СЫАЛДЬА ЫЙААБЫТ
Аатырбыт Тыҥкый күүстээх-уохтаах Кыыл уолун кытары чугас ыаллыы олорбуттар. Тыҥкый Сыраан биир кыракый көлүкэтин үрдүгэр, оттон Кыыл уола киниттэн чугас Дириҥ Атах диэн элгээн күөл үрдүгэр олорбуттар. Бэйэ бэйэлэрин билсэ-көрсө икки ардыларыгар кэлэ-бара сылдьыһаллара үһү.
Кыыл уола, булдунан дьарыктанан олорор буолан, сотору-сотору сир уларыйар эбит. Ол көһөрүгэр ырааҕыттан-чугаһыттан тутулуга суох буолан, атын сири булан, көһөргө күһэллибит. Кини обургу сири-уоту билэрэ дэлэлээх буолуо дуо – көспүттэр.
Дьэ, ол онно, айаннаан иһэн, абааһыны чаҕытан суолун муннараары, айан суолугар эмээхсинин сыалдьатын ыйаабыт. Оттон абааһы буоллаҕына, истэр-билэр тухары, дьахтар сыалдьатыттан олус саллара үһү диэн баар. Дьэ, оннук ньыманан Тыҥкыйдаах абааһыттан куоппуттар диэн үһүйээҥҥэ кэпсэнэр. Ол онтон ыла Бас Баҕалаахха барар суолга көлүкэлэр икки ардыларынааҕы биир сир Сыалдьа Ыйаабыт диэн ааттаммыт диэн кэпсииллэрэ кырдьаҕастар.
Мин ол Тыҥкый Сырааҥҥа баар өтөҕүн бастаан 1968 сыл күһүнүгэр, кэлин эмиэ 1984 сыл күһүнүгэр муҥхаҕа сылдьан көрбүттээхпин. Ол онно кэлиҥҥи да көрүүбэр өтөх баҕаналара, кубарыһа хатан баран, өссө да тулуктаһан тураллара.
ЛЕНСКЭЙ
Нина Январьевна Симонова (1953). Ленскэй, Орто Наахара. Үрдүк үөрэхтээх, учуутал.
КҮӨБҮРГЭТТЭР
Күөбүргэн диэн сир олохтоохторун күөбүргэттэр дииллэр.
Күөбүргэҥҥэ Тэриэскиттэр кэлбиттэр. 5–6 ыал кэлбит. Сүөһү иитиитинэн дьарыктаналлар үһү. Күөбүргэттэри олорбут сирдэриттэн үүрэн кэбиспиттэр.
Онуоха туран, күөбүргэттэр үҥсүү түһэрэллэр. Бастаан Аанньаахха кинээстэригэр, Өлүөхүмэҕэ – кулубаҕа, онтон Дьокуускайга Киин Суукка үҥсүбүттэр. Дьокуускайтан: «Күөбүргэттэр кэллиннэр», – диэн сурук кэлбит. Онно барарга кырымахтаах саһыл мунньубуттар. Ол саҕана күөбүргэттэр Сиэн Төрдө диэн сиргэ олорбуттар. Биирдэ ол Сиэҥҥэ балыктыы сылдьан, биир сордоҥу ылбыттар. Сордоҥнорун иһин хайытан көрбүттэрэ, тааһы сиэбит эбит. Таастан уот күндээрэ түһэр. Дьиктиргииллэр, саба тутан кэбиһэллэр. Ол таастара эрбэх саҕа үһү. Ити таастарын саһылларын кытта бииргэ Дьокуускайга илдьэ барбыттар. Суут тойонун дьиэтигэр киирэллэр. Тойонноро хоһугар олорор эбит. Күөбүргэттэр: «Саһылларбытын уурталыахха», – дииллэр. Үрүт үрдүгэр буолбакка, биир-биир кэккэлэччи уурбуттар уонна били таастарын биир саһыл өрөҕөтүн анныгар ууран кэбиспиттэр.
Тойонноро хоһуттан тахсыбыт, дорооболоругар хардарбатах. Саһыллар өрөҕөлөрүн көрөөрү атаҕынан тиэрэ уурталаабыт. Күөбүргэттэр аҕыйаҕы уурдубут быһыылаах дии санаабыттар. Онтон тойон били тааһы көрө биэрбит уонна хоһугар илдьэ киирбит. Сотору буолаат, хоһуттан тахсыбыт. Дорооболоспут, кимнээхтэрин ыйыталаспыт. Дьыалаларын дьүүллээбит уонна: «Тэриэскиттэр көстүннэр», – диэн кулубаҕа сурук ыыппыт.
