Qafqaz günləri

Başqa günlər kasıb qohumlar gəlir, nənəmin icazəsi ilə qurbağalı hovuzunda paltar yuyurdular. Bu hovuzda çoxlu qurbağa olduğundan ona "Qurbağa gölü" deyirdik. Axşam düşəndə hovuzda qulaqbatırıcı zil qurultular eşidilirdi. Hamı başını yelləyib deyirdi: "Eh bu qurbağalar, qurbağalar…" Qurbağalarsa heç kimi vecinə almadan daha bərkdən qurul- daşırdılar.

Bu hovuz alçaq və enli idi, buna görə də həftəlik paltar yuma mərasimi üçün çox rahat idi. Paltaryuyanlar suyun bulanıq və çirkli olmasından çəkinmirdilər. Burada da hərdən nənəmin qab-qaşığını paklayır, uşaq çimizdirir, bəzən də ayaqlarını və başqa əşyaları yuyurdular.

Bir gün Əsədlə Əli gəlib mənə şad bir xəbər gətirdilər: dedilər ki, hansı uzaq qohumunsa qohumu olan, "əmidostu" adlandırdığımız bir qarıyla "yüngülvari zarafat" eləmək istəyirlər. Heç özümüz də bilmirdik ki, bizə heç bir yamanlığı dəyməyən bu qarıya nə səbəblə nifrət edirik. Mən sevimli bibim oğlanlarına qoşuldum və biz utancaq, tərbiyəli uşaqlar kimi qurbağalı hovuza tərəf getdik.

Həmin gün hovuzun kənarında on nəfərə yaxın arvad ciddi-cəhdlə paltar yuyurdu. Onlar çadralarını iri bayraqlar kimi arxaya atıb tərli sifətlərini açıq qoymuşdular və bilirdilər ki, həyətin kişilərindən heç kəs həftəlik paltaryuma günü hovuz tərəfdə hərlənməyəcək. Qadınlar qaraşın əllərinin və hənalı barmaqlarının cəld hərəkəti ilə paltar döyür, suda yaxalayır, ovxalayıb sıxırdılar. Hovuzun suyu bulanır, iri köpüklər bir qıraqdan digərinə yayılırdı. Arvadların əllərinin işi dillərinin işinə qətiyyən mane olmurdu; əlləri yorulduqca ürəklərini boşaltmaq ehtiyacı artırdı. Şirin-şirin, tələsə-tələsə, qarışıq səslə söhbət edirdilər. Paltar yumasa da, işləyənlərə göz yetirən nənəm ağzını açan kimi hamı səsini kəsib nəzakətlə qulaq asırdı. Nənəmin ağıllı kəlamları sükuta qərq olmuş hovuzun xırda ləpələri üzərinə səpələnirdi. Əslində nənəm söz deyəndə heç kimə müraciət etmirdi, elə bil, həm su, həm arvadlar, həm də ətrafdakı əncir ağacları və quşlara da danışırdı.

Elə biz onlara yaxınlaşanda nənəm danışırdı, bizi görüb br anlıq susdu və şübhəli-şübhəli soruşdu:

– Hə, niyə gəlmirsiniz, şeytan balaları?

– Heç, nənə. Elə gəldik sənin yanında oturaq. – deyə mülayim səslə cavab verdik və növbə ilə onun tərli üzündən öpdük. (hava yaman isti idi)

Deyəsən, nənəm sözümüzə inanmadı, şübhəli-şübhəli baxırdı; təcrübədən yaxşı bilirdi ki, Əsədlə Əli ancaq bir əməl çıxarmaq istəyəndə təvazökar görkəm alırlar. Biz sakit-sakit onun yanında oturduq, o da köksünü ötürüb üzünü arvadlara çevirdi.

Əsədlə Əli hələ on üç yaşına çatmadıqlarından arvadlar məclisində oturmağa ixtiyarları vardı. Həm də hələ yetişkin olmadıqlarına görə onlar qadın məclislərindən lazımi həzz ala bilmirdilər. Arvadlar tərli sifətlərini onlardan gizlətmir, çadraları əvvəlki kimi arxalarında yellənə yellənə paltarı elə əzmkarlıqla əzir, sıxır, çırpırdılar ki, heç qızmar günəş də onları işdən saxlaya bilmirdi.

– Hə, – deyə nənəm söhbətinə davam elədi – deməli, Fəridə deyib ki, Əkbərə ərə getmək istəmir, çünki altmış yaşı var. Gör bir bu murdar xristianların təsiri ilə nə günə qalmışıq, ay Allah!

Ay Allah! – deyə on arvadın hamısı birdən səsləndi.

– Biz hara gedirik belə? – deyə bizim düşmənimiz Əmidostu həyəcanlı səslə soruşdu.

O, xırdaca gözlərini həyəcanla oynadıb üzünü nənəmə tutdu və imdad istəyirmiş kimi birdə soruşdu:

– Biz hara gedirik belə?

Nənəm isə qeyri-ixtiyari bir hərəkətlə əlini qaldırıb havada yellədi, barmağındakı üzüklərinin mirvari və firuzə qaşları günəş işığında parıldadı. Sonra isə əlini qatlanmış dizinin üstünə qoyub dedi:

– Allah kərimdir.

Göy buldsuz idi və günəşdən od yağırdı. Arvadların qaraşın sifətlərindən tər, hovuza və yuduqları paltarın üstünə damcılayırdı. Amma heç biri tərini silmirdi. Çünki bilirdilər ki, havayı zəhmətdir, hədər işdir. On damcı təri silib təmizləyən kimi başqa on damcı qaynayıb çıxacaq… Təri silmək nəyə gərəkdir, ay Allah?

