İlon Mask: Tesla, SpaceX və möhtəşəm gələcəyin izi ilə

Mask Zip2-nin proqram keyfiyyətini yüksəltdikcə çalışanların ruh yüksəliyi də artırdı. Artıq konseptləri təcrübə nümunəsi olmaqdan çıxmış, prezentasiya edilib istifadəyə hazır real məhsula çevrilmişdi. Marketinqin incəliklərini mənimsədikcə Mask qardaşları göstərdikləri xidmətin effektli olmasını istədilər. İlon standart PC üçün iri bir futlyar düzəldib onu təkərli bir oturacağın üstünə yerləşdirdi. Potensial müştərilərə şou göstərməyə başladılar – Zip2 sanki proqramları superkompüter üzərindən çalışdırırdı. Kimbal bunun investorlarda ciddi təəssürat yaratdığını deyir. Heilman isə müştərilərin Maskın işinə olan sevgi və bağlılığına vurulduqlarını xatırlayır: “Mask üzü sızanaqlı gənc bir yeniyetməydi, amma əzmkarlığı və daxili enerjisi aşıb-daşırdı. O belə hesab edirdi ki, başladığın işi mütləq sona çatdırmalısan və əgər bunu etməsən, həyatının önəmli bir fürsətini itirmiş olacaqsan. İnvestorlar Maskın bu platformanı qurmaq üçün həyatını verməyə hazır olduğunu görürdülər’’. Mask onlardan birinə belə demişdi: “Mən samuray kimiyəm. Uduzmaqdansa, xarakiri edərəm’’.

Mask Zip2-nin hazırlıq mərhələsində dramatik vəziyyətləri yumşaldıb çıxış yolu göstərən etibarlı bir şəxslə dostluq etməyə başladı. Greg Kouri 30–35 yaşlarında kanadalı bir biznesmendi. Maskla Torontoda tanış olmuş, ona inanmış və Zip2-nin “beyin həmləsi’’ qrupuna daxil edilmişdi. Bir səhər Mask qardaşları Kourinin evinin kandarında dayanıb ona Kaliforniyaya gedərək şəxsi bizneslərini açmaq istədiklərini bildirdilər. Qırmızı sabah xalatında olan Kouri evə girib altı min dollarla geri qayıtdı. 1996-nın əvvəlində o da Kaliforniyaya köçdü və Zip2-nin təsisçisi oldu.

Kouri keçmişdə daşınmaz əmlak işində təcrübə toplamış, insanları yaxşı tanıyan biri idi. O, Zip2-də baş məsləhətçi vəzifəsini icra edirdi. Kouri Maskı sakitləşdirməyi bacara bilirdi və nəticədə onun, bir növ, müəllimi, ağsaqqalı oldu. Gələcəkdə Zip2-nin CEO-su olacaq iş adamı Derek Proudian Greg haqda belə deyir: “Çox ağıllı insanlar bəzən anlamırlar ki, hər adam onlara yetişə bilmir. Greg İlonun dinlədiyi nadir insanlardan biri idi. Onun sayəsində İlon situasiyaları daha dolğun şəkildə görürdü’’. Kourinin bir başqa işi də İlon və Kimbal arasındakı mübahisələrdə hakimlik eləməkdi.

Kimbal özü haqda belə deyir: “Mən artıq heç kimlə dalaşmıram, amma İlonla davalarımızı sülhlə nəticələndirə bilmirik’’. İşlə bağlı bir qərar ucbatından yaranan şiddətli münaqişədə Maskın yumruğundakı dəri üzülmüşdü və o, tetanus peyvəndi vurdurmağa məcbur olmuşdu. Kouri bu hadisədən sonra belə davalara son qoydu. Kouri Maskın şirkətlərinə xeyli yatırım qoydu. O, 2012-ci ildə 51 yaşında ürək çatışmazlığından vəfat etdi. Mask onun dəfn mərasimində şəxsən iştirak etmişdi. Kimbal “Ona şox şey borcluyuq’’ deyir.

1996-cı ilin əvvəlində Zip2 ciddi dəyişikliklərə məruz qaldı. Mohr Davidow Ventures adlı investisiya şirkəti iki cənubi afrikalı oğlanın internet üçün Yellow Pages hazırlamaq istədiyini eşidib qardaşlarla görüşdü. Prezentasiya təcrübəsi hələ az olsa da, Mask şirkətini kifayət qədər yaxşı tanıtmağa müyəssər oldu. İnvestorlar onun enerjisinə mat qaldılar. Mohr Davidow Ventures Maskın şirkətinə üç milyon dollar^[7] yatırmağa qərar verdi. Məhz bu yatırımdan sonra Global Link adı dəyişərək Zip2 oldu. Şirkət Palo-Altoda, Kembric-avenyu (Cambridge Ave), 390 adresindəki daha böyük ofisə köçdü, işə yeni istedadlı mühəndislər cəlb edildi. Digər tərəfdən Zip2 özünün biznes-strategiyasını dəyişdi. Şirkət o dövr üçün ən yaxşı internet-axtarış sistemini qurmuşdu. Mask San-Fransisko ilə kifayətlənməyib bu texnologiya ilə bütün ölkəni əhatə etməyə başladı. Lakin əsas aksent fərqli bir başlanğıca ediləcəkdi. Zip2 göstərdiyi xidmətləri qapı-qapı dolaşaraq satmaq yerinə qəzetlər üçün xüsusi proqram hazırladı. Bunun sayəsində onlar əmlak kataloqları, avtomobil və tematik elanlar hazırlayacaqdılar. Nəşriyyatlar gec də olsa, internetin biznesə təsirini anlamağa başlayırdı. Qəzetlər öz texnologiyalarını yaratmadan Zip2 ilə sürətlə şəbəkəyə onlayn bağlanacaqdı. Mask və Zip2-ni daha böyük qənimət – Ümummilli kataloqlar şəbəkəsindən pay gözləyirdi.