Онон Тэриэскиттэр Күөбүргэнтэн көспүттэр. Биир Тэриэскин Бэлиэдэйгэ барбыт, биир – Чамчаҕа, биир – Бүлүүгэ, Хочо диэн сиргэ, биир – Нүүнэ баһыгар, биир – Наахараҕа.
Владимир Иванович Попов (1904). Ленскэй, Бэтинчэ. 1979 с. кэпсэппитим.
ТҮӨРТ КИЛИЭП
Ат Кытыла диэн сир. Былыр сүүрүк аты сүүрдэллэр. Сунтаартан киллэрэн сүүрдэллэр этэ. Түөрт Килиэп диэн киһи сүүрүк аттаах этэ. Моҕол диэн. Нэлэкэ диэн күөлгэ таххан, биир дьахтарга килиэп биэрбит. Түөрт килиэби. Түүн онтугар барбытыгар: «Кимҥиний?» – диэбит. Ону: «Били, түөрт килиэп», – диэбит. Ону дьон истибит уонна Түөрт Килиэп диэн ааттаабыттар.
Дьахтар хоойугар киирэбин диэн ааттанан хааллаҕа ол.
Фаина Васильевна Захарова (1930). Ленскэй, Орто Наахара нэһилиэгэ. 2002 с. кэпсэппитим.
ЗАХАРОВКА ҮӨСКЭЭБИТ
Арассыыйаттан биир саллаат куотан кэлбит. Лена устун түспүт. Бэлиэдэйгэ диэри. Онтон Бэлиэдэйтэн Нүүнэҕэ түспүт. Сиһинэн. Захаров диэн ньууча эбит. Хомустаах диэн күөл үрдүгэр тахсыбыт. Кураанах сиргэ олохсуйан, сибиэбийэ туттан олорбут. Ол олорон, Хомустаах Күөлү, хоруу хаһан, Нүүнэ өрүскэ түһэрэн кэбиспит.
Орто Наахараҕа олорор Тартыыйап диэн баай киһи эбит. Ол киһи, ол сири уутун түһэрэн, ходуһа оҥостуохтаах эбит. 40 киһилээх кэлбит. Хоруу хаһаары.
Онуоха ньуучата хайы-һахха хаһан бүтэрэн кэбиспит уонна: «Мин сирим, мин хаспытым», – диэн үүртэлээн кэбиспит. Онтон, саха кыыһын ылан, кэргэннэммит. Олохсуйбут, үс уолламмыт. Ол уолаттарыттан барта буолуо ол Сахаараптар.
Ити былыргы Кэтириинэ Торуой саҕана буолуо.
Ити кини уолаттарыттан үөскээбит Захаровка диэн түөлбэ этэ.
МУОМА
Дмитрий Петрович Соркомов (1938). Муома улууһа, Төбүлэх. 1982 с. Төбүлэххэ суруйбутум.
ХАТЫС
Мин, бэһис кылааска үөрэнэ сылдьаммын, ити былыргы үһүйээннэри, остуоруйалары, дьон кэпсээннэрин истэр, кэрэхсиир этим. Холобур, онтон биир истибит үһүйээмминэн, бу биһиги үөһээ өттүбүтүгэр турар Хатыс Үрэх олохтоох киһитин туһунан маннык.
Оччолорго биһиги сирдэрбитигэр табалаах эбээннэр биирдии ыалынан сир аайы олохсуйан олорбуттара. Ол курдук бу Хатыска биир оннук оҕото-уруута суох, эмээхсининээн иккиэйэх, киһи аҕыйах таба сүөһүлээх олохсуйан олорбуттара биллэр. Оҕонньор, үлэтин быыһыгар, тыа булдунан дьарыктанар идэлээҕэ.
Ити курдук кини бултаан-алтаан, бу Хатыс Эбэтигэр олордоҕуна, биирдэ, күһүөрү диэххэ, икки оҕолоох, кэргэннээх эдэрдиҥи соҕус эр киһи ыалынан көһөн кэлэр.
Хатыс бу киһини дьиктиргиир. Кини хантан кэлбитин, туох соруктаах кэлбитин ыйыталаһар. Анараа киһи мин бачча сааһым тухары онно-манна сир үтүөтүн көрдөөн, киһи олохсуйуох сирдэрин туохтуубун. Онон эйиэхэ бу эбэҕэр эйиигин кытта бииргэ сылдьыһан, кини булдун-аһын, сирин-уотун сиһилии көрөн барыам этэ. Мин, бу ыччаттардаах киһи, бу эдэр сааспар бүөм үчүгэй сири булан олордоллор диэн сылдьабын.