Arvadlar yenidən söhbətə başlamışdılar; hər biri elə güman edirdi ki, daha maraqlı danışır və güləndə daha da bərkdən gülürdü ki, hamı eşitsin. Elə hay-küy qalxırdi ki, qurbağaların qurultusu bu səs-küyün yanında mülayim mızıltıya oxşayırdı. Günün bu sakit vaxtında onların səsi bağın ayağına da çatırdı, bağbanlar isə başlarını bulayıb gülürdülər… "Qurbağa gölü" öz adını bu səs-küylə də doğruldurdu.

– Xəbəriniz varmı, – deyə nənəm sözə başladı və arvadların səs-küyü o dəqiqəcə kəsildi, – xəbəriniz varmı, bacım qızının eltisinin böyük dayısı sarı Əhməd Ağır ürək xəstəliyinə tutulub? Bəlkə də öləcək. Hamı… tək Allahdan başqa, hamı gəldi-gedərdir.

– Allahdan başqa, hamı gəldi-gedərdir – deyə arvadlar bir səslə təsdiq elədilər. Bir anlıq paltarların şappıltısına köksötürmə səsləri də qarışdı. Əmidostu daha dərindən köks ötürdü və gözü azacıq yaşardı. Nənəm bayaqdan ürəyində qalmış söhbətə yenidən başladı.

Hə demək ağlınıza gətirin ki, düz on altı yaşlı Fəridə (Böyük Suraxanı yanğını ilində anadan olan) bapbalaca qız xəylağı bibimin dayısına ərə getmək istəmir. Deyir ki, altmış yaşı var. Hə, bayaq deyirdim axı, görün, bu donuz rusların təsiri bizi hara gətirib çıxarır. Mənim balalarım da dəli olublar, öz körpələrini russayaq böyüdüblər. Əvvəl-axır özləri bəlasını çəkəcəklər. Hər halda Allah bilən yaxşıdır.

– Allah bilən yaxşıdır. – deyə arvadlar xorla təsdiqlədilər.

– Hə, bax, burası doğrudur. – deyə Əsəd qəfildən ciddi səslə dilləndi.

O, ayağa qalxıb Əmidostuya yaxınlaşdı, cibindən kiçik bir şüşə çıxarıb içindəkini qarının çarşabına və üstünə səpməyə başladı. Qarı isə ağzını açıb mat-mat ona baxırdı. Elə bu vaxt Əli cibindən bir qutu kibrit çıxarıb yandırmağa başladı.

– Nə edirsiniz, it uşağı, – deyə bir xəta baş verəcəyini duymuş nənəm qışqırdı.

Əsəd sakit səslə dedi:

– Ay nənə, sənə yüz dəfə demişəm ki, bizi söyəndə özünü də söyürsən. Əgər bizim valideynlərimiz itdirsə, yadından çıxarma ki, onlar sənin uşaqlarındı. Əmidostunun üzərinə benzin tökdüm. İstəyirik ona od vuraq, çünki zəhləmizi tökür. Onu indi yandıracağıq.

Əmidostu bərkdən qışqırdı. Bircə göz qırpımında sıçrayıb ayağa qalxdı, çarşabını yana atdı, tumanının bağını açıb, ayağının üstünə saldı və ağ alt tumanı çöldə qaldı. Qara neftə bulaşmış donunu da çıxarmaq istəyirdi ki, Əli əlindəki kibriti yandırıb ona yaxınlaşırmış kimi, bir addım irəlilədi. Qarı hovuzun səkisindən yerə atılıb, geniş həyət yolu ilə qaça-qaça cır səslə qışqırıb köməyə adam çağırmağa başladı. Nənəm qışqırıb uşaqları söyürdü, başqa arvadlar da ona qoşulmuşdular. Mən isə gülməkdən ayaq üstə dura bilməyib, yerə yıxılmışdım. Əmidostu əlində kibrit tutmuş Əsəd ilə Əlinin qabağına düşüb, üzü açıq, alt tumanı sallana-sallana həyət boyu qaçır, həyətdəki bağların və başqa kişilərin yanından keçirdi. Görəsən, niyə ağlına gəlmirdi ki, qaçıb hovuza da atıla bilər?..

Nənəm gündəlik beş namazdan və kürsüsündə oturub qonaq qəbul etdiyi saatlardan sonrakı vaxtını mətbəxdə keçirirdi. Bura onun salonu idi! Yan-yörəsi kasıblarla dolu olurdu. Amma əslində mətbəxə varlı qohumlar da, qohum olmayan kasıblar da yığışırdılar. Bu arvadların içində Fatma adlı birisi daha çox nəzərə çarpırdı. Deyirdilər ki, o xonsadır və peyğəmbər nəslindəndir. Bu qohumluq isə ona qürurdan başqa bir şey verməmişdi. Bu arvad heç ərə də gedə bilməmişdi və müsəlman arvadları arasında tanıdığım ilk qarımış qız idi. Bəlkə onun xonsalığı nəsə düzəlməyən bir cinsi problem yaradıb; bəlkə də, sadəcə olaraq, yalqızlığı eybəcərliyinə görə imiş?! Axı, heç kimdən qorxmayan Əsədlə Əli də bu arvadı görəndə ürpənirdilər. Onun qırış-qırış tük basmış iri sifəti it üzünə oxşayırdı. Əgər yeriyərkən silkələnib bir-birinə dəyən iri döşləri olmasaydı, hamı onu kişi sanardı. Onun nəzərə çarpan cəhətlərindən biri də, hər dəfə gələndə nənəmin alicənablıqla ona verdiyi meyvələri həvəslə yeməsiydi. Kifir olsa da, mənim Fatmadan xoşum gəlirdi, o, nənəmin yeganə qadın qonağı idi ki, tərli üzünü üzümə sürtüb yaş dodağı ilə məni öpmürdü.