Şirkətdəki bu dəyişikliklər Maskın həyatında dönüş nöqtəsi oldu. İnvestorlar Maskı texnologiyalar üzrə direktor, Riç Sorkini isə CEO təyin etmək istədilər. Sorkin əvvəllər səs sistemləri istehsal edən Creative Labs-da çalışmış, internet-startaplara investisiyalar yönəldən biznesin inkişafı qrupuna rəhbərlik etmişdi. Zip2 investorları onu təcrübəli və internetdən yaxşı anlayan bir adam kimi tanıyırdılar. O vaxt Mask bu təyinatlara etiraz etmədi, amma sonradan Zip2 üzərində kənar nəzarətdən çox məyus olacaqdı. Zip2-nin texniki işlər üzrə vitse-prezidenti Jim Ambras olanları belə xatırlayır: “Orada işlədiyim dövrdə məni ən çox pərt edən Maskın şeytanla – Mohr Davidov-la anlaşma imzalaması oldu. İlon biznesə həlledici təsir gücünü itirdi. Artıq CEO olmaq istəyirdi’’.

Ambras Hewlett-Packard Labs və Silicon Graphics Inc. şirkətlərində çalışmış yüksək səviyyəli bir professionaldı. Zip2-yə birinci dalğa investisiyalardan sonra gəlmişdi. Silicon Graphics Hollivud tərəfindən bəyənilən keyfiyyətli kompüterlər istehsal edirdi. Öz dövrünün ən cazibədar şirkəti idi, ətrafına Silikon Vadisinin kompüter fanatlarını toplamışdı. Ambras onların ən ağıllı olanlarını tovlayıb Zip2-yə gətirməyə söz vermişdi. O, xatirələrində İlonun Silicon Graphics-dən ən yaxşıları cəlb etməyimizdən məmnun olduğunu qeyd edib.

Mask kod yazmağı özü öyrənmişdi. Buna baxmayaraq bu sahədə böyük uğurlar qazandı. Amma onun səriştəsi işə yeni götürülən mühəndislərlə müqayisədə heç də mükəmməl deyildi. Yeni işçilər Zip2-nin kodlarını görən kimi proqram təminatını yenidən yazmağa başladılar. Mask buna əsəbiləşirdi. Ancaq dəyişikliklər daha effektivdi. Onlar yazılacaq proqramı hissələrə bölürdülər, çünki sonradan bunları dəyişmək və üstündə düzəliş etmək xeyli asanlaşırdı. Mask öz-özünə öyrənənlərin düşdüyü klassik tələyə düşmüşdü – o, kodun əsas hissələrini yazdığı üçün çox vaxt proqram naməlum səbəblərdən çalışmırdı. Yeni əməkdaşlar mühəndis qrupuna daha mükəmməl iş strukturu gətirdilər. Yeniliklər Maskın çalışma prinsipindən daha faydalı idi. Mask, adətən, bir tapşırıq verir, sonra da mühəndislərdən bir neçə gün non-stop rejimində işləmək tələb edirdi. Vəziyyəti Ambras belə xatırlayır: “İlondan tapşırığın nə zaman yerinə yetirilməsini soruşanda o, bir saatdan çox müddət verməzdi. Biz artıq bilirdik ki, “bir saat’’ bir və ya iki gün deməkdir. Əgər “bir gün’’ desə, bu da bir-iki həftə anlamına gəlirdi’’.

Zip2-nin qurulması və inkişaf edərək böyüməsini görmək Maskın özünə olan inamını artırırdı. Məktəb yoldaşı Terens Beni Kaliforniyaya İlonu ziyarətə gələndə onun xarakterinin dəyişdiyini gördü. Maskın anası şəhərdə bir ev tutmaq istəyirdi. Ev sahibi isə qadına maneələr yaradırdı. İlon adama “Əgər sən kiməsə problem yaratmaq istəyirsənsə, bunu mənə edə bilərsən’’ demişdi. Terens onun bu soyuqqanlı rəftarına çox təəccüblənmişdi. Çünki İlonu əsəblərinə hakim olmayan biri kimi tanıyırdı: “İndi isə qarşımda özünə güvənən, vəziyyəti nəzarətdə saxlayan gənc bir adam dururdu’’. Castin onun xarakteri ilə bağlı bunları deyir: “İlon o insanlardan deyil ki, “Sizi anlayıram, fikrinizlə razıyam’’ desin. Onda belə şey yoxdur. Mask anlamır ki, ona təbii görünən şey başqasına məqbul deyil. O, 20 yaşlı gəncin özündən böyük birinin planlarını pozmağın və ya səhvlərini üzünə vurmağın ədəbsizlik olduğunu təzə öyrənməyə başlayır. O öz davranış qaydalarına görə yaşamağa alışıb. Zənnimcə, onun üçün əsas olan strateji düşünmək və zəkadır”. Mask gənc mühəndisləri tənqid edib onları cana doydurmağa meyilli idi. Zip2-nin kreativ direktoru Diris Dauns belə danışır: “İclaslardan birində yeni bir avtomobil saytını müzakirə edirdik. Kimsə bu texniki dəyişikliyi bəyənmədiyini dedi. İlon ayağa qaxıb “Tüpürüm sənin bəyənib-bəyənməməyinə’’ dedi və toplantını tərk etdi. İlon üçün “yox’’ kəlməsi mövcud deyil. Başqasından da eyni yanaşmanı istəyir”. Mask ara-sıra yaşca böyük işçiləri də təngə gətirirdi. Satış qrupundan Mor belə xatırlayır: “İnsanlar iclasdan bəzən üzlərində nifrət ifadəsi ilə çıxırdılar. Maska nə olduğunu anlamırdıq, axı o, sevimli oğlan idi. Onun isə vecinə deyildi, sanki heç nə baş verməmişdi, özündən razıydı’’.