Хатыс киһитин кытары сөбүлэһэр. Ол эрээри киһи дьиксинэ саныыр. Отто Халыма курдук ыраах сиртэн бу биһиги түҥкэтэх үрэхпит баһыгар урут дэҥ-дуҥ быһыта охсон араас дьон ааһаллар этэ да бу киһи курдук, дьиэнэн кэлэн, түспүт түбэлтэлэрэ суоҕа. Ол да буоллар, кини дойдутуттан көҥөөбөтөҕө. Иккиэн бииргэ сылдьан бултууллара. Ол эрээри Хатыс Хайа оҕото анараа киһитээҕэр күүһүнэн, сырыытынан чорбойоро. Арыт бириэмэҕэ анараа киһи, киһититтэн дьиксинэн, баһын быһа илгистэрэ. Ол курдук кини киһитин араас өттүнэн барытынан боруобалаан көрөрө. Ханныктаах да буур чубукуну, тайаҕы кыһыл атаҕынан эккирэтэрэ. Ону сиппэккэ хаалбат этэ. Халыма уола сорох күннэргэ, күүһэ-уоҕа эстэн, сылайан кэлэрэ. Төһө өр кинилэр ити курдук бииргэ бултаабыттара, сылдьыбыттара биллибэт. Эмээхситтэрэ тордохторугар олорон эрэ дьонноро бултаабыт эттэрин сайыҥҥы хаһааска бэлэмнииллэрэ. Таҥаһын таҥастыыллара, таҥас оҥостоллоро. Ураһалар икки ардылара чугас-чугастыы этилэр. Ол иһин кинилэр хардарытаары кэпсэтиилэрин холку истиһэллэрэ. Биир үтүө сааскы күн кыра оҕолор ийэлэриттэн, Хатыс эмээхсинэ истэригэр, бэрт дьикти тылы быктаран ааспыттара: «Ийээ, аҕабыт биһиэхэ оонньуурун хаһан биэрэрэ буолла». Онуоха ийэлэрэ: «Сыччыыйдар, бэйи тохтооҥ. Аҕаҕыт биэриэх буолтун биэриэҕэ».
Ити кэнниттэн киэһэлик өлгөмнүк бултуйбут дьонноро тиийэн кэлбиттэрэ. Эмээхситтэр оҕонньотторун айах тутан, аһатан киирэн барбыттара.
Хатыс, сылаатын таһааран, бэйэтин нааратыгар кыратык уоскуйан сыта түһээччи. Итинник иллэҥ бириэмэтигэр кэргэнэ бүгүн истибит дьикти кэпсээнин киһитигэр сэһэргиир. Ол киһи туох санаалаах кэлбитин Хатыс, дьэ, сэрэйэр. «Ол иһин даҕаны. Баччалаах ыраах сиртэн бу мин Эбэбэр мэнээк киһи кэлбэтэх буолуохтаах. Онон, дьэ, эмээхсин, аҕыйах күн бэйэ тыынын кэтэннэххэ табыллар».
Дьэ, ити курдук кинилэр бэйэлэрин икки ардыларыгар, тыын былдьаһыытыгар, кэтэһэн, кутаа уот аттыгар олорбуттара. Ким урут утуйбут – ол хотторор. Тоҕус төгүрүк суукка усталаах туоратыгар кэтэспиттэрэ. Ити кэнниттэн Халыма киһитэ хайдах эрэ күүһэ-уоҕа өһүллэн, сыыйа утуйар уутун диэки хараҕын ирим-дьирим көрөн барбыта. Биир итинник түгэҥҥэ биһиги киһибит, Хатыс, киһитин уолугар кэлэн, күүстээх илиитинэн ыга туппута. Анараа киһи, хотторбутун билэн, Хатыска туһаайан маннык саҥалаах буолбута: «Мин Орто Халыма курдук ыраах сиртэн эн сөҕүмэр күүскүн, бөҕөскүн истэн, өлөрөргө сананан кэлбитим. Эн курдук 39 киһини өлөрөн турардаахпын. Түөрт уонуспун, эйиигин, өлөрбөккө хааллым. Кырдьык даҕаны, эн эт киһи иҥиирдээҕэ, сылбырҕата аатырыан аатыран сылдьыбыт эбиккин. Онон өс-саас, хаһан даҕаны эн миигин син биир өлөрөрүҥ биллэр. Онон бу мин дьоммун, үчүгэйдик тэрийэн, дойдуларын диэки атааран кээһээр. Эн бэйэҥ да билэриҥ курдук, кинилэр эйиэхэ туох да буруйа суох дьон. Онон киһи өйдөөҕө киһи буолуохтааххын. Кинилэри, бука диэн, тыытымаар, эппитим курдук, тэрийэн ыытан кэбиһээр».
