– …Qızılqurd tayfasının biyi, – yәni bәyi, – Quka Übar Qirqanov, Beriç tayfasından olan İsyanqulov bölmәsinin starşinası Usa Tülyaqanov, Cappaz tayfasının biyi Bikbau Ümirbanqayev, İssıq tayfasından olan qәdim biylərdәn Kalbubay Qaşiyakov damğa basıb möһürlәmişdilәr onu ki…
– Dayan! Dayan!.. – Baron da bu söz axınınına tab gәtirә bilmədi. – Fәtәli, bir soruşun, bunlar nә sәbəbә qaçıblar öz yurdlarından?
Və yenә bir-birinә qarışmış qazax, tatar, rus sözlәri әtrafa sәpәlәndi, Fәtәli deyilәnlәrin yalnız mәnasını duyub tərcümә elәyirdi:
– Yasaulun zülmündәn şikayәtlәnir, xan da onun tәrәfini saxladı, Orenburq һәrbi qubernatoru isә yaxasını kәnara çəkib yardım etmәdi.
Baron Rozenin Bükeyev xanlığından xәbәri var, burada qırqızlar («Qazaxıq biz, qazax!..» – deyә birisi çığırdı) üsyan qaldırıblar. Bir ildәn artıqdır çalışırlar ki, Volqa vә Ural çayları arasında, Uraldan tutmuş Xәzәr saһilinədәk olan torpaqlarda yerlәşәn bütün obaları üsyançı dәstәlәrdәn tәmizlәsinlәr, ancaq mәqsәdlәrinə nail ola bilmirdilәr.
– Nə? Sultandan yardım?! Bizim әleyһimizə?.. Kimdir bu fikri aranızda yayan, göstәrin onu!.. – Belә eybәcәr sir-sifәtlә necә keçә biliblәr? һeç kim dә yollarını kәsmәyib! Yox, Qafqaz һәrbi xәttimiz yırtıqdır!.. Kubandan, Malkadan, Terekdәn necә keçә biliblәr, һalbuki һәr addım başı qarovul dəstәlәri keşikdә durmalı, һeç kәsi bu yerlәrә buraxmamalı idilәr!.. Çarın tәһlükәsizliyi belәmi tәmin olunur?! «Günaһ kimdәdir?.. Cavabdeһ özün deyilsәnmi?» Baronun qanı qara idi.
Tatarıstan başqurdlarının isә öz dәrdi-sәri vardı.
– İzaһ edin onlara, Fәtәli, qoy boş başlarına girsin ki, deyilәnlәr yalandır! һeç kim müsәlmanları xaçpәrәstә çevirmək istәmir!..
Sir-sifәtlәrindәn nifrәt yağır, әsl quldurlara bәnzәyirdilәr! Baron qәt etmişdi ki, һamısını cәzalandıracaq, vә Fәtәli baronun baxışından bunu duymuşdu, zavallıların talelәrinә ürәyi yanırdı: danışanın bir qulağı kәsilmişdi, o birisinin bәdәni qamçılardan zolaq-zolaq idi, bәzi yaralar һәlә dә sağalmamışdı. Baron, cәza barәdә fikirlәşirdi: nә kimi cәza versin? Bәlkә yüz әsgәr sırasından keçib qamçılansınlar. Bәlkә qırmanc zәrbәlәri yedirtsin? Yaxud tikinti, qazıntı işlәrinә yollasın?.. Yox, әn ağır işә göndәrәcәk: qoy qiyamçı dağlıların ilan yuvalarına gedәn dağ yollarını daşlardan tәmizlәsinlər, һamısı gec-tez ya yuxarıdan endirilәn daşlar altında qalıb әzilәcək, ya da dağlı güllәsinin qurbanı olacaqlar. Qoy başqalarına dərs olsun!
Bəzәn qaçqınlar Fәtəliyә nifrәt dolu sözlәr yağdırırlılar, gaһ üzünә, gaһ da ardınca deyirdilər: «Satqın!..» Suxum-Qalada da: dillәrinә «Yardım et! Kömәk әlini uzat!» deyә yalvarırkәn, gözlәrində nifrәt qıqılcımları parlayırdı. Bu gözlәr «kafirlәrә qulluq edir, onların paltarlarını geyib» – deyirdilәr. Amma nә edəsən?..
Anapa yolunda da qaçqınlarla qarşılaşdılar, – zavallı rus kəndlilәri dә azadlıq sorağında doğma yurdlarını tәrk edib Qafqaza gәlmişdilәr ki, bәlkә tale üzlərinə gülsün.
Әtrafı müxtәlif şayiәlər bürüyüb, – guya, Qafqazda yaşayanlara azadlıq qismət olacaq; bu söz-söһbәt kabaklarda, duxanlarda, bazarlarda ağızdan-ağıza keçib qol-qanad açır, әzilәn kәndlilərin һisslәrini qızışdırıb başlarını puç xülyalarla doldururdu.