Mask investorların Zip2-də etdikləri idari dəyişikliklərə alışmağa çalışır, bir tərəfdən də böyük pulların dəstəyini hiss edirdi. İnvestorlar Mask qardaşlarına kredit kartları çıxartdılar, maşın almaq üçün hərəsinə 30 min dollar verdilər. Sürdükləri BMW artıq tökülürdü. Onu daha da betər vəziyyətdə olan bir sedanla dəyiş-düyüş etmiş, sprey boya alıb rəngləmiş, guya təzələmişdilər. Aldıqları pulla Kimbal BMW-nin 3 seriyasını, İlon isə Jaguar E aldı. Kimbal İlonun seçimi haqda belə deyir: “Doğrudur, o Jaguar tez-tez xarab olurdu və onu ofisə evakuatorla gətirirdilər. Amma İlon hərzamankı kimi geniş miqyasda düşünürdü’’^[8].

Bir həftəsonu Mask, Ambras, bir neçə əməkdaşları və dostları Santa-Kruz dağ silsiləsinin Saratoga Gap cığırlarında velosiped sürməyə getdilər. İştirakçıların çoxu hazırlıqlı və ağır dağ şəraiti ilə yayın istisinə alışıq idilər. Dağa yüksək templə çıxmağa başladılar. Maskın xalası oğlu Rass Riv zirvəyə birinci çatdı və çatan kimi də qusmağa başladı. Onun arxasınca digər velosipedçilər də gəldilər. Mask on beş dəqiqə gecikmə ilə hamıdan sonra gəldi. Qıpqırmızı pörtmüşdü, üzündən tər sel kimi axırdı, amma o, zirvəyə çıxa bilmişdi. Ambras sonralar belə deyəcəkdi: “Mən tez-tez o günü düşünürəm. Mask elə çətin marşrut üçün hazırlıqlı deyildi. Başqası olsa, yarıyolda dayanar, velosipeddən düşüb piyada gələrdi. Son 30 metrdə üzündəki acı gözümün önünə gələndə “əsl Mask da elə budur” deyirəm – hədəfə çatmaq, ya da ölmək. Amma əsla yarıyolda dayanmamaq’’.

Mask ofisdə enerji qaynağı olmağa davam edirdi. Vençur biznesinin sərmayədarlarının şirkəti ziyarətindən əvvəl İlon çalışanları toplayır, hamının telefonlara sarılaraq qaynar fəaliyyət görüntüsü və ciddi iş atmosferi yaratmaq haqda təlimat verirdi. Bundan başqa, o, Quake (Software tərəfindən 1996-da yaradılan oyundur, üçölçülü qrafik motoruna sahib ilk kompüter oyunu sayılır – İ.N.) üzrə yarışlar üçün komanda da qurmuşdu. Mask turnirdə iştirakı belə xatırlayır: “Biz ilk milli turnirdə iştirak edib ikinci yerə çıxdıq. Əslində, birinci də ola bilərdik, sadəcə bizim ən yaxşı oyunçumuz videokartla çox sərt davranmışdı. Bir neçə min dollar qazanmışdıq’’.

Şirkət qəzetlərlə əməkdaşlıqdan ciddi uğurlar qazandı. “The New York Times”, “Knight Ridder” kimi qəzetlər, “Hearst Corp.” və digər media qurumları şirkətin xidmətlərinə abunə oldu. Onlardan bəziləri Zip2-yə hər biri 50 milyon dollar əlavə sərmayə də qoydu. Craigslist (1996-cı ildə Amerikada qurulmuş, bu gün 50-dən çox ölkədə fəaliyyət göstərən internet elan saytı – İ.N.) kimi onlayn elan saytları yeni ortaya çıxmağa başlamışdı və qəzetlər konkret fəaliyyət planı hazırlamalı idi. Ambras bu haqda belə deyir: “Qəzetlər internetlə yola getmədiklərini anlayırdı. Mümkün olduqca daha çox qəzeti abunə etməyə çalışmalıydıq. Onlar əmlak, avtomobil və əyləncə həyatı ilə bağlı elan və kataloq istəyir, bizi bütün onlayn-servislər üçün platforma kimi istifadə etməyi düşünürdülər’’. Zip2 “Hakimiyyəti mətbuata verdik” şüarı ilə bir brend oldu. Pul axırdı, axdıqca da şirkət böyüyürdü. Baş ofis bir müddət sonra çox darısqal olmağa başladı. Hətta iş masalarından birini qadın tualetinin düz önünə qoymuşdular. 1997-ci ildə Zip2 Mauntin-Vyudakı Kastro-strit 444 adresindəki geniş bir apartamentə köçdü.