Хатыс, киһитэ эппитин курдук, кинилэри тыыппакка, сүрдээх үчүгэйдик бары өттүнэн сүбэлээн-амалаан, өйүөлээн-хаһаалаан, кэлбит суолларын устун ыыталаан кээспитэ. Уонна кинилэргэ туһаайан маннык саҥалаах турбута: «Бу эдэр оҕолор, аҕаҕыт курдук, хаһан эмэ мин диэки эргиллэн, өһү-сааһы ситиһэ кэлимээриҥ. Эһиги миигин үчүгэйдик биллигит. Ити, өйдүүр буоллаҕына, ийэҕит эһиэхэ этиэҕэ».
Ити кэнниттэн уһун кэмнэргэ Хатыс куолутунан уруккутун курдук бултаан-алтаан күнү-дьылы билбэккэ олорбута. Кыратык сааһыран барбыта. Дьэ, ити Орто Халыматтан хаалбыт икки ыччата, саастарын ситэн, күүһүрэн-уоҕуран баран, аҕаларын кытта сылдьыбыт Хатыс Эбэлэригэр Хатыс оҕонньортон төрөппүт аҕаларын иэстэһэ диэн тиийэн кэлбиттэрэ. Хатыс кинилэри, оччо-бачча кыыһырбакка-уордайбакка, киһилии үчүгэйдик көрсүбүтэ. Уонна кинилэргэ, аһата олорон, маннык диэн туһаайан саҥа саҥарбыта: «Эһиги сааскытынан эдэргит, саҥа сири-дойдуну кэрийэн, сырыыны-айаны сылдьан дьон бэртэрэ буолбуккут. Оттон мин инним кылгаан, сааһыран, урукку кыаҕым, күүһүм мөлтөөн сылдьабын. Онон эһиги, бука, миигиттэн өс-саас ситиһэ кэлбиккитин мин, кырдьаҕас киһи, өтө сэрэйэбин. Эһигини кытта мин охсуһар, күүһүргэһэр кэмим буолбатах. Онон, оҕолоруом, мин усулуобуйалаахпын. Бу көрөҕүт дуо, ол тордоҕум үрдүгэр турар хороҕор тааһы. Ити мин биһикпин уурбут, бэрт кыра сааспыттан санаам тохтообут Ийэ Тааһым буолар. Мин ити таас үрдүгэр алтан уҥуоҕум араҥастаныан, көмүс уҥуоҕум көтөҕүллүөн баҕарбытым. Онон ытык кырдьаҕас киһи тылын эһигини ылыныахтара диэн эрэнэн этэбин. Оччолорго, эһиги аҕаҕыт тылын истэн, эһигини мин тыыппакка ыытан турардаахпын. Ол ону да санааҥ. Бу үрэх уҥуоргу-маҥааргы өттүгэр турар икки хороҕор таас төбөлөрүгэр тахсыаҕыҥ. Мин эһиэхэ сэттэлии оҕу биэриэҕим. Эһиги маҥнай миигин эр-биир ол охторгутунан ытаарыҥ. Мин бэйэм баҕарар Ийэ Тааспар уҥуоҕум сытыан баҕарабын. Оттон сыыһа туттар түбэлтэҕитигэр, мин бу эһиги курдук эдэр оҕолору өлөртөөн, онно-манна өс-саас оҥорор санаам суох. Кэлэн ааспыт бэлиэҕитигэр хаҥас илиигит чылгын сөмүйэтин өрө уунан тураарыҥ».
Дьэ, ити курдук кэпсэтиһэн, быһаарсыһан, утарыта турар хороҕор тааска ыттыбыттара. Анараа дьоннор кулгаахтарын кураатыгар дылы тардыалыы-тардыалыы бииртэн биир оҕу, Хатыс диэки туһаайан, ыытан испиттэрэ. Ол эрээри биһиги киһибит, төһө да кырдьаҕаһын иһин, билигин даҕаны кини илиитэ-атаҕа эрчимнээх буолан биэрбит. Кэлбит оҕу биири даҕаны бэйэтигэр тиэрдибэтэх. Хабан ыла-ыла хаппарыгар хааланан испит. Уолаттар, охторо бүтэн, оҕонньор эппитин курдук, хаҥас илиилэрин өрө көтөҕөн, чылгын сөмүйэлэрин көрдөрбүттэр. Хатыс икки оҕунан эр-биир уолаттар ити сөмүйэлэрин быһыта ытыалаабыт.