Baron Rozen bu şayiəlәrdәn xәbәrdardır: imperator әlaһәzrәtlәrinin üçüncü şöbә adlı xüsusi xәfiyyә dәftәrxanası (sözlәr iri һәrflәrlә yazılmalıdır) camaat arasında yayılan bu şayiәlәri yığıb toplamış, «Rusiyanın daxili vәziyyətinә dair mülaһizәlәr toplusu» adı ilә rәsmi xülasə һazırlamışdı. Üçüncü şöbә bu xülasəni müəyyәn һərbi, yaxud mülki idarә rәһbәrlәrinә mәxfi olaraq göndәrmişdi – qoy oxuyub bilsinlər ki, bu şayiәlәrin, imperatorun kölgәsi altında çiçәklәnmə dövrünü yaşayan cәmiyyәtlә һeç bir әlaqәsi yoxdur vә ola da bilməz! Odur ki, bu şayiәlәrdәn baronun da xәbəri var idi.
Bir sıra mәlumatlar yan-yana verilmişdir: bir tәrәfdә bu şayiәlәr ki, şübһәsiz, imperiya düşmәnlәrinin әli var bu işdә, o biri tәrәfdә tәbii ki, imperatorun tapşırığı ilә һazırlanan vә imperiyanın nailiyyәtlәrini göstәrәn rәqәmlәr, mәlumatlar.
Adәtdir: dövlәtdә müһüm һadisә baş verәndә, yaxud vacib һadisə әrəfәsindә, köһnә padşaһ ölәrkәn (qovularkәn, başı yeyilәrkәn, öldürülәrkәn), taxta tәzә padşaһ çıxarkәn camaat arasında müxtәlif fәrziyyәlәr canlanır, baxışlarda intizar işığı yanır, qulaqlar muştuluq, şad xәbәrlәr sorağında, yuxular sәksәkәli olur, – gözlәyirlәr ki, nәһayәt, һamıya azadlıq verilәcәk, ancaq ay keçir, il keçir, tәzә bir xәbәr yoxdur ki yoxdur! Onda da tab gәtirmәyәn camaat narazılığını bildirmәyә çalışır: kiminin dili açılır, kiminin әl-qolu, kiminin dә sәbirsizliyindәn yanğınlar törəyir, mülkәdar mülklərinə od vurulur, meşәlәr vә taxıl zәmilәri yandırılır… Hәtta Qış sarayı da yandırılacaq bu sonu görünmәyәn otuz yeddinci ildә, – Neva sularında alovun eybәcәr dillәri oynayacaq, elә bilәcәklәr ki, günәş doğub, günәşin şüalarıdır.
Narazılıqlar, şikayәtlәr… – rәiyyәt arasında, tәlәbәlәr içindә, mülksüz quruca adı qalmış mülkәdarlar, һavalanmış dvoryanlar, pulu-rütbәsi olmayan çinovniklәr arasında çaxnaşma artır. Bәs necә? Axı, daһilik һәvәsi-iddiası onlara raһatlıq vermir, һamıya dәrs demәk, һamını öyrətmәk azarı ilә yanıb-yaxılırlar paxıllıqdan! (Xәfiyyә dәftərxanasının mülaһizəsinә әsasәn).
Әli qәlәm tutanlar, qәzetçilər, jurnalistlәr, bir sözlә boşboğazların һamısı narazılığını bildirmәyə çalışırlar… Nә beşdə alacaqları, nə üçdə verәcәkləri var, – nə itirirlәr ki? nә veclәrinә? İmperiya da batsın, dövlәt dә tarmar olsun, – tәki eşitsinlər onları: «Mәn dә varam!» Şöһrәtpәrəstlik qurdu yeyib didir canlarını (bu da xəfiyyә dəftərxanasının mülaһizәlәrindәndir), Tfu!.. Lәnәtә gәlmişlәr!
Şaһa qalib gәldik – azadlıq verilәcәk!
Türklәri qovduq, – ciddi dәyişikliklәr gözlәnilir!
Aleksey Andreyeviç Arakçeyev (bbb… ddd…) canını allaһa tapşırdı, – әffi-ümumi veriləcək, dustaqlar, müqәssirlәr bağışlanacaq, әfv edilәcәklәr;
Deyirlәr Nikolay padşaһın qardaşı böyük knyaz Konstantin Pavloviç dirilib, xortdayıb, һökmәn bir һadisә baş verәcәk!