Belə öpüşlər məni iyrəndirir, haldan çıxarırdı. Kasıb qohum arvadlardan hər biri məni görən kimi üstümə cumur və anlaya bilmədiyim bir acgözlüklə sir-sifətimi öpür, üz-gözümü ağız suyuna, tərə bulaşdırırdı. Bu mehribançılıqdan yaxa qurtarmağın mümkün olmadığını bildiyimə görə ürəyimdə onlardan zəhləm gedə-gedə dodağımı dişləyib dözürdüm. Elə ki, arvad məni öpüb qurtardı, üzümü yaylığımla, yaylıq olmayanda donumun ətəyi ilə silirdim. Arvadlar bunu görsələr də, məni öpməkdən əl götürmürdülər. Çünki gör-götür adamı deyildilər.

Çox geniş olan bu mətbəx az qala, irili-xırdalı uşaqları ilə gələn qonaq arvadlarla dolurdu. Hər dəfə bura girəndə öz körpəsini, yaxud döş əmmək yaşını keçmiş uşağı əmizdirən (bir halda ki, hələ süd gəlir, gərək onu işlədəsən) bir arvad görmək olardı. Bu çirkli, səs-küy salan uşaqlardan zəhləm getdiyini gizlətmirdim. Arvadlar bu münasibətimdən inciyir və məni "şeytan balası" adlandırırdılar. Mənə verilmiş bu adı doğrultmaq üçün özümü daha pis aparır, uşaqlardan birinə dil göstərir, birinin saçını dartır, başqa birini isə çimdikləyirdim.

Səhər saat yeddidən axşam saat doqquza qədər cürbəcür xörəklər bişirilən bu mətbəxə Əsəd, Gülnar və Əli ilə birgə tez-tez baş çəkirdik. Aclıqdan yox, çoxu özgə uşaqlardan fərqlənmək arzusuyla barmağımızı mürəbbə qaynayan taslara batırıb dadır, tavada qızdırılan yarıçiy qoyun ətindən qoparıb ağzımız yana-yana yeyirdik. Nənəm isə əlində oxlov, yaxud şiş götürüb bizi hədələyirdi. Onun ayağa qalxa bilməyəcəyindən arxayın olduğumuza görə xörəkləri istədiyimiz qədər dağıdırdıq. Əlacı kəsilən nənəm qonaq arvadlarından birinə göstəriş verdi ki, bizi zorla mətbəxdən çıxarsın, qonaq da bu tapşırığa həvəslə əməl edirdi.

Bəzənsə, bu mətbəxdə kürsü olmadığından yerə sərilmiş həsirin üsündə dinməzcə oturub qulaq asırdıq. Nağılçı arvadın burnunda danışdığı nağıla (nağılçılar hamısı burnunda danışırdılar, adət belə idi) heyranlıqla qulaq asırdıq. Körpələr döş əmir, arvadlar həsir yelpiklərlə üzlərini yelləyə-yelləyə, yaxud səssizcə təsbeh çevirə-çevirə qulaq asır, nağılçı isə Əhmədlə Sürəyyanın, yaxud Məmmədlə Leylanın nağılını danışırdı. Bizim arvadların çoxu məhəbbətə yaxşı bələd olmasalar da, sevgi əfsanələrini xoşlayırdılar. Nağıllar həmişə bu sözlərlə başlayırdı: "Biri var idi, biri yox idi, Allahdan başqa heç kəs yox idi". Nağıl danışıldıqca iri saxsı küpələrdə çalınmış süd uyuşub qatığa dönür, qoyun əti yavaş-yavaş qızarır, iri mis tavalarda halvalar bişir, arvadlardan biri isə onlara göz qoyurdu.

Kasıb qohum arvadların xoşuma gəlməyən cəhəti təkcə selikli öpüşlər deyildi, bizə maraq üzündən hər cür həyasızlığa yol verirdilər; yuxuda olduğumuz vaxt yataq otaqlarımıza girir, şkaf və siyirmələri açıb, şey-şüylərimizə baxır, paltarlarımızı əllərində oynadıb parçanın qiymətini öyrənmək istəyir, əllərini sinəmizə sürtüb döşlərimizin çıxıb-çıxmadığını yoxlayırdılar. Onlar öz varlı qohumları haqda hər şeyi öyrənməyə çalışır, hər cürə suallar verirdilər. Soruşurdular ki, yetkinlik vaxtına çatmışıqmı, çatmışıqsa nə vaxtdan? Atamız hansımızı daha çox istəyir? Hərəmizin neçə donumuz var, bizə dayəlik edən "xristian arvadlar" nə qədər əmək haqqı alırlar. Bu qadınlar qapılarımızı pusur, pəncərələrimizdən içəri tamaşa edir, pianoya, mexaniki oyuncaqlarımıza, tenis ağaclarımıza, hər şeyə əl vurub yoxlayırdılar. Onlar bizim oyuncaq və geyimlərimizə uşaq kimi qibtə ilə baxsalar da, bütün bunların gələcəkdə pis nəticə verə biləcəyindən çəkinir və öz güzəranlarını bizimkindən daha arxayın sayırdılar. Bəzən, həqiqətən də zəhləmizi tökür, biz qapımızı çırpıb onları otaqdan qovurduq, amma onlar incimir bir az sonra yenə öz bildiklərini edirdilər.