Дьэ, уонна төттөрү түһэннэр, уолаттарыгар этэр: «Эдэр, ахсым санааҕытыгар кэлэҥҥит, бу мин курдук сааһын моҥообут кырдьаҕас киһиттэн, төһө да өс-саас баар буолтун иннигэр, санааҕытын аны халбарытыҥ. Этэҥҥэ дойдугутугар айаннааҥ».
Инньэ диэн уолаттарын, үчүгэйдик сүбэлээн-амалаан, атааран кээспит. Дьэ, итинтэн ылата бу киһиэхэ ким даҕаны, ханнык даҕаны өс санаатын уурбакка сылдьыбыттар. Оҕонньор төһө эмэ сааһыран баран өлбүтэ үһү. Кини баҕатын толорон, уҥуоҕа Ийэ Тааһыгар араҥаска турар.
Бу кырдьыгын-сымыйатын билээри мин икки сыл устата ити Хатыс Үрэх устун бултуу сылдьыбытым. Ол сылдьаммын, ити Ийэ Тааһа диэн ааттаах очуоска тахсан көрө сылдьыбытым. Онно ити араҥас элээмэтэ баар этэ.
СИҺИК ҮРЭХ
Былыр биир эбээн уонна саха бииргэ аргыстаһан айаннаан иһэн, бу биһиги аллараа өттүбүтүгэр Тулаайах Хайа кэтэҕэр Сиһик Үрэх диэн сиргэ кэлэн баран, эбээнэ: «Сиһии! Үрэх баар эбит дуу?» – диэбит. Онуоха анараа киһитэ: «Аата! Бачча улаххан уулаах үрэҕи көрөн туран эттэххин. Хата, хайдах туоруубут?»
Айылҕа үрэҕи туора чиргэл синньигэс маһынан далаһа уурбут. Ол маһынан тахсан иһэн: «Сиһи-и! Үрэх баар», – диэбит эбээнэ, сиһин булгу түһэн өлбүт. Онуоха сахата эппитэ үһү: «Эйиигин сэнии сылдьан, айаным аргыһа хаалла манна. Онон эн аатыҥ Сиһик Үрэх буоллун».
Итинтэн ылата, уос номоҕуттан түспэккэ сылдьан, Сиһик Үрэх диэн ааты сүгэн сыттаҕа.
Алексей Михайлович Черов. Муома, Кулун Өлбүт. 1976 с. 100 саастааҕа.
ОРТО ДАЙДЫ
Бастаан күнү көрбүт сирим Абый улууһугар. Бу дойдуга үс саастаахпар тахсыбыппын. Манна тахсан, субу дайдыга, субу томторго олохсуйабыт. Былыргыттан ааттаммыта Орто Дайды диэн.
Бастаан, Дьааҥы диэкиттэн кэлэн, бу сири булбуттар. Ол кэлэн туран эппиттэр: «Орто аан дойду үтүө сирэ бу дайдыга баар эбит», – диэн. Онтон ити Орто Дайды диэн ааттаммыт.
Бэрт былыр манна киһини сүрэхтээбиттэр үһү. Бу тоҕойго. Ураһа Хонуута диэн сир. Ол сүрэхтээбит томтордоро. Онно кэлэннэр, бастаан дьиэ суоҕар, ураһанан олорбуттар үһү. Ол киһини сүрэхтээбит дьиэлэрэ диэн чачыабына диэн баар этэ. Мин хойут, улаатан баран, уон алтабар дуу, төттөрү Абыйга киирэ сылдьыбытым. Икки сылга киирэ сылдьыбытым. Ол чачыабына, хойут улаатан баран, көрдүү сатыыбын да ончу булбаппын. Ойуур үүнэн хаалбыт. Талах үүнэн хаалбыт. Сити Ураһа Хонуута диэн сиргэ, итиннэ баар этэ.
Дьааҥы диэккиттэн ол Мөрөк диэн киһи кэлтэ үһү. Кулун Өлбүт диэн бу томтор аата. Кулун Охонооһой диэн киһи манна олохсуйбута үһү, манна бастаан. Ол кини аатынан ааттаммыт бу.
ТҮҤҮР МАТАЙБЫТ
Ойууттар түҥүрдээх буолаллар. Ити тиити үүттээннэр ойууттар түҥүрдэрин өҕүлүннэрэллэр эбит. Итиннэ модьуйан, эрийэн. Ити тиит аата Түҥүр Матайбыт диэн.