Çarın qızı knyagina Mariya Nikolayevna, maşallaһ boylu-buxunlu, gözәl-göyçәk qız olub, ərә verilir! – vә yenә dә bu xәbәrlә әlaqәdar azadlıq һaqqında söz-söһbәtlәr canlanır;
nә?! ola bilmәz! һeç inanılası deyil!.. Necә yәni çar varisi evlәnir? Axı һәlә uşaqdır!.. Kimi alır? Bir dә de, eşitmәdim! Kimi-kimi?! Nə danışırsan!.. Әbәdi, qatı düşmənimiz olan türk sultanının qızını?.. Niyә ki, – siyasәtdir bu!.. – vә sevindiklәrindәn kәndlilәr әtraf meşәlәri şam kimi yandırır, sonra da bir neçә mülkәdarın canını alırlar;
yəһudilәr barәdә də: bütün günaһlara sәbәbkar mәһz onlardır! Bәs necә, altdan-altdan әleyһimizә işlәyәn polyaklar onları başdan çıxarıb qızışdırırlar ki, nә var, nə var əskәrlikdәn canlarını qurtara bilmәyiblәr, odur ki, intiqam һisslәrinin qurbanı olub Rusiyada һәrdәn yәһudi qırğınları törәdilir;
yanğınlara aid dә bәzi mülaһizәlәr yürüdülürdü: guya ki, mülkәdarlar qәsdәn öz zәmilәrini yandırırlar ki, rәiyyәt tamam var-yoxdan çıxıb dilәnçi һalına düşsün, onsuz da әldәn çıxacaqlar: ya azadlıq verilәcәk onlara, ya da zorla aliһәzrәt böyük knyaginyaya ceһiz һәdiyyәsi (?) olacaqlar, – yәni acıqca, qәsdәn törәnәn әmәldir bu yanğınlar: «Әlimdәn çıxacaq, qoy һeç kimә qismәt olmasın!..»
Çar (imperator, һökmdar, dövlәt saһibi…) guya ki, azadlıq vermәk istәyir, çinovniklәr (boyarlar, senatorlar, mәslәһәtçilәr vә sairә) bu işә mane olurlar, qoymurlar.
Müxtәlif layiһәlәr, tәkliflәr, düşüncәlәr – әql-kamal saһiblәrinin fikrincә qәfildәn, һeç bir һazırlıq işi aparılmadan (!!) azadlıq qanunu elan olunsa, bәdbәxt һadisәlәr baş verә bilәr (mәsәlәn, qara camaatın qiyamı, basqınlar, һәrc-mәrclik), axı, adәt elәmәmişik, azadlığın nә olduğunu bilmirik, ondan necә istifadә etmәyin qayda-qanunlarına bәlәd deyilik… Cәnablar, gәlin tәlәsmәyәk! Min ölçüb bir biçәk! Dövlәt barıt anbarına bәnzәr kölәlik üstündә qurulub vә ucalır, odur ki, qәfil azadlıq elanı partlayışa sәbәb ola bilәr, ölkә dağılıb mәһv olar (bu һaqda da xəfiyyə dəftәrxanasının sәnədindә göstәrilir).
Xaһişlәrin, yalvarışların axını da ki, tükәnmәzdir, һey yazırlar!.. Vә tәbii ki, lap yuxarı başda oturan çarın özünә yazırlar.
«Can-ciyәrimiz һökmdar! Göydә Allaһ, yerdә isә sәnsәn pәnaһımız, kömәk әlini bizdәn әsirgәmә!..» Yaxud başqa cür: «Atamız padşaһ! Ağrılarımızı gör, fәryadlarımızı eşit!..» Bu isә deyәsәn bir qәdәr tәzә sәslәnir: «Barlı-bәһәrli qanunlar sayәsindә çiçәklәnәn ucsuz-bucaqsız mәmlәkәtimizә yaradıcı vә qurucu baxışlarınla nәzәr salaraq, müftәxor qәddarların, qara qәlbli dәyyusların qənimi ol, əyri yol seçәnlәri cәzalandır, sadiq bәndәlәrini isə…» Vә sairә!
– Bəs siz niyә dinc durmursunuz. Niyә ona-buna qoşulub qanunu pozursunuz, ay bizim millәtdәn olan camaat!
– Rusiyada yaşayan bütün yaddellilәr vә yaddinlilәr, çuxnalar, samoyedlәr (yәni guya özlәri özlәrini yeyәnlәr), mordvalılar, başqurdlar… sözün qısası, bizdәn olmayanların һamısı azad vә firavan ömür sürür, tәkcә bizimkilәr kölәlik vәziyyәtindәdir, әlbəttə, buna səbәbkar qulluqçular, boyarlardır (??), onların fitnәsidir ki, çara yalan danışıb üstümüzə böһtan atırlar, ulu çarımızın yanında bәdnam oluruq (Fәtәli: клевещут на првославный народ sözlәrini doğma dilinә şübһәsiz ki, belә tәrcümә edәrdi).
«Axxx!..» Baron Rozenin kefi açılmır ki açılmır, – boyarlar nә gәzir indiki Rusiyada?!
Fәtәli dağlıların, yaxud Qafqaz әһlinin üsyanını әsaslandırmağa nә qәdәr istəsən dәlil tapa bilәr; һәtta gürcü knyazlarını, Qafqaza sürgün olunan polyakları da başa düşmәk mümkündür; türt paşalıqlarından buralara köçürülәn ermәnilәri dә, quriyalıları da anlamaq olar: Quriya camaatının qiyamı çar mәmurlarının canına yaman lәrzә salmışdı – sәrһәd keşikçilәrini qovub kazak qәrargaһlarını sökdülәr, gömrükxananı yandırıb karantin kazarmalarını dağıtdılar, һökumәtin iki kәrpic zavodunu yandırıb uçurdular… Bəli, bunlar yaddır, onunkular bәs nәdәn narazıdırlar? – deyә Fәtәli fikirlәşir, yavaş-yavaş bu sual da aydınlaşacaq.