Nənəm qonaqlarını əzizləyir, müdafiə edirdi, çünki onun başına toplaşıb hər əmrini yerinə yetirirdilər. Kasıb qohum arvadları onun əsabələri idi, nənəmə qulluq göstərir, yaltaqlanır, itaətlə boyun əyirdilər. Qadınlar şəhərin bütün xəbərlərini nənəmə çatdırır və onu əyləndirmək üçün bu xəbərləri daha da şişirdirdilər, əvəzində isə nənəm onları hamam məclislərinə dəvət edir, qonaqlarına qoyun cəmdəyinin qalıqlarını, bəyənmədiyi çit parçalarını bağışlayırdı. Amma nənəm istəyəndə onları söyürdü də. Arvadlarsa cavab vermirdilər; axı, saray xidmətçilərinin qüruru az olur.

* * *

Bizim ailənin münasibətlərində dava-dalaş çox mühüm yer tuturdu. Bu dava-dalaşın da iki əsas səbəbi vardı: birincisi ailə üzvlərinin təbiətindəki hikkə idi, söhbət vaxtı hamı hikkələnir, çığır-bağır salırdı. İkincisi isə VƏRƏSƏLİK məsələsi idi. VƏRƏSƏ sözünü deyəndə fikirləşirəm ki, bu qədər dava-dalaşa, söyüşə, qarşılıqlı nifrətə səbəb olmuş həmin kəlmədən sonra bir neçə nida işarəsi işlədilməlidir. Üç bacı və üç bacanaq, iki qardaş (sonra qayın arvadları da), babamın birinci və ikinci arvadı bütün günü didişir, hər biri öz vərəsəlik haqqını qoruyurdu. Hələ bu bacı-qardaşların uşaqları da böyüklər arasındakı ünsiyyətdən asılı olaraq bir-birinə münasibətini az da olsa dəyişməyə məcbur qalırdı. Valideynlər öz uşaqlarına dalaşdıqları bacı-qardaşın uşaqları ilə oynamamağı tapşırırdılar. Qohumlar arasındakı bu davada istər-istəməz bütün ailə üzvləri iştirak edirdi. Beləcə dalaşa- dalaşala, didişə-didişə gəlib 1917-ci ilə çatdılar. Daha burada izahat lazım deyil…

Bizsə bibi və əmi uşaqları ilə əlaqələrimizin kəsildiyinə, daha doğrusu, böyüklərin şıltaqlığı üzündən birgə oynaya bilmədiyimizə darıxırdıq. Amma bəzən tapışıb oynayır, gizli görüşlərimizdən daha çox ləzzət alırdıq. Çünki qadağan edilmiş işə həvəs güclü olur. Bəzən Əsədlə Əli dava salıb məni kobudluqla incidir, düşmənçilikdən istifadə edib söyüş söyür, insan təbiətinə hələ bələd olmayan körpə qəlbimə yara vururdular.

Əvvəlcədən demişdim ki, Əsədlə Əlinin atası Süleyman dayı atamla həmişə küsülü olduğuna görə bağ evinə gəlmirdi. Özü gəlməsə də arvadını bağa göndərir və ona tapşırırdı ki, qayıdana qədər qardaşıyla vərəsəlik haqqında söhbət etsin. Elə həmin söhbətlərdən sonra bibim oğlanları ilə aramız dəyirdi. Mən onları sevsəm də, bibim oğlanları atalarını daha çox istəyir, bütün göstərişlərinə sözsüz əməl edirdilər. Onun bircə sözü bəs edirdi ki, oğlanları "oğrunun" (o atama belə ad qoymuşdu) uşaqları ilə oynamasınlar. Uşaqlar valideynlərinin göstərişlərinə, az qala, həmişə əməl edirdilər. Amma elə ki, atalarının davası qurtarırdı, bibim oğlanları da mənimlə dostlaşırdılar.

Oğlanların öz atalarını güclü adam saymalarının, onu sevmələrinin səbəbini başa düşürdüm. Bədxah adamlarsa onun haqqında şayiələr yayıb deyirdilər ki, bu kişi siflis xəstəliyinə tutulub, özü də oğru və canidir. Bədxahların hər sözünə qulaq assan, özündən başqa heç kimə inamın qalmaz. O, yaraşıqlı, sərt, həmdə çox işgüzar kişi idi. Təkbaşına özünə var-dövlət qazanmış (heç bilmirəm nə yolla), milyonçu qızı ilə evlənmiş, şəhərdə elə gözəl ev tikdirmişdi ki, görən heyran qalırdı. Evin həyətində fillər üçün tövlə (burda da yasəmən əkilmədi) tikilmişdi. Bəzi tikililər hələ yarımçıqdı. Amma içəridəki şərq üslubu ilə tikilmiş ortası fəvvarəli iri qəbul otağına, İntibah dövründəki kimi məharətlə işlənmiş geniş zala tamaşa edəndə ağzım açıla qalırdı. Hələ güzgülü və qoşa çarpayılı yataq otağı haqda danışmaq yadımdan çıxıb. Yataq otağındakı çarpayıları ayıran naxışlı çərçivə daxili həbsxana təsəvvürü yaradırdı.