Түҥүрү матаппыт ойуун эттэҕэ дии: «Ыччаттарбыттан, киһи буолан, үчүгэйдик олоруохтара буоллар, күөх мутук үүнэн тахсыаҕа», – диэбит.
Ол ойун удьуоруттан мин олоробун. Ол хас да киһи үйэтэ буолта буолуо. Ол ойун Тэрбээйик Уйбаан диэн. Ууччатын аата, холобур, Уйбаан.
КААТ БУОДЫЛ
Биир эбээн биир эдэр, биир кырдьаҕас дьахтардаах эбит. Биир хамначчыт дуу, ханнык дуу уоллаах эбит. Ол киһи, чубукалаан сылдьан, биир чубуката олоххо 1 иҥнэн хаалбыт. Дьэ, сарсыҥҥытыгар туран, уолун кытта иккиэн барбыттар. Уолун этэр: «Чэ, эн түһэн көр. Мин маамыгынан быалаан түһэрэн көрүөм», – диир.
Уол буолбат. Онтон, дьэ, бэйэтэ түһэр. Уолугар маамыгынан быалаттаран баран. Чубуканы түһэн ыыппыт. Төлө тардан. Уол буоллаҕына маамыгын быһан кэбиспит. Быһаҕынан. Киһи, дьэ, онно олоххо сыстан хаалбыт. Мээнэ.
Уол, чубуканы ыҥыырдан баран, дьиэтигэр кэлбит. Дьэ, ол кэлэн түүн утуйа сыттахтарына, анараа киһи кэлбит. Олохтон тахсан. Ол кэлэн, уолун өлөрбүтүнэн киирбит. Ол гынан, сарсыарда туран, эдэр дьахтарын аҥаар атаҕын тоһутан, аҥаар илиитин тоһутан баран, быраан кэбиспит. Кырдьаҕас эмээхсинин кытта көһөн хаалбыт. Ол сир аата билигин сахалыы буоллаҕына Аҥаар Атах диэн, эбээннии буоллаҕына Каат 2 Буодыл 3 диэн. Ол сир ала бэлиэтик ааттанар – Буодыл Үрэҕэ диэн.
Кэпсээнньит тылы быһаарыыта:
1 Олох – ончу маннык истиэнэ курдук турар. Туох даҕаны таба тирэммэт. Арай оннукка киирэр дэҥ чубука. Чубука, холобур, түөрт атаҕыттан биир атаҕа хатанар буоллаҕына, бара турар. Чубука олоҕо диэн, туох да иҥнибэт, турар хайыр. Сырай хайыр. Атахтаах кыыл, чубукаттан атын, туох да киирбэт.
Эбээн тылыгар:
1 Каат (гаад) – половина (аҥаар) (Лебедев В. Д. Язык эвенов Якутии. – Л.: Наука, 1978. С. 155).
2 Буодыл (боодэл, буудел) – нога (атах) (Русско-эвенский словарь / В. И. Цинциус, Л. Д. Ришес. – М.: Гос. изд. иностранных и национальных словарей, 1952. С. 325).
Роман Петрович Уваровскай (1910). Муома, Кулун Өлбүт. 1971 с. дьиэтигэр суруйбутум.
МӨӨЧӨРӨ БӨҔӨС
Мөөчөрө Бөҕөс диэн киһи баар үһү. Тугу да бултаабыта диэн биллибэт. Эсэһит этэ диэн кэпсииллэр. Тоҕус уон тоҕус эһэни өлөрбүт. Онтон биирдэ эмиэ сиргэ тахсыбыт. Саа диэн былыр суох эбит. Минтиэпкэ да саа. Ити чакыырынан эстэр саа. Ол да суох үһү.
Ол саҕана бу икки өттүнэн биилээх үҥүү диэн оҥостоллор үһү. Хатыҥынан уктаан. Ол үҥүүтүн тутан баран, тайҕаҕа тахсыбыт. Арай биир киэҥ соҕус сиргэ эһэ отонноон сиэн эрэр үһү. Бу киһи онуоха үһүүрэр, үһүүрэн чыскырытар. Эһэлэри урут үһүүрэн ыҥыртыыр эбит. Дьэ, ол хоту эһэтэ киниэхэ сүүрэн кэлбит. Ол кэлбитигэр. Үҥүүлэрин, сөһүргэйдээн баран, хороччу тутан олороллор үһү. Эһэ, киһиэхэ кэлэн баран, эбэһээтинэ балтараа дуу, икки дуу миэтирэ сиргэ олоро түһэр эбит. Харына түһэр 1. Онтон киһи үрдүгэр түһэр үһү. Баттыы түһүөхтээх эбит. Ол бириэмэҕэ үҥүү үрдүгэр түһэрэллэр. Супту анньаллар үһү. Онтон, үөлэн ыланнар, үөһэнэн быраҕан ыыталлар эбит. Онтон, эргийэн кэлэн, киһи үрдүгэр түһэн истэҕинэ, иккистээн быраҕыытыгар батыйатын уга булгу баран хаалбыт. Онтон эһэтэ ньаҕаччалаабыт 2. Кини, батыйатын угун туппутунан, дьиэтигэр ыстаммыт. Эһэтэ батыспатах.