Mask Zip2-nin qəzetlərin kölgəsində qalmasını qəbul edə bilmir, çox əsəbiləşirdi. O, şirkətin birbaşa istifadəçiyə xidmət göstərə biləcəyini düşünür və bunun üçün city.com domenini satın almağı təklif edirdi. Məqsəd istifadəçi üçün son dayanacaq olmasına nail olmaqdı. Lakin media şirkətlərindən gələn pulların cazibəsi Sorkin və İdarə Heyətini daha mühafizəkar yola sürükləyirdi. Onlar istifadəçilər hadqa düşünməyi arxa plana atmışdılar.

1998-ci ilin aprel ayında Zip2 ikiqat mənfəət gətirəcək nəhəng bir sövdələşmə haqda açıqlama verdi. Şirkət əsas rəqibləri olan CitySearch ilə 300 milyon dollarlıq bir müqavilə ilə birləşəcəkdi. Yeni şirkət CitySearch adını saxlayacaq, Sorkin isə onun CEO-su olacaqdı. Nəzəri olaraq bu ittifaq iki eynigüclü şirkətin birləşməsi idi. CitySearch bütün ölkə üzrə geniş kataloqlar şəbəkəsinə sahibdi. Bundan başqa, şirkətin təcrübəli satış və marketinq qrupları vardı. Onları Zip2-nin istedadlı mühəndisləri tamamlayacaqdı. Birləşmə mətbuatda anons edildi və sanki birləşmə artıq labüddü.

Daha sonra baş verənlər haqda fikirlər fərqlidir. Məntiqlə hər iki şirkət ciddi audit aparıb işlərin təkrarlanmasının qarşısını almaq üçün bəzi əməkdaşları işdən çıxartmalı idi. Bu proses zamanı CitySearch şirkətinin maliyyə vəziyyəti ilə bağlı ortaya bəzi nataraz suallar çıxdı. Digər tərəfdən Zip2-nin bir çox işçisi CitySearch-də vəzifəsini itirəcəkdi. Kollektivin bir hissəsi sövdələşmənin ləğv edilməsində təkid etməyə başladı, Sorkin isə birləşməni həyata keçirtməyə qərarlı idi. Əvvəl birləşmə tərəfdarı olan Mask sonradan ona qarşı çıxmağa başladı. 1998-ci ilin mayında şirkətlər birləşmədən imtina etdi. Mətbuat bu hadisəni şişirdərək böyük məsələyə çevirdi. Mask Sorkinin uzaqlaşdırılmasında və özünün CEO təyin edilməsində təkid edirdi. İdarə Heyəti bu təklifdən imtina etdi. Nəticədə Mask vəzifəsini itirdi, Sorkinin yerinə isə Mohr Davidow şirkətindən Derek Prudian gətirildi. Prudian o qalmaqalı belə xatırlayır: “Onlar əməllicə dava elədilər. İlon CEO olmaq istəyirdi, amma mən ona belə dedim: “Bu sənin birinci şirkətindir. Gəl yaxşı alıcı tapaq və çoxlu pul qazanaq, onda sən ikinci, üçüncü və dördüncü şirkətlərini qura biləcəksən”.

Anlaşma pozulunca Zip2 çətin vəziyyətə düşdü. Qazancları azalmağa başlamışdı. Mask hələ də birbaşa istehlakçıya çıxmaq istəyir, Prudian isə “bunun üçün əlavə sərmayə lazım olacaqdı” deyə ehtiyat edirdi. Bazara Microsoft da girdi; şəhər və avtomobil yolları xəritələri ilə bağlı startaplar yağışdan sonra göbələk kimi çoxalırdı. Zip2-nin qurucuları rəqiblərinə yeniləcəklər deyə qorxur və əndişə içindəydilər. 1999-cu ilin fevral ayında PC istehsal edən Compaq Zip2 üçün gözlənilmədən nağd 307 milyon dollar təklif etdi. Şirkətin keçmiş əməkdaşı Ed Ho bu təklif haqda “Sanki cənnətdən bizə pul göndərmişdilər’’ deyir. Zip2-nin idarə heyəti təklifi qəbul etdi, Palo-Altoda böyük bir restoran tutub möhtəşəm bir banket verdi. Mohr Davidov qoyduğu ilkin sərmayənin 20 dəfə artığını qazandı. İlon 22 milyon, Kimbal isə 15 milyon dollar aldılar. Mask Compaq şirkəti ilə işə davam etməyi ağlının ucundan belə keçirtmədi. Prudian belə deyir: “Zip2-nin satılması dəqiqləşən kimi İlon növbəti layihəsinə başladı’’. İndən belə Mask şirkətləri üzərində nəzarəti əlində saxlamaq və CEO kimi qalmaq üçün mübarizə aparacaqdı. Kimbal o günləri belə xatırlayır: “Biz dəhşətə gəlmişdik, düşünürdük ki, onlar nə elədiklərini bilirlər. Amma yanılmışdıq. Bizim şirkəti aldıqdan sonra bilmirdilər nə etsinlər, onlar adicə sərmayədardılar. Bir-birimizlə yaxşı anlaşırdıq, lakin şirkət hədəfini itirdi’’.