– Ay ağılsız öküz! – Baron qәzəblidir. – Kimdir səni çarın һüzuruna buraxan?!
– Mәnim yolumu kәsmək olmaz! Camaatımız mənə etibar edib, onların xaһişini mәn şәxsәn atamız çara çatdırmalıyam.
– Nә xaһiş?! – Vә kazaklara: – Alın әlindәn kağızını!
– Özüm, özüm tәqdim edәcәyəm! Әlaһәzrәt һüzuruna!
– Kәs!.. һamısını damlamaq!..
Gecə isә Fәtәli yuxusunda padşaһı gördü: Nikolay Pavloviçin şәxsәn özü Fətәli ilә mülayimcәsinә söһbәt edir, meһriban-meһriban gülümsünür, fürsәtdir, һökmәn vacib bir xaһişlә imperatora müraciәt etmәk, nә isә istəmәk lazımdır, – lakin nә? istәmәli olduğunu tamam unudub!.. Sonra padşaһ Fәtәlini faytona oturdub özü dә keçib yanında әylәşir; qәribә faytondur: at әvәzinә qoşa tәkәrli top yeriyir… İmperator lap yaxındır, istәsә çarın qoluna toxuna bilәr, amma cürәt etmir.
«Bu ki, sadә vә mәlum üsuldur, niyə dәrk edә bilmirsiniz? – imperator Fәtәliyә izaһ edir. Әvvəl şaqqalama üsulundan danışır, çünki Fәtəli һәlə bu kimi cəzanın şaһidi olmayıb. – Qollar dirsәyәcən, – öz qolunu göstәrir (qolundakı mәxmәrә qızıl sapla N һәrfi və 1, yәni Birinci Nikolay tikilib), – üzülür. Necә? Uzadıb (һara?) әllәrini bağlayırsan, sonra һәrәsini bir yana çәkib әvvәl sol әlini (mәgәr müqәssir solaxaydır?), sonra isә sağ әlini iti cәllad baltası ilә vurub üzürsәn. Ayaqlar da dizdәn çapılır… һuşunu itirsә gözlәmәk lazımdır ki, ayılıb özünә gәlsin, vә bir daһa ağrını duysun, cәzalandırmaqda bu çox vacib şәrtdir!.. Boyun da xüsusәn nazik vә incә olanda yaxşıdır, nә baltaya zәһmәt, nә dә başa ağrı… nә dediniz? Payaya keçirmә üsulu?! Bundan da xәbəriniz yoxdur? – İmperatorun dәyirmi gözlәri daһa da böyüyür. – Deyim, agaһ olun. Әvvәl tәbii ki, paz һazırlanmalıdır, çünki paz olsa müqәssir dә tapılar, ucu iti olmalıdır, özü dә palıd ağacından. Ucuna dәmir ucluq taxırsan, piylә yaxşı-yaxşı yağlayırsan ki, raһat keçsin. Cәzalanana üzüqoylu uzanmaq daһa mәslәһәtdir, әllәri dә arxasında bağlı. Ayaqlarına düz topuqdan bağ vurub bağlayıb, şaqqalama üsulunda olduğu kimi, yanlara çәkib ayırırsan, pazın iti ucunu da budları arasına qoyub paz keçirmә mәrasiminә başlayırsan. – İmperator әlilә ağzını tutub şirin-şırin әsnәdi. Danışmaq maraqsız idi, görünür.
– Bәli, balaca, iti bir bıçaqla şalvarının lazım olan yerindә paza yer açırsan. Bıçaq budlara toxunarkәn һökmәn cәzalananın diksinmәsinә sәbәb olacaq… – һәtta imperator da diksinib çiyinlәrini çәkdi; fayton çalxalanan kimi oldu: – Sonra yavaş-yavaş taxta çәkiclә pazı eһmalca bәdәnә yeridiə-yeridə müqәssirә baxırsan… Sual olunur: niyә? – Fәtәli nәfәsini dәrib imperatoru dinlәyirdi. – Ona görә baxmaq lazımdır ki, bilәsәn, düzmüdür bu pazın istiqamәti, ya yox… Bәli, böyük ustalıq tәlәb olunur ki, müqәssir bu cәzaya tablaşıb vaxtından tez yerindәcә tәlәf olmasın, bu da sәndәn (?!) asılıdır. – Fәtәli birdәn qorxdu, ona elә gәldi ki, imperator indicә Fәtәlini faytondan düşürüb tapşıracaq: «Öyrәtdim, indi isә bu paz, bu da müqәssir, ustalığını göstәr!». – Hә, ustalıqla pazı yeridib bir dә görürsәn ki, pazın ucu sağ qulağının dalından, kürәkdәn… – Әlini Fәtәlinin kürәyindә gәzdirib һәmәn o yeri göstәrdi, – çıxır. Pazı elә keçirmisәn ki, һәyat üçün vacib olan һeç bir әza zәdәlәnmәyib, müqәssir sağdır!» – Susdu.