Ол онно көрдөҕүнэ, илин быһаҕаһа сыгынньах, кэлин быһаҕаһа түүлээх үһү. Сир тоҥон эрдэҕинэ бирээмэ эбит. Күһүн. Онтон куттанан, өлүөр дылы дьиэттэн тахсыбатаҕа үһү. Өлөрүгэр эмээхсинигэр эппит: «Эмээхсиэн, бу күн ыраахтааҕыбар күүспүн билиннэрбэтэҕим, абаам-абам», – диэбит.
Онтон бу былыргы киһи сыҥаһата мас буолар. Бэрэбинэ. Сыҥаһа диэн орун. Онтон биир хардаҕаһы хайа харбаан ылбыта үһү. Онтон өлөн хаалбыт.
Онно таайаллара үһү бүтүн күүстээх киһи буолуо диэн. Ол ити бүтүн күүс диэн 100 бууту көтөҕөр киһи диэн.
Кэпсээнньит тылы быһаарыыта:
1 Харына түһэр – сиргэ хорулла түһэн баран, бахчайарын аата.
2 Ньаҕаччалаабыт – ыарыыланан кыайан сүүрэр кыаҕа суох. Бааһыран.
ЫРЫА ЧӨКӨӨТТҮҮР
Ааттаах ырыаһыт Ырыа Чөкөөттүүр диэн баар үһү. Ол Ырыа Чөкөөттүүр бэрт сүрдээх элбэх, отут ырыалаахпын диэн бэйэтэ кэпсиир үһү.
Дьэ, биир баайга Ырыа Чөкөөттүүр күүлэйдии кэлбит. Бу дьиэлээх киһи илим баайа олорор үһү. «Доҕоор, дьэ, үчүгэй да илими баайа олорор эбиккин», – диэбит.
«Ээ, үчүгэй буолумуна. Дьэ, эйигин ааттаах ырыа киһи дииллэр ээ. Бу илимҥэ балык туппат гына ыллыаҥ этэ дуо», – диэбит.
«Тыый, ыллаан буолумуна», – диэбит.
«Чэ эрэ. Сакалааттаһыах. Ыллаар эрэ. Үс күннээх түүҥҥэ балык туппатаҕына, мин көмүс үүннээх, ыҥыырдаах аты биэриэм. Балык туттаҕына, эн миэхэ сайын устата отто охсон биэриэҥ», – диэбит.
«Ээй, дьэ. Сөп», – диэбит.
Сакалааттаспыттар. Илии тутуһан сакалааттаһаллар үһү. Ону атын киһи араарар үһү. Илиилэрин. Ол киһи, хайалара кыайар да, манньа ылыахтаах үһү.
«Чэ, бачча хонон баран кэлээр», – диэбит. Илимэ бүтэригэр.
Кэлбитигэр, илимнэрин ыйаабыттар. Төгүрүйэ сылдьан ыллыыр үһү. Илимин. Ол бүтэригэр эппитин өйдүүр үһү. Ол илимнээх киһи. «Таастыганныын таллырҕаа, хотоҕостуун куллурҕа-а-а», – диэбит үһү бэрт уһун тыынынан.
Дьэ, киирэннэр, үппүттэр. Үһүөн. Үс киһи. Үс күннээх түүн үтэ сатаан кээспиттэр. Балык туппатах. Балыктар көстө сылдьаллар үһү. Балыктар кэлэ-кэлэ төттөрү ыстана тураллар үһү. Хонуктарын соруога бүтэн хаалбыт. Онон көмүс үүннээх, ыҥыырдаах атын ылан барта үһү. «Сүрдээх да кыыл буолар эбит ырыа киһи», – диэн дьулайта үһү баар киһи.
Ити биир эрэ түбэлтэ буолбатах. Бэрт элбэх араас буолбутун кэпсииллэр этэ. Онтон мин ити биири кэпсиибин.