İllər sonra Mask Zip2 ilə bağlı olub-bitənləri ətraflı düşündükdən sonra anladı ki, əməkdaşlarına qarşı daha yaxşı davrana bilərmiş: “Mən əvvəllər buna bənzər şirkət idarə etməmişdim. Mən heç vaxt heç kimə rəhbərlik etməmişdim. Öz-özümə soruşdum: “Komandanın işinə nə təsir edir?’’ İlk təbii təxminim bu idi ki, başqası da özünü mənim kimi aparardı. Amma mən yanılırdım. Başqası sənin kimi düşünə bilməz, çünki o səndə olan məlumat və bilgiyə sahib deyil. Əgər mən öz oxşarımla danışır, ona bildiyimin ancaq yarısını verirəmsə, mənim gələcəyim nəticəyə oxşarımın da gəlməsini gözləmək imkansız bir şeydir. İşi yanındakı adamların gözü ilə də görməyə çalışmalısan”.

Bəzən elə olurdu ki, çalışanlar axşam evə gedir, səhər gələndə isə Maskın görülən işləri onlardan xəbərsiz dəyişdirdiyinin şahidi olurdular. Zip2-də çox yaxşı proqramçılar olduğunu söyləyən Mask deyir: “Amma mən onlardan daha yaxşı kod yazdığımı düşünürdüm. Ona görə də yaxınlaşıb nəyisə dəyişdirməyi özümə borc bilirdim. Oturub əməkdaşın bunu edəcəyini gözləmək istəmir, kodu öz əlimlə dəyişdirirdim. O zaman sürət beş dəfə artırdı. Bir dəfə gənclərdən biri yazı taxtasında kvant mexanikasından bir düstur yazdı. Mən də ona “Bunu necə belə yaza bilərsən?’’ deyib səhvini düzəltdim. O hadisədən sonra mənə nifrət eləməyə başladı. Sonra anladım ki, düsturu düzəltsəm də, onun qəlbini qırmışam. İşlər belə görülməz”.

“.com’’un xəyalpərəst adamı Mask çalışqandı, ancaq bəxti də gətirdi. O, gözəl bir ideya irəli sürdü və onu real xidmətə çevirə bildi. Və qasırğanın içindən böyük miqdarda nağd pulla çıxdı. Yolu heç də asan olmamışdı. Mask liderliyə can atırdı, amma insanlar bunu şübhə ilə qarşılamışdılar. Maska görə, onlar haqsız idilər, haqlı olduğunu sübut etmək isə daha dramatik hadisələrə səbəb olacaqdı.

5. Paypal-ın xaç atasi

Zip2-nin satışı İlona yeni bir inam verdi. Mask sevdiyi kompüter oyunlarının personajları kimi bir sonrakı “level’’ə keçmişdi. O, Silikon Vadisi “səviyyəsini’’ keçib hər kəsin bir zamanlar olmaq istədiyi adam – “.com’’ milyonçusu olmuşdu. Onun növbəti işi artan iddialarına uyğun bir şey olmalı idi. Ona görə də Mask böyük maddi potensialı olan fəaliyyət sahəsi axtarırdı. Buradakı çatışmazlıqları isə internet vasitəsilə həll etmək istəyirdi. Mask xəyalən Bank of Nova Scotia-da keçdiyi təcrübə vaxtlarına gedir, o dövrdə çıxartdığı əsas nəticəni xatırlayırdı – bankirlər varlı olduqları qədər də sarsaqdırlar. Bu da Mask üçün geniş fürsətlər demək idi.

1990-cı illərin əvvəlində bankda strateji inkişaf şöbəsində çalışdığı zaman Mask üçüncü dünya ölkələrinin borclarını araşdırmışdı. Nə qədər ağır olsa da, onu “az inkişaf etmiş ölkələrin borcu’’ adlandırırdılar və Bank of Nova Scotia-da bu qəbildən milyardlarla dollar pul vardı. O illərdə yaşadıqları defoltlar sonrası Cənubi Amerika və b. ölkələr bankları yığılan borcları qismən silməyə məcbur edirdilər. Müdiri Maskı təcrübə qazanmaq üçün bankın avuarlarında^[9] qurdalanaraq borcun real həcmini araşdırmağı tapşırmışdı.

Araşdırma əsnasında Maskın qarşısına çıxan bir şey ona göydəndüşmə kommersiya fürsəti kimi göründü. Amerika Birləşmiş Ştatları Breydi (Brady) istiqrazı vasitəsilə inkişaf etməkdə olan ölkələrin bəzilərinin borc yükünü azaltmağa çalışırdı. Amerika hökuməti bu yolla Braziliya və Argentinanın borclarını restrukturlaşdırmışdı. Buradakı bir birja oyunu Maskın diqqətini çəkdi. Bu oyunu Mask belə xatırlayır: “Yardım dəyərini hesabladım, bu, bir dollar üçün 50 sent civarında idi, baxmayaraq ki həqiqi borc 25 sentdən hesablanırdı. Bu, inanılmaz bir fürsət idi və kimsə də bunu görmürdü’’. Mask soyuqqanlılığını pozmadan bazardakı əsas treyderlərdən biri olan Goldman Sach-a zəng edərək qarmaq atdı və 25 sentdən nə qədər Braziliya borcu ala biləcəyini soruşdu. Cavabları “Sizə nə qədər lazımdır?’’ oldu. Mask da “10 milyard dollar’’ kimi ağlasığmaz, havadan bir rəqəm dedi. Treyder bunun mümkün olduğunu söyləyəndə Mask telefonu qapadıb “Onların başları xarab olub, axı bu şəkildə pulları iki dəfə artırmaq olar. Axı hər şeyi Sem dayı (ing. Uncle Sam – Amerikanın simvolik adı – İ.N.) ödəyir’’ dedi’’. Hər şey çox sadə idi.