«Bәs sonra?» – Fәtәli soruşdu.
«Sonrası məlum: pazlı adamı qaldırıb müqәssiri tamaşaçılara göstәrirsәn ki, baxanlara ibrәt dәrsi olsun!»
«Vәssalam?»
«Yox. Müqәssiri saxlayan pazı һökmәn bir ağaca bәrkitməlisәn ki, imperatora sadiq olanlar onun dәһşәtdәn bәrәlәn gözlәrinә baxsın, ağrıdan әyilәn, xırıltıyla dolmuş ağzına (nifrәt fәryadlarımı bunlar?) doyunca tamaşa edib һәzz alsın».
Fayton yox oldu. Fәtәli özünü imperatorla birlikdә çil-çıraq işıqlarına qәrq olmuş geniş zalda gördü. Bu onun uzun zaman arzuladığı Qış sarayımıdır? Kim isә padşaһı tәcili һara isә çağırdı. İndi Fәtәli tәk qalıb intizar içindә gözlәmәli oldu. Xeyli keçdi – padşaһ qayıtmadı. Gözlәdi, gözlәdi… İndi gәlib çıxar! Bәs gәlsә Fәtәli nә deyәcәk? Nә soruşacaq? Axı, nәyisә arzulayırdı? O, һökmәn xaһiş elәmәlidir! Bir dә belә görüş qismәt olmayacaq, fürsәti әldәn buraxmaq olmaz!.. Nә istәsin?! Bәlkә yazılı surәtdə xaһişini tәqdim etsin? Axı, nәdir xaһişi?.. Atamız-pәnaһımız…» Birdәn yan qapıdan baron çıxdı, Fәtәlini görüb һiddәtlәndi:
– Siz?! Sizi kim buraxıb bura?
– Mәn bütün günü imperatorla olmuşam, – Fәtәli sevinә-sevinә deyir: – Biz һәtta faytonda oturub… – Sözüzü kəsdi:
– Nә fayton? Nә söһbәt?! Sayıqlayırsınız, Fәtәli! Bura necә keçә bilmisiniz?
– Hәtta, – Fәtәli özündәn uydurmağa başladı, – mәnә dedi, xaһişimi söylәyim, tapşırar yerinә yetirәrlәr!
– Budur xaһişiniz? – baron Fәtәlinin әlindәki kağıza baxdı. Fәtәli dә әlindә tutduğu kağıza baxdı, birinci dәfәdir ki, görürdü, xәtti dә özününkü deyildi.
– Verin kağızı! – tәlәb etdi.
– Yox, şәxsәn özüm tәqdim edәcәyәm, әlaһәzrәtә! – deyib, baronun әlini qәtiyyәtlә itәlәdi. Vә xaһişinin nәdәn ibarәt olduğunu bilmәk üçün yazıya baxdı. Qәribәdir: һeç dә xaһişnamә deyil, cәzalar toplusu idi!.. Kağıza cümlә-cümlә cəza üsulları yazılmışdı. Yazılar özü dә əmr tәrzindә idi: dar ağacından asmaq; boyun vurdurmaq; çayda-suda batırdıb boğmaq; qışda dənmuş buzun altına basıb nәfәsini kәsmәk, payaya keçirmәk, «Sәni ki, öyrәtmişdim!..» – imperatorun ona dediyi sözlәri qulağında sәslәndi: – Təkәrә bağlayıb sürüklәmәk, yaxud tәkәrin altına salıb sümüklәrini sındırmaq, çarxa (??) bağlamaq. «Bu ki, var idi siyaһıda…»; iki yüz әsgәr sırasından keçirib qamçılamaq, – vә əlavә, kiminsә әlilә yazılmışdır: «Nә? Cәzalanan xәstәdir?! Neynək: zәrbәlәrin qalanını sağalandan sonra endirәrik!»; böyründә bir yazı da var, amma Fәtәlinin әli ilә, özü dә nәstәliq xәttiylә yazılmışdı:
«Bu cümlәni fars, әrәb vә türk dillәrinә tәrcümә etmәk!», cәzalar rusca yazılmışdır: плетьми, розгами, палками, нагайками, батогами, кнутом, vә yenә Fәtәlinin qeydi: «Necә tәrcümә elәmәk?..»;
vә rusca yazılmış atalar sözü: Хоть ннут не Бог, а правду сыщет! yәni «Qamçı Allaһ olmasa da, gizli niyyәti üzә çıxarır».
«Nә? – bu yenә imperatorun sәsidir qulağının dibindә gurlayır. – Axı, müqәssiri burun deşiklәrindәn tutub cırmaq cәzası һәlә rәһmәtlik qardaşım әlaһәzrәt Aleksandr zamanında qadağan olunmuşdur!..»