Отут ырыалаахпын диэн кэпсэнэрэ үһү бэйэтэ. Сайын хаппыт титирик төрдүгэр олорон ыллаатаҕына, көҕөрөн хаалар үһү. Күөх титириккэ ыллаатаҕына, хагдарыйан хаалар үһү.
Мария Ивановна Соркомова. Муома, Иҥнигир нэһилиэгэ. 1976 с. 76 саастааҕа.
ҮС БЫРААТ УОННА ЭДЬИИЙДЭРЭ
Үс быраат биир эдьиийдээх олорбуттара үһү. Төрүттэрэ – Үрүҥэй. Ол булчут-алчыт дьоннор эбиттэрэ үһү. Эдьиийдэрэ, суох буолан хаала-хаала, кэлэрэ эбитэ үһү. Үтүлүктээх илиитинэн күөстүүр буолбута үһү. Сүтэрин саҕана.
Былыргы кыыс бөҕөхтөөх, ытарҕалаах, хабарҕа симэхтээх, уолукка уонна быалаах кириэс диэннээх.
Сарсыарда биирдэ, күһүн үһү, кыраһа түспүт. Онно, уолаттар көрдөхтөрүнэ, кырдьаҕас суола кэлэн киирбит үһү дьиэлэрин муннугар. Арҕахха. Ону уолаттар бултаабыттара үһү. Кырдьаҕас үһү. Тыһы кырдьаҕас үһү. Ону иһин тыырбыттарыгар кириэһэ, хабарҕа симэҕэ тахсыбыт үһү. Илиитин быспыттарыгар, тыырбыттарыгар – бөҕөҕө. Ону көрөннөр, билбиттэр үһү – эдьиийбит диэн.
Үс аҥы олороннор, атахтарын үрдүгэр олороннор, ытаспыттар үһү. Эдьиийбитин кыайбыппыт диэн.
Итинэн бүттэ.
КЫЫС УҤУОҔА
Арҕаа Үрэх аартыгын анараа өттүгэр Кыыс Уҥуоҕа диэн баар. Онно сээкэйи бэлэх биэрэллэр. Сибилигин даҕаны биэрэ тураллар үһү. Сылдьыбыт дьоннор.
Үрэх ортотугар субу оһох курдук босхо таас баар. Оччо туохтан да тутулуга суох. Түгэҕиттэн эрэ өйөнөн турар. Аттыгар тумуллар, таастар бааллар. Ол оһох курдук таас сурааһыннаах, хайдыбыт курдук хайаҕастаах. Улахан. Ол иһигэр киирэн олорон, биир омук кыыһа иистэнэрэ эбитэ үһү. Онтон көрдөхтөрүнэ, кыыстара таас буолан хаалта үһү. Хойут. Иистэнэр сиригэр сээбэһин барытын, мэҥкэрэтин 1 тойун барытын аҕалта эбитэ үһү. Онто барыта таас буолта үһү. Сээбэһэ барыта. Иистэммитинэн, бөкчөйбүтэ бөкчөйбүтүнэн таас буолта үһү. Олорор этэ. Тааһы бэлэх биэрэннэр, көмөн кэбиспиттэр дииллэр этэ.
Онтон ыла Кыыс Уҥуоҕа диэн ааттаммыта эбитэ үһү. Билигин даҕаны кэлбит-барбыт барыта бэрик биэрэ турар. Табаҕы тойу, ойуулаах кыраһыны, сээкэйи уураллар.
Кэпсээнньит тылы быһаарыыта:
1 Мэҥкэрэ – ити омуктар иистэнэр таҥастарын-саптарын ууруналлар.
Араас аҕырыалаах, ойуулаах маанылара. Хаппаҕа барыта дьэрэкээн. Холобур, бу суумка курдук гына тигэллэр этэ. Таба ойоҕоһугар сөп кына. Сиксиктээх, төп-төгүрүк гына тигэллэр этэ. Таба сарыытынан тигэллэр, тыһы да аттаран тигэллэр. Таба да баһын аттаран тигэллэр. Сахалыы эрэмэдэй, омуктуу мэҥкэрэ.
Лидия Романовна Черемкина. Муома улууһа, Улахан Чыыстай нэһилиэгэ. «Үрүҥэйдэрбит. Оҕонньорум Байды этэ. Сааспын 95-пинэн суруй. Чэ, кэм сөп түбэһэрэ буолуо. Улахан кыыһым сааһа 70-гар тиийдэ буолуо. Эмиэ таайыы буоллаҕа», – диэбитэ. 1975 с. Муома Соболооҕор суруйбутум.