Mask o zaman bütün yayı saatı 14 dollardan çalışmış, müdirlərin qəhvə aparatından istifadə etdiyi üçün danlanmış və artıq çoxlu pul qazanmaq üçün özünü göstərmək vaxtının gəldiyini düşünmüşdü. Qaçaraq müdirin otağına girmiş və ona gördüyü parlaq perspektivi söyləmişdi: “Siz havadan milyardlar qazana bilərsiniz’’. Müdirə yazdığı hesabat qısa müddət ərzində bankın CEO-suna çatdı. O isə təklifi rədd etdi. Səbəb kimi də bankın Braziliya və Argentina borcları ucbatından artıq bir dəfə “yandığını’’ və bir daha belə avantüraya girmək istəmədiyini göstərdi. Mask məsələnin fərqli olduğunu ona izah etməyə çalışdı: “Axı burada Sem dayının dəstəyi var. Cənubi Amerikada olub-keçənlər önəmli deyil. ABŞ Maliyyə Nazirliyi batmadıqca siz heç nə itirə bilməzsiniz’’. Buna baxmayaraq onlar heç nə etmək istəmədilər, Mask dərindən sarsıldı. Sonralar Mask banklarla mübarizə aparanda yaşadıqlarını yada salacaq, bu da özünə olan inamını artıracaqdı. Bütün bankirlərin elədikləri özündən əvvəlkilərin elədiklərini təkrarlamaqdır. Biri özünü uçurumdan aşağı atsa, o birilər də eyni şeyi edirlər. Əgər otağın ortasında bir qucaq qızıl varsa, biri onu almasa, digərləri də almayacaqlar.

Mask sonrakı illərdə internet-bank qurmaq haqda düşünməyə başladı. 1995-də Pinnacle Research-də təcrübə keçdiyi zaman da bunu açıq şəkildə dilə gətirirdi. Gənc Mask buradakı elmi işçilərə maliyyə sferasında onlayn sistemlərə keçmənin labüdlüyündən danışırdı. Ona etiraz edir, səbəb kimi internet şəbəkəsinin güvənliyinin lazımi səviyyədə olmadığını göstərirdilər. Onlar “bu problemin həlli üçün yüz illər lazımdır” deyirdilər. Lakin Mask yenə də öz fikrində qalır, maliyyə sektorunun radikal modernləşmə çağının astanasında olduğunda israr edirdi. O, nisbətən az sərmayə ilə bank sektoruna çox böyük təsir göstərəcəyinə inanırdı. 2003-cü ildə Stanford universitetindəki çıxışında belə deyiridi: “Bank əməliyyatları çox da geniş diapazon tələb etmir. Pulla çalışmaq üçün infrastrukturu inkişaf etdirməyə də ehtiyac yoxdur. Əslində, bu, məlumat bazasında sadəcə olaraq bircə sətirdir’’.

Maskın planı möhtəşəmdi. Pinnacle araşdırmaçıları insanların internetdə mühasibat işlərini aparmasının rahat olmayacağını deyirdilər. Bəlkə, kimsə risk edərək kredit kartının nömrəsi ilə şəbəkəyə girəcək, amma kimsə bank hesablarını internetə etibar etməyəcək, bunu heç eşitməyəcəklər belə. Onda nə etmək lazımdı? Mask onlayn xidmət göstərən maliyyə qurumu yaratmağı düşündü. Bu şirkət hesab açacaq, əmanətləri qəbul edəcək, cari hesablara baxacaq, broker və sığorta xidmətləri göstərəcəkdi. Texnoloji baxımdan belə bir servis mümkündü, ancaq onlayn-bank qurmağın özü cəhənnəm əzabıydı. Hətta ən nikbin insan belə bunun çətin olacağını deyirdi. Bu artıq hansısa pitseriyaya marşrut çəkmək və ya daşınmaz əmlak kataloqu hazırlamaq deyildi. İşiniz insanların pulları ilə bağlı olacaqdı və əgər nəsə tərs getsə, nəticə dəhşət olacaqdı.

Ancaq bunlar Maskı qorxutmurdu. O, planını hələ Zip2-nin satışından öncə hazırlamışdı. Şirkətin ən yaxşı mühəndisləri ilə danışmış, kimin yeni macəraya qatılmaq istədiyini öyrənmişdi. Müzakirələrə Kanada bankındakı tanışlarını da cəlb etdi. 1999-un yanvarında Zip2-nin İdarə Heyəti satış üçün müştəri axtaranda Mask bank planını həyata keçirməyə başladı. Mart ayında isə Mask pornoqrafik bir ismə bənzəyən X.com adlı maliyyə startapını qeydiyyatdan keçirtdi.

Çiynində bel çantası ilə Kanadaya ayaq basmış yeniyetmədən 27 yaşlı multimilyonerə dönməsi üçün Maska on ildən də qısa bir zaman lazım olmuşdu. Qazandığı 22 milyon sayəsində o, üç nəfərlə yaşadığı birotaqlı evdən 200 m2 -lik təmirli evə köçmüşdü. Bundan başqa, bir milyon dollara McLaren F1 idman avtomobili və pərli təyyarə aldı, təyyarə sürməyi öyrəndi.