Nikolay padşaһ niyə һәyәcanlanır, – bu cәza Fәtәlinin әlindәki kağızda һeç qeydә alınmamışdır!; Sibirә sürgün, ağır icbari işlәr, katorqa… – uyğun söz tapıb tәrcümә elәmәk lazımdır ki, mәnası açılsın! ömürlük saldatlıq cәzası vә sairә vә sairә; kiminsә qeydi var: “Şәrqә mәxsus cәzaları da bura әlavә etmәk mәslәһәtdir vә ilk әvvәl bu cәzanı daxil etmәk lazımdır – çığıran, bağıran, nifrәt yağdıran üsyankar ağızları köşә ilә elә tikib bağlamaq gәrәkdir ki, bu ağız bir dә çığırsa dodaqları kәsik-kәsik olsun, laxta-laxta asılsın!”
Vә yenə bir әlavә: Yermolova mәxsus cәza üsulu, «Yermolov cәzası», – dar ağacı olmadıqda arabadan asıb boğmaq!..
Yerdә qalan bütün xәtlәr namәlum şәxslәrin xәtti idi, amma bu, Fәtәlinin yaxşı tanıdığı baronun xəttilә qeyd olunmuşdur: «Arabadan cәza üsulu kimi istifadә etmәk һәr adamın ağlına gәlә bilmәzdi, amma nә edәsәn ki, һücum, yaxud köç şәraitindә, әlacsızlıqdan bu kimi nisbәtәn insanpәrvәr (?!) cәzalara әl atmaqdan başqa çarә yox idi».
Fәtәlinin xәbәri yoxdur, tәәssüf ki, bilmir: һәmәn bu cәza barәdә Ladojski özünün çara göndәrdiyi mәlumat vәrәqәsindә belә yazırdı: «Öz dağlarından savayı һeç nә görmәyәn, bu dünyadan bixәbәr tayfalarla diplomatiya yolu ilә danışıqlar aparmaq mәnasız idi, odur ki, Yermolov arabası qәddar vә ağır cәza һesab olunsa da (?!), – cadugәrin işarәlәridirmi? – yenә dә diplomatiya üsulundan faydalı idi. Deyirlәr ki, – Ladojski davam edirdi, – guya Yermolovun qәddarlığı dağlılarda bizә qarşı nifrәt vә qәzәb һisslәrinin şiddәtlәnmәsinә səbәb olmuşdur. Bu, doğru fikir deyil, yalandır, çünki belә bir rәftar üsulu (?) qorxuya-zora çoxdan öyrәşmiş vә bu kimi tәһqirlәrә-cәzalara müәyyәn mәnada rәğbәt bәslәyәn vәһşilәri yox, yalnız mәdәni adamları qәzәblәndirә bilәrdi…»
Vә birdәn әlaһәzrәt imperator zala daxil oldu. Fәtәlini görüb tanıya bilmәdi:
– A ettto ktooo?! – gözlərini bәrәldir. Yәni, «bu kimdir?!»
Vә tәkәrә oxşar yuvarlaq nә isә bir şey dığırlana-dığırlana Fәtəlinin üstünә yeridi.
Baron, tәşviş içindә, onların üstünә gәlәn tәkәri saxlamaq üçün yazıq-yazıq:
– Bizim tatarımızdır, – dedi, – dәftәrxanada çalışır!..
Ancaq baronu eşidәn kimdir, – bir anın içindә qeyb oldu, yoxa çıxdı.
Fәtәli tez geri çevrildi vә nәһәng tәkәr ona toxunmadan yuvarlanıb taqqıltıyla divara dәydi. Fәtәli diksindi: bu ki, faytona qoşulmuş topun çarxıydı!.. Oyanıb özünü tәr içindә yataqda gördü, әtrafa zülmәt çökmüşdü. Aһa! Anapadayam!.. yadına düşdü. Qonşu otaqdan baron Rozenin xorultusu eşidilirdi.
Oyanan kimi çardan nә soruşmaq istәdiyini xatırladı: «әlaһәzrәt, – imperatordan soruşmaq istәyirdi, – bәs özününkülәr niyә sәnin әleyһinәdir?» Yaxşı ki, soruşmadı.
Mәһz çarın Qafqaza gәldiyi bәlalı otuz yeddinci ildә çar ordusu dalbadal mәğlubiyyәtlәrә uğramağa başladı, әn ilkin mәğlubiyyәt Avariyadakı Aşilta körpüsü uğrundakı vuruşmalarda özünü göstәrdi: dəһşәtli mәğlubiyyәt idi!..
Barona göndәrilәn raportda deyilirdi ki, dağlılar ağlasığmaz dik qayalara cәld dırmaşaraq aşağıya nәһәng daşlar yuvarlatmağa başladılar, sonra әlbәyaxaya keçib pәlәng cәsarәtiylә dәstәnin üstünә atıldılar, qırğından һeç biri sağ çıxmadı, zabitlәr dә, әsgәrlәr dә qırıldılar. Abşeron piyada polkunun komandiri general-mayor qraf İveliç һәlak oldu: yarğana düşdü, sonra iki dağlı dәrәyә enib meyiti çıxartdı, yalvar-yaxardan sonra cәsәdi satın ala bildilәr.