Bütün bu gözəlliklərə baxmayaraq, evdə ümumi bir səliqəsizlik vardı, şübhəsiz, bu, evdəkilərin günahı idi. İnanıram ki, Əsədlə Əli belə bir səliqəsizliyi elə Elizə sarayında da yarada bilərdilər; adam hər yerdə öz qabiliyyətini göstərə bilir.

Yenə ailə davalarından söhbət açaq. Qonşudakı bacı ilə yeznə arasındakı məsələ tez həll olunmadı: ara qapı bağlanmış, əlaqələr kəsilmişdi. Dava təzələnəndə yaxud əsəblər gəriləndə iki metrlik hündür barının üstündən söyüşlər yağırdı. Bütün bunları hələ uşaq oyunu saymaq olardı. Günlərin birində, babamın ikinci arvadının bağ evinə gəldiyi zaman baş verən qalmaqal isə lap aləm idi. Bizi uzaq otaqlardan birinə salıb qapını bağlamışdılar. Amma uzaqda olsaq da, qışqırtıları, bağırtıları eşidirdik. Evin bütün böyükləri eyvanda idilər; səhər dalaşıb küsüşənlər indi ümumi düşmənə qarşı birləşib əlbir olmuşdular. Sonra öyrəndiyimə görə düşmən qadının nə Allahdan, nə də şeytandan qorxusu varmış; bir dəstə adamın hücumuna cəsarətlə sinə gərərək tez-tez özü də hücuma keçirmiş. Həmin tarixi görüşdə nələr baş verdiyini dəqiq bilmirdim; amma ögey nənəmiz bağda qalmayıb şəhərə qayıtmışdı. Otağımızın qapısını açıb bizi çölə buraxanda gördük ki, bütün arvadların qəzəbdən sir-sifəti əyilib, gözləri parıldayır, saçları pırtlaşıb. Nahar vaxtı hamı azərbaycanca danışırdı – acıqlı olanda adətən, bu dil yad düşür. Amma ümumi düşmən yoxa çıxan kimi evdəkilər yenə dəstələrə ayrılıb öz aralarında didişməyə başladılar. Yeməkdən sonra onlar eyvana yığışdılar və burada da eyni söhbəti dönə-dönə təkrarlayır, didişirdilər. Axırı böyük dava dalaşla qurtardı. Həmin axşam, həqiqətən də hamı hirslənmişdi, hətta davadan sonra düşmən düşmüş dəstələr, az qala, bir həftə küsülü qaldılar. Ağır günlər idi. Elə ki, düşmən ailə üzvlərindən biriylə rastlaşdın, gərək üzünü çevirib elə görkəm alaydın ki, guya kar, kor və lalsan, heç kimi görmürsən. Rastlaşanda saymazyana keçib getməli, heç bir yaxınlıq göstərmədən öz küsülülüyünü bildirməliydin.

Birgə oynama üçün darıxan tək biz deyildik: yığışıb birgə kart oynamağa adət etmiş üç bacı da bir-biri üçün bərk darıxırdı. Onlar poker oyununu elə sevirdilər ki, elə bil, istifadəsiz qalmış başqa ehtiraslarını da bu oyuna bağlamışdılar. Bəzən günortadan sonra bu oyuna başlayır, arada fasilə edib tələm-tələsik loxma kəsir, yenə o pokerə qurşanır, səhər açılana qədər oynayırdılar. Belə çıxırdı ki, ailələr dalaşanda bacılar zərər çəkirdilər! Barışdıqdan sonra yaşıl örtüklü masa arxasına necə tələsdiklərini görmək gərək idi! Bizim də keyfimiz kökəlirdi. Biz masa arxasında oynayanların, ələlxüsus udanların (bunu duymağı da bacarmaq lazım idi) ətrafına yığışırdıq. Əli gətirən oyunçu keyfinin kök vaxtında yanında sakitcə oturmuş bacıoğlunun, yaxud bacıqızının ovucuna bir manat qoymağı da unutmurdu. Lap çox udanlar isə bir manatdan da çox bağışlayırdılar. Fröyleyn Anna dəfələrlə bu hərəkəti pisləsə də, narazılığına fikir verən yox idi. Pay verənlər onu saya salmır, pay alanlar isə puldan keçə bilmirdilər. Biz də bu yolla pul qazanır, sonra həmin pulları uduzmalı olurduq, çünki biz də qumar oynayırdıq. Axırda pulların hamısı Əsədlə Əliyə çatırdı; bilmirəm kələk gəlirdilər, yoxsa özləri bizdən ağıllı və bacarıqlı idilər, hər halda həmişə udurdular. Gözəl bacarıqlı oğlanlar idi!

Arvadların qurbağalı hovuzun yanındakı son məclisində nənəmin Fəridə adlı bir qızdan danışdığı yadınıza düşürmü? Həmin qızın on altı yaşı vardı, ağıllı idi, altmış yaşlı kişiyə getmək istəmirdi. Söhbətdən az sonra qız tələbkar atasının təkidi ilə təslim oldu (elə belə də olmalı idi) və həmin kişiyə ərə getməyə razılıq verdi. Başı çarşablı, cavan oğlanlardan gizlədilən bu qızın adaxlı seçmək imkanı da yox idi. Daha sonralar – Qafqazda inqilab baş verəndən sonra o qız çarşabını da, ərini də atıb öz yaşıdına ərə getdi. Amma bilmirəm, əvvəlki əri ilə xoşbəxt imiş, yoxsa sonrakı ilə.