Dotcom milyoneri kimi məşhurlaşmağa başladı. Səhər saat 7-də CNN müxbirləri onun evinin qarşısında avtomobilin təhvil verilməsini gözləyirlər. Budur, 18 təkərli qara rəngli bir yük maşını evin önündə dayanır və içindən gümüşü rəngli zərif bir maşın çıxır. Mask qolları sinəsində, ağzıaçıq, heyranlıqla onu izləyir. Və ona tuşlanan CNN mikrofonuna bunları deyir: “Dünyada cəmi 62 ədəd McLaren var və onlardan biri mənimdir. İşə bir bax! İnana bilmirəm! Aləmsən, cavan oğlan!”

CNN axşam xəbərlərində avtomobilin sahibinə verilməsi kadrlarını da efirə verdi. Mask müvəffəqiyyət qazanmış bir nuvoriş (fr. nouveau riche – sürətlə varlanan adam, yeni zəngin – İ.N.) karikaturasına bənzəyirdi. Saçları seyrəlməyə başlamışdı, qısa kəsdirilmiş saçları onun sifətinin uşaq cizgilərini daha bariz göstərirdi. Əynində geniş bir gödəkçə var, gözqamaşdırıcı bir maşında mobil telefonla danışır, yanında isə dünyalar gözəli sevgilisi Castin oturub. Əfsunlanıb sanki Maks. Dürr tökülür ağzından, zəngin adam kimi aparır özünü. Zip2-nin satışı haqda belə deyir: “Bunlar sadəcə puldur. Üstündə Ben Franklinin olduğu kağız dəstləri’’, lüks həyatı haqda isə belə: “Bu isə dünyanın ən sürətli avtomobilidir’’, sonsuz iddiaları haqda du bunları: “İstəsəm, Baham adalarında ada alıb malikanə tikərdim, amma mənə yeni şirkət yaratmaq daha maraqlıdır’’ deyir. Çəkiliş qrupu Maskın arxasınca X.com-un ofisinə girir, özündənrazı İlonun ağzından yeni incilər tökülür: “Mən adi bankir çərçivəsinə sığmıram’’, “50 milyon nə puldur ki? Telefonla bir-iki zəng etsəm, pullar əlimdə olacaq’’, “X.com milyard dollarlıq şirkət olacaq’’.

Mask McLaren-i Floridada bir avtomobil qalereyasından satın aldı. Maşına hamıdan əvvəl Ralf Loren^[10] göz qoymuşdu, ancaq Mask son anda daha erkən davrandı. Loren kimi çox varlı adamlar McLaren-ə xüsusi hallarda minir, özəl günlərdə və bazar gəzintilərində sürürlər. Amma Mask onlar kimi deyildi. O, maşını ilə bütün Silikon Vadisini başdan-ayağa gəzdi. Onu X.com-un ofisləri önündə saxlayırdı. Sənət əsəri sayılan bu maşını göyərçinlərin batırıb pis günə qoyduqlarını və onu Safeway supermarketinin önündə görənlər dəhşətə gəlirdilər. Mask bir gün McLaren-in sahibi, Oracle korporasiyasının (120 min insanın çalışdığı, Microsoft-dan sonra dünyanın ikinci proqram şirkəti – İ.N.) qurucusu Larri Elisona (Larry Ellison) e-mail yazıb onu trekdə yarışmağa dəvət etdi. Sürətli avtomobillər “xəstəsi’’, milyarder Cim Klark (Jim Clark, 1944, Netscape korporasiyasının qurucusu – İ.N.) bu dəvətdən xəbər tutub dostlarından birinə deyir ki, gedim Ferrari mağazasına dəyim, görüm onlarla rəqabət edəcək nə alıram. Mask artıq “Böyük adamlar klubu”nun üzvü olmuşdu. Yaxın dostu, iş adamı Corc Zakari (George Zachary) belə deyirdi: “İlon həyəcanlı idi. Mənə Larri ilə yazışmasını göstərirdi’’.

Bir il sonra investorlardan biri ilə görüşə gedirdi. Sand Hill yolunda yanındakı dostuna “Bir buna bax’’ deyərək qaz pedalını sona qədər basdı. Yan cərgəyə keçərək spin atdı (əl əyləcini çəkib avtomobili yerində fırlatmaq – İ.N.) və yol hasarına çırpıldı. Zərbənin gücü ilə maşın havada uçan boşqab kimi dönməyə başladı. Pəncərələr çilik-çilik, korpus və təkərlər parça-parça oldu. Yenə dostuna tərəf dönüb belə dedi: “Ən gülməlisi odur ki, maşının sığortası yoxdur’’. Görüşə yoldan keçən bir maşınla getdilər.

Xoşbəxtlikdən Mask pleyboy obrazına qismən münasib idi. Zatən Zip2-dən əldə etdiyi gəlirin böyük hissəsini X.com-a yatırmışdı. Bunun səbəbləri vardı. Vergi qanunvericiliyinə görə, investorlar mənfəəti ancaq ilk iki ayda qazanarlarsa, rahat istifadə edə bilirlər. Mask da X.com-a 12 milyon dollar qoydu, vergiləri çıxandan sonra da şəxsi xərcləri üçün özünə 4 milyon ayırdı. Zip2-nin keçmiş əməkdaşı, sonradan X.com-un təsisçilərindən biri olan Ed Ho Mask haqda belə deyir: “Bu onu sıravi insanlardan ayıran sərhəddir. Mask ağlasığmaz riskə getməyə qorxmur. Belə bir riskə gedənin ya tale üzünə güləcək, ya da gecələrini avtobus dayanacağında keçirəcəkdi’’.