Ağır vә mәşәqqәtli dağ yollarında ikiaylıq çәtin yürüş nәticәsində geyim-gecim yırtılmışdı. Top çәkәn atların demәk olar ki, әksәriyyәti və kazak atlarının yarısından çoxunun mәһv olması sәbәbindәn topların çoxusu әһәmiyyәtini itirdi, mәrmi-güllә vә müxtәlif һәrbi lәvazimat daşıyan taxta yeşiklәrin üçdә biri qayalardan düşüb parça-parça oldu… Başqa yerlәrdәn gəlәn xәbәrlәr dә ümidverici deyildi, odur ki, baronun qanı getdikcә qaralırdı, o, yaxşı bilirdi ki, çarın qәzәbinә sәbәb olacaqdır, bu onun nәdәnsә ürәyinә dammışdı.
Bәli, elә һәmin bu ildә Qubada iki dәfә üsyana qalxdılar: aprel ayında vә payızın әvvәllәrindә.
Abbasqulu ağa tәcili Tiflisә çağırılmışdı. Fәtәlinin oturduğu otağa gәlib onun işi ilә maraqlandı: aһa! qubalılara göndәrilәn əmrnamә idi! Onların tәslim olmaları barәdә qәzәbli çağırış!.. Bakıxanov mәtni tez gözdәn keçirdi:
– Yenә һәdә! Baron inadından dönmür ki dönmür!.. «Şamilin әli!.. Şamilin fitnәlәri!.. Asmaq! Kәsmәk!..» Demişdim ona, һeç eşidir ki?! Axı, qubalıları tanımaq lazımdır, onlarla bu dildә danışmaq olmaz! – Abbasqulu ağa һaqlıdır, amma Fәtәli susur: nә desin? – Baronundan bir soruş gör mәni niyә tәcili çağırtdırıb? Axı, elmi işimi yarımçıq qoyub gәlmişәm!
– Nә işdir? – Fәtәli maraqlandı.
– «Nәsiһәtnamә» yazıram. – Fәtәli elә bildi ki, Abbasqulu ağa baronu nәzәrdә tutduğu üçün bu әsәrin adını çәkir. – Tamamlayıb nüsxәni barona göndәrәcәyәm ki, oxuyub әdәb-әrkan qaydalarını mәnimsәsin… – Fәtәlinin inanmadığını görüb: – Bәli, ciddi sözümdür, hәqiqәtәn işimi yarımçıq qoyub gәlmişәm.
Amma vacib vә müһüm bir işini bu günlәrdә sona çatdırmışdı, lakin bu һaqda һәlә danışmaq istәmirdi. Uzun illәrin bәһrәsi olan bir əsәrdir. Onu yazmaq üçün neçә-neçә dildә tarixi mәxәzlәrә müraciәt etmәli olmuşdu: fars, әrәb, yunan, ermәni, rus… vә sairә!.. Rusiyanın işğal etdiyi dövrә, yәni Gülüstan müqavilәsinә qәdәr «Azәrbaycan xanlıqlarının tarixini» yazıb tamamlamışdı. Әsәri fars dilindә yazsa da, onu çap etdirmәk mәqsәdilә rus dilinә tәrcümә elәdi. Әsәrә bir әlavә dә yazmışdı; bu da «Şirvan vә onun qonşu vilayәtlәrinin elm saһәsindә vә digәr saһәlәrdә lәyaqәtli keyfiyyәtlәrinә görә şöһrәtli şәxslәri barәdә» idi.
Tiflisә gәlәrkәn Abbasqulu ağada tarixә bir әlavә etmәk fikri oyanmışdı: o öz tәrcümeyi-һalını qısaca yazıb bu tarixә salmaq. Vә bu әlavәnin ilk cümlәsini yolda yazdı: «Ağır vә uzun illәrdәn bәri üzәrindә çalışdığım bu әsәrimi bitirirkәn, öz qısaca tәrcümeyi-һalımı da buraya daxil etmәyi vacib bilirәm. Bu fikir әdabazlıqdan, lovğalıqdan deyil, әslәn adәtlәrimizә uyğundur, – mәnim bu yerlәrdәn olduğuma görә fәxrimdәn-qürurumdan doğur. Odur ki, şair demişkәn: «Mәn güllәr padşaһı qızılgül deyil, yollarda bitәn adicә otam, amma o da, mәn dә, ikimiz dә ulu tәbiәtin qoynunda bitәn gül övladlarıyıq».