Qızın toyu iyun ayının ortalarına təyin olunmuşdu. Biz uşaqlar bu toyun mənfi cəhətlərinə fikir vermirdik. Bizə toyun əyləncələri və şənliyi lazım idi. Bibim oğlanları ilə bu toyda yaxşıca əyləndik. Hələ uşaq olduğumuzdan, istədiyimiz vaxt qadın toyxanasından kişi toyxanasına keçə bilirdik. İstər Fəridənin qohumları, istərsə də qalan qohumlar iki hissəyə bölünmüşdülər: birində qadınlar toplaşmışdı, o birisində isə onlar (ər və onun qonaqları).

Məclislərin hər ikisində adamlar yeyir, oxuyur, oynayır, gül şərbəti içirdilər. Bəlkə də fikirləşirsiniz ki, elə birgə yeyib, oynayıb şərab içmək yaxşı olmazdımı? Yox, cənab kişilər belə fikirləşmirdilər və qadınların rəyini soruşan yox idi.

Gözəl Fəridə qadın məclisi üçün ayrılmış otağın ortasındakı stulda oturmuşdu. Amma üzünə qırmızı duvaq çəkildiyindən nə sifətini görmək, nə də gözəlliyini sezmək olmurdu. Adətə görə o, yerindən tərpənməməli və danışmamalı idi. Yazıq qız camaat kimi əylənə bilmirdi, yəqin darıxırdı, ona heç fikir verən də yox idi. Hər halda mən onun yerində olsaydım, darıxardım. Bir sözlə hamı keyfində idi, vay gəlinin halına.

Bayaq dediyim kimi bibim oğlanlarına qoşulub, yaxşıca əylənirdik. Gülnarla ikimiz həmişəki kimi şuluqluq edən Əsədlə Əlinin arxasınca gəzirdik. Onlar bütün evi dolanır, bir otaqda yeyir, başqa otaqda içir, birinə sataşır, digərini hirsləndirirdilər. Bu bacarıqlı oğlanlar hər şəraitdə hər şeyi öz xeyirlərinə qurmağı bacarırdılar. Onlar axına düşmür, özləri üçün davranış planı hazırlayırdılar. Özlərinə yaxşı yer seçir, ora-bura qaçan qulluqçulara göstərişlər verir, heç kimin sözünə qulaq asmır, ələlxüsus, arvadlar arasında lovğalanırdılar. Anaları bir söz deyəndə onu borclu çıxarır və susurdular.

Gülnarla mən də onlara qoşulur çoxlu şərbət və ayran içir, şuluqluq edirdik. Fröyleyn Annanı bu müsəlman toyuna çağırmamışdılar və biz azad idik. Əvəzində nənəm yanımızdaydı. Bizi danlamağa ürəyi gəlməsə də, hərdən mülayim səslə "it balaları" deyir, yaxud başqa yüngül söyüşlərlə nizam-intizama çağırırdı. Amma onun nəm üzündən bircə öpüş alan kimi bütün günahlarımızı bağışlayırdı. Hər günahımız yalançı bir şapalaq, tərs baxış, ya kiçik bir söyüşlə "yuyulur" və biz yenidən öz işimizə başlayırdıq.

Belə toylarda oynayan çox olurdu. Əldən düşmüş qarılar və xəstələrdən başqa, arvadların hamısı Şərq musiqi alətlərinin müşayiəti ilə rəqs edirdilər, qalanlar musiqinin ritminə uyğun əl çalırdılar.

Kişilərin məclisi daha canlı keçirdi. Onların yığıncağında müğənnilər, canfəşanlıqla rəqs edən rəqqasələr dəvət olunurdu. Muğamları xoşlamırdım və müğənni əlini qulağının dibinə aparıb oxumağa başlayanda aradan çıxırdım. Motsart, Bax musiqisilə təlim aldığımdan bu qəribə mahnılara, cəmisi iki-üç ritm üzərində ifa olunan hamını valeh qoyan ah-naləyə nifrət edirdim.

* * *

Hələ çox cavan olan rəqqaslara gəlincə isə onlar qadın kimi yaman nazpərvərdə idilər və rəqs kişiləri tamaha salmaq üçün onların yeganə silahları deyildi. Adətən göyçək, qaşları alınmış və incəbel olan bu rəqqaslar ətrafa ovçuyana və çox vaxt özünü doğruldan baxışlarla göz gəzdirirdilər. Kişilərə aid olanları özlərinə buraxaq. İşvəkar mehribanlığı mənə misilsiz görünən nazəninlərdən birinə həvəslə tamaşa etməyə hazırlaşırdım ki, Əsəd (Əsəd, Şəmsi Əsədullayevin qızı Ağabacının və Xələf Meylamovun oğlu – Baninin bibisi oğlu idi – tərc.) ağayana bir tərzdə nifrətlə qulağıma pıçıldadı:

– Buna bax! Kişi deyil ki. G…verənin biridir! (G…verən sözünün dəqiq tərcüməsini vermək mümkün deyil – müəllif.) (Mətndə bu söz azərbaycanca işlənib. -tərc.).

Mən böyüyəndə onu…

– Hə, doğrudan?

Nə dediyini çox yaxşı başa düşməsəm də, özümü məsələdən başım çıxan kimi göstərdim.