Maskın X.com-a bu qədər böyük vəsait yatırması sonradan baxanda daha da anlaşılmaz görünür. 1999-cu il “.com’’ uğuruna belə baxmaq lazımdır – o özünü bir dəfə isbat etdi, sonra bir neçə milyon qazandı və bununla da insanları növbəti işinə pul qoymağa inandırdı. Mask kənardan investorlara güvənsə də, əsas yatırımı özü qoydu. Ona görə də Mask televizorda bütün “.com’’ oyunçuları kimi danışsa da, əməldə Silikon Vadisinin ilk illərindəki kimi bütün məsuliyyət və riski öz üzərinə götürmüşdü. Intel də o zaman belə bir qərar vermişdi.

Zip2 faydalı bir ideya idi. X.com isə böyük və inqilabi dəyişikliklər edəcək bir şirkət. Mask bütün stereotipləri alt- üst etdiyindən onunla maliyyə cəhətdən güclü qurumlar arasında qarşıdurma yaranırdı. Belə çətin biznesə başlamazdan əvvəl özünəxas tərzini “itiləməyə’’ başladı. Bu biznesin xüsusiyyətlərini bilməməsi onu ürkütmürdü. O, bankirlərin işlərini yanlış gördüklərini düşünür, onlardan daha yaxşı bacaracağına inanırdı. Maskın eqosu və özünə olan inamı bəzilərini valeh edir, bir çoxlarını isə qorxudurdu. X.com-un quruluşu Maskın həm kreativlik və inadı, həm də konfrontasiyaya getmək və idarəçi kimi zəif yerləri haqda çox şey deyəcəkdi. O qurduğu şirkətdən atılmağın necə ağır bir şey olduğunu anlayacaq, ideyalarının həyata keçməməsinin acısını yenidən dadacaqdı.

X.com-u qurmaq üçün Mask özünün ulduzlar komandasını topladı. Ho SGI və Zip2-də mühəndis kimi çalışmışdı və iş yoldaşları onun kod (proqram) yazmaq məharətini və kollektiv çalışma stilini çox təqdir edirdilər. Komandaya maliyyə sektorundan iki kanadalı – Harris Friker və Christopher Payne dəvət olundu. Mask Frikeri Bank of Nova Scotia-dan tanıyırdı və onlar tez ümumi dil tapdılar. Rods təqaüdçüsü^[11] Friker X.com üçün vacib olan bankların çalışma mexanizmləri haqda bilgilər gətirdi. Payne Frikeri Kanadadan tanıyırdı. Elə bu dörd nəfər də X.com-u təsis etdi, Mask da qoyduğu böyük miqdarda sərmayə ilə onun ən böyük səhmdarı oldu. Şirkət Silikon Vadisi ənənələrinə görə “beyin fırtınasının’’ aparıldığı bir mənzildə yarandı. Sonra isə Palo-Altodakı Universitet prospekti, 394 adresindəki ofisə keçdi.

Təsisçilər bank sisteminin zəmanədən geri qaldığı qənaətində idilər. İnternet çağında bank şöbəsinə gedib kassirlə danışmaq çox arxaik görünürdü. Bütün fikirlər qulağa xoş gəlirdi, amma Mask və komandasını saxlayan yeganə şey reallıq idi. Maskın bank sferasında təcrübəsi çox azdı, ona görə də kitablar alır, işin daxili mexanizmlərini anlamağa çalışırdı. Fəaliyyət planını hazırladıqca hüquqi-normativ məsələlərin keçilməz sədd olduğunu daha çox başa düşürdü. O günləri Ho belə xatırlayır: “Dörd və ya beş ay keçmişdi, biz isə elə hey yerimizdə sayırdıq’’. Təsisçilər hansısa bir mərhələdə problemi həll etməyin ən sadə yolunun bir bank alıb onu öz bildikləri kimi yenidən qurmaq olduğunu düşünmüşdülər. Bu yolla getmək alınmadı. Onlar Bank of America-nın maliyyə şöbəsinin təcrübəli rəhbəri ilə əlaqə yaratdılar, o, kreditləşmənin çətinlikləri, pul köçürmələri və hesabların qorunması haqda xeyli suala aydınlıq gətirdi.

Aralarında şəxsi münaqişələr başladı. Mask Silikon Vadisinin gələcək vəd edən super-starı idi, mətbuat onu sevirdi. Bu, Frikerin xoşuna gəlmirdi. O, Kanadadan gəlmişdi və özünü bank sehrbazı kimi göstərmək üçün X.com yaxşı bir fürsət idi. Çox adam Frikerin şirkəti idarə etmək istəyindən danışırdı. O, Maskın bütün bank sistemini yenidən qurmaq fikrini sarsaq fikir adlandırır, şirkətin üzərinə çox böyük vəzifə qoyduğunu deyirdi: “Biz mətbuata günəş, ay və ulduzlar vəd etmişdik. İlon klassik biznes mühitindən və alışdığımız işgüzar düşüncədən imtina etməyi təklif edir. O, “Xoşbəxtlik fabriki” qurub Silikon Vadisinə nasosla xoşbəxtlik vuracağını deyir’’. Friker Maskı işlərini ifrat dərəcədə reklam etməyə, qalmaqal yaradaraq kütləyə oynamasına görə günahlandırırdı. O, Maskı günahlandıran sonuncu adam olmayacaqdı. Ancaq bunların Maskın çatışmazlığımı, yoxsa məziyyətimi olduğu mübahisəli məsələ idi. Bəlkə də, bunlar Maskın bir iş adamı kimi böyük istedadının göstəricisi idi.