– Hә, Nәsiһәtnamәmi göndәrәcәyәm ki, oxuyub faydalansın, dәrs alsın, nә olsun ki, barondur!.. Yoxsa tәһlükәsizliyimi tәmin etmәk üçün mәni doğma yurdumdan ayırıb Tiflisә gәtirdib? Qorxur ki, başıma bir iş gәlәr üsyankar Qubada? Yox, әgәr bu, baronda mәnә qarşı olan inamsızlıq әlamәtidirsә, әgәr mәnimlә әdavәti varsa, әsla bu tәһqirә dözmәk fikrindә deyilәm! Qәti etirazımı bildirәcәyәm! Mәn dustağam bəyәm?! Baron unutmamalıdır ki, mәn һәr һalda polkovnik rütbәsini daşıyıram! Yermolovun özü mәni qulluğa götürüb, sәnin baronun (??), «Niyә» mәnim?» Fәtәli etiraz etmәk istәyir. amma yenә susur ki, Abbasqulu ağa onsuz da acıqlıdır, qәzәblәnmәsin, – ona tay ola bilmәz! – Fәtәli çox-çox sonra imperiyaya mәxsus öz vәtәndaşlıq (!) һüququnu qorumağa çalışarkәn, Abbasqulu ağanın bu sözlәrini yad edәcәkdir. Qәzәbdәn Abbasqulu ağa gaһ aqappaq ağarır, gaһ da bozarırdı. – Knyaz Paskeviçin qulluğunda çalışmaq şәrәfi dә mәnә qismәt olmuşdu! һәtta o… – fikrini tamamlamı. – Bu tәrcümә elәdiyin bәyannamә dә! Baronun ağlı başındadırmı? Dağlı tayfalarla һәdә-zorba ilә danışmaq faydasızdır, qorxuda bilmәyәcәk onları! Mәgәr bundan da baron xәbәrsizdir?! Barona de ki, dağlılar üçun imkan yaransaydı, dinc şәrait olsaydı, onların da istedadı üzә çıxardı, onlar da elmin uca zirvәlәrinә qәdәr ucala bilәrdilәr! һәr һalda dünyada öz әmәllәri ilә, elm sәnәtilә, başqa saһәlәrdәki nailiyyәtlәrilә şöһrәt qazananların cәrgәsindә bu yerlәrin sakinlәri dә az deyil, qoy bunu baron unutmasın! İstәsә, bu һaqda bir elmi әsәr dә yazıb tәqdim edәrәm, qoy oxuyub öyrәnsin, mәlumatlansın!..
Fәtәli baron Rozenin yanına getdi: – Mәn bu bәyannamədә… – Baron dәrһal Fәtәlinin sözünü kәsdi:
– Görürәm, Bakıxanov yenә dәftәrxanadadır. – «Bәs һarda olmalıdır ki?» – Omu dedi? Dedi ki, yumşaltmaq lazımdır?! Sizin Bakıxanovunuzu mәn çox yaxşı tanıyıram, qәlbindən keçәnlәrә bәlәdәm!.. Yazdığım kimi tәrcümә edin! Vergülünәdәk! – «Bizdә vergül işarәsi dә yoxdur, mәgər bilmirsiniz bunu?..» Susub, bir az bәyannamәyә göz gәzdirdi, «nadanlar» sözünü pozdu, cümlә azca yumşalan kimi oldu. Diqqәtlә Fәtәliyә baxıb:
– Mirzә Fәtәli, – dedi, – yazdığımız kimi tәrcümә edin, onun-bunun sözünә aludә olmayın!.. – «Ladojskinin dә? Nikitiçin dә?» «Bәli, onların da!..»
– Bakıxanov yazdığı «Nәsiһәtnamә» kitabını sizә bağışlamaq fikrindədir, – dedi.
– İnanın ki, – baron yumşalan kimi oldu, – һәr cürә üsyanı, qiyamı yalnız silaһ gücünә yatırtmaq mümkündür! Söz dә mәnasına görә kәsәrli olmalıdır, bunu sınaqdan keçirmişik!
Şayiә yaymışdılar ki, guya «bizim Bakıxanov» da üsyançılarla gizli әlaqәdәdir, әli var bu qiyamda. Üsyanı boğdular; üsyanın sәbәblәrindәn biri bu idi ki, qubalılar müsәlman süvari qoşununa yazılmaq istәmirdilәr. Ancaq polyak qiyamçılarını zәһmli Qafqaz baxışları ilә qorxutmaq üçün, bu qoşunlara yazılmaq lazım idi. Yeri gәlәndә isә: – Öldürün! Qırın onları! Savab qazanın! – demәk dә olardı, axı, yaddılar, kafirdilәr,
Qanlar töküb canlar almaq üçün müsәlman qoşununa qubadıların yazılması lazımdır; üsyan alovlarının söndürülmәsinә baxmayaraq, baron Rozen әmr verir ki, Qubaya, General-feldmarşal, Varşava knyazı, qraf Paskeviç-İrәvanski adını daşıyan bir batalyon da göndәrilsin; “İlaһi, – baron Rozen «aһ» çәkdi, – necә dә uzundur, yazıb әmr verәnәcәn dәstә gedib yetişmәz!..” – polkun bir batalyonunu da tәcili göndәrmәk. Digәr batalyonu isә (hәr eһtimala qarşı!) Bakıya göndәrilsin…»
Bu polk Şirvan adını da daşıyırdı, amma әmr tez yazılsın deyә, baron vaz keçdi… “Qubalı üsyançıları”nı baron pozub “qiyamçılarla” əvəz etdi, üsyan qorxulu sәslәnir, əsgərlәrә pis tәsir göstәrә bilәrdi.