– Bax belə! Təsəvvür et ki, bu gəlinciklər kişilik üçün yaradılmayıblar. Mən isə böyüyüb uşaqbaz olacağam. (Hərfi mənada uşaqbaz fransızca uşaq həvəskarlarına deyilir- müəllif). (Mətndə bu söz azərbaycanca işlənib. -tərc.).

Bakıda öz həmcinslərindən olan "kişilər" arasında iki növ, passiv və aktiv pederastiya yayılmışdı. Birinci növ adi qarşılanır və bununla bütün kişilər məşğul olurdular, ən azından evlənənə qədər və bu, bir növ ictimai cəhətdən faydalı hesab olunurdu. Bunun əksinə olaraq, aktiv pederastiya ilə yalnız mənfəətcil niyyətləri ucbatından arvadsifət və böyük nifrət bəslənilən oğlanlar məşğul olurdular. Bir kişini təhqir etmək istəyəndə onu "g…verən" adlandırırdılar. İşdir əgər ən hörmətcil adamlardan biri uşaqbazlar sırasına məxsus olsaydı, heç kəsin ona söz deməyə cürəti çatmayacaqdı. Dolu bədənli, zahirən cavan olan və yeniyetmə qız uşaqları ilə evlənməkdən suyu üstündə qalmış, canfəşanlıqla xınalanmış-rənglənmiş canısulu bu kişini təqdim etməyi unutmuşam. Fəridə onun dördüncü arvadı olacaqdı. Təbii ki, digər üç arvadı da toya dəvətli idilər, onlar gənc rəqiblərinin böyründə əyləşmişdilər və arada qayğıdolu nəzərlərlə onu süzürdülər; yalnız onlar, övrətlər həmrəyliyindən çıxış edərək buradakı insanlardan fərqli davranaraq, gəlinə azca da olsa diqqət yetirirdilər. Qoca təzə bəyə baxanda toy gecəsinin bütün dəm-dəsgahı ilə bitəcəyinə şübhə yeri qalmırdı, necə olsa, Fəridə hansısa fərsizlə üzbəüz qalmayacaqdı. Onun adaxlısının qıvraq və ümidverən qaməti vardı və ona görə də onun təzə-tər arvadının halına acımaq, məncə, heç kəsin ağlının ucundan belə keçmirdi. Doğrudan da toy gecəsi qənaətbəxş və hər qayda-qanunu ilə keçdi. Fəridə bəylə-gəlinin şərəfinə havaya atəş açan atlıların müşayiəti və nəzarəti altında faytonda ər evinə gətirildi. Sonra diribaş arvadlara təhvil verilən Fəridəni soyundurdular və toy gecəsinə hazırladılar. Bu işə də əncam çəkiləndən sonra oyuna təzə bəy və onun kişilik fərasəti daxil olurdu. Yaşı altmışı keçmiş bu kişi ərlik borcunu yerinə yetirən vaxt qonşu otaqda bir arvad otururdu. Bəs bu ədəbsiz nəyi gözləyirdi? Dəlil və sübutları – gənc qızın bakirəliyinə şahidlik edən və sübutu daşdan keçən qana bulaşmış döşək ağını. Qızın valideynləri həyəcanla bu ağın yolunu gözləyirdilər – nəhayət ki, onlar rahatca nəfəs ala, vicdanları dinclik tapa və Allaha ağızdolusu şükr edə bilərdilər. Bu sübut olmasaydı, aləm bir-birinə dəyərdi; bəy özünü ən əziz malı oğurlanmış biri kimi hesab edə və gəlini atası evinə göndərə bilərdi, bundan artıq üzü- qaralıq və rüsvayçılıq ola bilməzdi, lakin Fəridənin pak-pakizə çıxmağı hamının könlüncə oldu. Bəlkə elə fikirləşəcəksiniz ki, mən froylin (almanca subay qız – tərc.) Annanın gülməşəkər nümunəvi qızıyamsa, bütün bu hadisələrdən xəbərdar olmaq üçün çox gəncəm və onları başa düşməyə yaşım çatmaz. Heç də yox! Belə olsaydı, əvvəla şərqlilərin yaşından tez böyümə cəhətlərinə nankor çıxmış, digər tərəfdən isə əmim oğlanlarının dərslərini unutmuş olardım. Onlar isə yataq işlərində hər şeyin altını da bilirdilər, üstünü də. Əgər hələ də bu məsələlərdən uzaq durmuşdularsa, bu məlumatsızlıqdan deyil, imkansızlıqdan idi. Bir az dirçələn kimi özlərini yekə kişilərə oxşatmağa başlayırdılar. Bir gün rəfiqəm mənə elə şeylər etiraf etdi ki, mən onların şəhvani oyunlarının təfərrüatlarından da xəbər tutdum. İki düşmən millətin – ermənilərlə türklərin qarışığı olan Tamaranın, ailəsinə gizli bağlılığı olan atası və ərinə xoş gəlsin deyə müsəlmançılığı qəbul etmiş erməni anası vardı. Evin yeganə və valideynlərinin ərköyün qızı olan, alman dayənin xüsusi qayğıyla böyütdüyü Tamara əslində problemlərdən uzaq bir uşaqlıq keçirməli idi, lakin onu bizim yolumuza çıxaran Allah başqa cür qərar vermişdi. Tamaranın atası bizim malikanənin qonşuluğunda özünə bir mülk aldı, dayəsi isə bizim froylin Anna ilə rəfiqəliyə başladı; özü isə bizimlə həmyaşıd olduğundan yaxın yoldaşımıza çevrildi. Tamaranı daimi qonağımıza çevirmək böyük zəhmət tələb etmədi. O, yer üzündəki ən gözəl qızcığaz idi, onun badamı gözləri, dik burnu, parıldayan və möhkəm dodaqlı ağzı və ipək kimi uzun, buruq saçları vardı. Özümüz də hiss etmədən onu incitdiyimiz vaxtlarda o, dərhal gülümsəyir və beləcə, bütün külli-aləmə qarşı mehriban davranırdı. Lətafəti gözəlliyi ilə üst-üstə düşürdü. İki fərqli millətdən belə uğurlu nübarın yaranması türk-erməni yaxınlaşması üçün həvəsləndirici təkan ola bilərdi, amma qətiyyən belə olmadı və möhvumat tüğyan etməkdə davam edirdi. Tamara erməni anasının qiymətini çox baha ödəyirdi. Onun qolundan çimdikləyən Əli (Əli, Şəmsi Əsədullayevin qızı Ağabacının və Xələf Meylamovun oğlu – Baninin bibisi oğlu idi – tərc.) deyirdi:

– Tamara, sən murdar, əclaf ermənisən. (Ermənilərə aid edilən murdar sözü aydın olmayan səbəblərə görə böyük təhqir hesab olunurdu – müəllif.)

Ağrıdan Tamaradan bir qışqıraq çıxar, sonra məzlumcasına köks ötürər və məlahətli başını aşağı endirərdi.

– Tamara, dayan hələ, o murdar qarmaqvari erməni burnunu düzəldəcəyəm indi, deyə Əsəd qışqıra-qışqıra özünü yetirər və var gücü ilə Tamaranın qüsursuz burnundan tutub dartardı.

Tamaranın gözlərində yaşlar gilələnər, amma cınqırını da çıxarmazdı. O, layiqli şəkildə hər şeyə cəsarətlə dözərdü. Bayram günlərində ən sevimli oynumuzu – erməni qırğınını oynayırdıq. Rasizmdən cuşa gəlib başımızı itirir və Tamaranı dədə-babalarımızdan qalma ədavətin qurbangahına qurban kimi gətirirdik. Əvvəlcə biz onu əsassız olaraq tatarların qətlində günahlandırır və onu yerindəcə, üstəlik ləzzətindən doymadığımızdan ard-arda bir neçə dəfə güllə-ləyirdik. Onun qanını görüb, gözlərimizin susuzluğunu doyunca yatırır, ardınca isə onu ümumi qayda-qanuna əsasən öldürmək üçün yenidən dirildirdik. Biz onun əl-qolunu bağlayıb yerə uzadırdırq, əvvəlcə bədən üzvlərini – dilini, başını kəsir, onun erməni cəmdəyinə nə qədər nifrət bəslədiyimizi büruzə vermək üçün ürəyini və içalatını çıxarıb itlərə atırdıq. Yırtıcılığımızla qəzəbimizi soyutduqdan və zavallı qızdan ələgələn bir tikə-parça qalmadıqdan sonra taxta silahlarımızı havada yellətməyə, vəhşi heyvanlar kimi ulaşa-ulaşa cəsədin dövrəsində rəqs etməyə başlayırdıq. Həndəvərdə mürəbiyyə və ya böyüklərdən kimsə görünən kimi qorxudan ödü ağzına gəlmiş yarımcan Tamaranı bir göz qırpımında yerdən qaldırır, əlindən tutur və uşaq mahnıları oxuya-oxuya mehribancasına dövrə vurmağa başlayırdıq. Bizdən şikayət etmək Tamaranın fikrindən belə keçmirdi; necə olsa, sonra ona xəbərçi, satqın və bir daha murdar erməni damğası vurulacaqdı və o, bizdən məhrum olacaqdı; onu təhqir etsək, alçaltsaq da, müntəzəm fasilələrlə öldürsək də, o, artıq bizsiz keçinə bilmirdi, bizim yoldaşlığımızın yanında bütün digər münasibətlər ona darıxdırıcı görünəcəkdi.

– Amma bilirsən, – bir neçə il sonra Tamara mənə bunları danışdı, Əsədlə Əli məni sənsiz və Gülnarsız başqa oyunlar da oynamağa məcbur edirdilər. Xəlvətcə.

– Ola bilməz. Özümə gələ bilmirdim və təəssüfdən ürəyim içimə sığmırdı. – Bu ki, maraqsızdır. Nə oyun idi elə?

– Zorlama oyunu, – Tamara pıçıldadı.

– Zorlama? Ah! Bu dəfə özümü naqolay hiss etdim.

– Hə, zorlama, erməninin zorlanması oyunu. Suallar içində başımı itirmişdim.

– Hə, hər şey bürkülü günlərdə, kiminin yatdığı, kiminin isə dincəldiyi günorta saatlarında baş verirdi. Belə günlərdə Əsədlə Əli yanıma gəlir və məni üzümlüyə, şeytanın evinin lap yanına aparırdılar.

Üzüm bağlarının bir qırağında yerləşən şeytanın evi yarıdağılmış bir daxma idi, içini hörümçək toru və kərtənkələlər basmışdı. Şüşəsiz pəncərələrdən insan lənətlənmiş kimi görünürdü, bu da evin adının asanca izahını verirdi. Hətta şeytanı lağa qoyan insanlar da bu xarabalığa yaxınlaşmağı xoşlamırdılar. Niyəsini bir allah bilir.