Detektiv ölüm yatağında

Yunanlı tərcüməçinin işiylə məşğul olduğumuz zaman eşitdiyim izahatı az-çox xatırlayırdım.

– İngilis hökumətinə bağlı kiçik bir ofisinin olduğunu söyləmişdin. Holms kəkələdi.

– O zamanlar səni hələ yaxşı tanımırdım. İnsan hökumətin gizli işləri haqqında danışanda ehtiyatlı olmalıdır. Haqlısan, ingilis hökuməti üçün çalışdığı doğrudur. Yeri gələndə hətta, ingilis hökumətinin özü belə sayıla bilər.

– Sevimli Holms!

– Səni təəccübləndirəcəyimi təxmin etmişdim. Maykroft ildə dörd yüz əlli sterlinq qazanır, əmrə tabedir, ehtirası yoxdur, hədəfi yoxdur, nə ad, nə də etiket qəbul edir, amma yenə də ölkənin ən əhəmiyyətli adamıdır.

– Bu necə olur ki?

– Nə deyim, vəzifəsinin tayı-bərabəri yoxdur. Öz-özünə yaradıb bu işi. Daha əvvəl belə bir vəzifə olmadığı kimi, bundan sonra da olmayacaq. Maykroftun beyni, bəlkə də dünyaya gəlib-getmiş ən yığcam, ən nizamlı beyindir və məlumat yığmaqda bənzəri yoxdur. Cinayətləri araşdırmaq üçün mənim istifadə etdiyim gücləri, Maykroft bu xüsusi işi üçün istifadə edir. Bütün nazirliklərin qərarları Maykroftun əlindən keçir – o bir mərkəzdir, tarazlığı təmin edir. Digər adamlar hansısa sahə üzrə mütəxəssisdirlər, Maykroftun işi isə hər şeyi bilməkdir. Məsələn, hansısa bir nazirin donanma, Hindistan, Kanada və pulla bağlı bir məsələdə köməyə ehtiyacı olduğunu fərz edək; o, müxtəlif nazirliklərdən bu mövzularda tövsiyə ala bilər, amma mövzuları bir araya gətirərək bir-birinə necə təsir edəcəklərini, ancaq Maykroft söyləyə bilər. Əvvəllər, ondan kəsə yol, işi asanlaşdıran vasitə kimi istifadə edirdilər; indi isə əvəzolunmaz adamdır, hər şey Maykroftun böyük beynində istənildiyi an ortaya çıxarıla biləcək şəkildə, sənədləşdirilmiş halda qalır.

Onun ağzından çıxan sözlər, çox vaxt milli siyasətimizi istiqamətləndirmişdir. O, siyasətin içində yaşayır. İşindən başqa heç nə ilə maraqlanmaz; Yalnız mən onu axtarıb hansısa kiçik hadisə barədə tövsiyə istədikdə istisna olaraq məsləhət verər; intellektual bir məşq olsun deyə; Amma deyəsən, bu gün Yupiter öz orbitindən çıxıb. Bunun nə məna verdiyini ancaq Tanrı bilər. Kadoqan Vest kimdir və Maykroftun onunla nə işi var görəsən?

– Tapdım, – birdən qışqırdım və kreslonun üstündəki kağız qalağını eşələdim. – Bəli, bəli, bax buradadır! Kadoqan Vest, çərşənbə axşamı səhər metroda ölüsü tapılıb.

Siqarını ağzına aparan Holms, maraqla yerindən dikəldi:

– Bu iş ciddi olmalıdır, Uatson. Böyük qardaşımın vərdişlərini dəyişdirməsinə səbəb, bir ölüm hadisəsi imiş. Görəsən, onların arasında nə əlaqə var? Səhv xatırlamıramsa adi hadisə idi. Gənc adam bir qatardan yıxılıb ölmüşdü. Soyulmamışdı və zorakılıqdan şübhələnmək üçün heç bir səbəb yox idi. Yanılırammı?"

– Məsələ müəyyən qədər araşdırılıb, – cavab verdim, – nəticədə bir çox yeni dəlil əldə edilib.

– Qardaşıma göstərdiyi təsirə baxsaq, fövqəladə hadisə olmalıdır.

Holms kürsüsünə çökdü: – Bəli, Uatson, əldə edilən məlumatları eşidək.

– Adı Artur Kadoqan Vestdir. İyirmi yeddi yaşında və subay imiş. Vulvix silah zavodunda mühəndis işləyirmiş.

– Deməli, hökumət məmurudur. Bu da onun Maykroftla əlaqəsi!

– Bazar ertəsi gecə gözlənilmədən Vulvixdən çıxıb. Sonuncu dəfə həmin axşam saat 7:30 radələrində nişanlısı xanım Violet Vestburi onu dumanın içində görüb. Aralarında mübahisə yaşanmayıb və xanım Violet baş verən hadisəni izah edə biləcək heç nə demir. Nişanlısından ayrıldıqdan sonra onun başına nələr gəldiyi bilinmir. Mason adında bir mədən işçisi onun meyitini metronun Aldqate stansiyasının çıxışında tapıb.

– Nə vaxt?

– Cəsəd çərşənbə axşamı səhər saat altıda tapılıb. Şərq istiqamətində hərəkət edən qatarın relslərinin kənarında, qatarın stansiyadan çıxıb tunelə girdiyi yerdə yıxılıbmış. Başı əzilmiş vəziyyətdə olub. Ehtimal ki, qatardan yıxılanda əzilib. Cəsəd ancaq o şəkildə ora düşmüş ola bilər, çünki hansısa yaxın küçələrdən gətirilmiş olsa, yolu mütləq kassirin olduğu stansiya girişindən keçirilməliydi, – yəni qatardan yıxılmış olduğu dəqiqdir.

– Çox gözəl. Məsələ kifayət qədər aydın görünür. Adam ölü ya da diri vəziyyətdə, qatardan yıxılıb, ya da itələnib. Bura qədəri aydındır, davam et.

– Cəsədin tapıldığı nöqtəylə üz-üzə olan qatarlar qərbdən şərqə doğru gedirlər. Bəziləri yalnız şəhər içində hərəkət edirlər, bəziləri isə Villesdendən və şəhər xaricindən gəlir. Dəqiq olan budur ki, gənc adam ölümüylə üzləşdiyi an gecədən xeyli keçmiş olub və bu istiqamətdə hərəkət edirmiş; amma onun qatara mindiyi nöqtəni təyin etmək mümkün deyil.

– Bunu, biletinə baxıb müəyyən etmək olar.

– Ciblərində biletə rast gəlinməmişdir.

– Bileti yox imiş? Mümkün deyil, Uatson, bu, həqiqətən də, çox qəribədir. Təcrübələrimə söykənərək deyə bilərəm ki, Metropoliten qatarlarının perronuna biletsiz ayaq basa bilməzsən. Deməli, gənc adamın bileti olduğunu fərz edə bilərik. Bu bilet onun, hansı dayanacaqda minmiş olduğunu gizlətmək üçün götürülmüş ola bilərmi? Təbii ki, mümkündür. Digər bir ehtimal da, biletin vaqonun içində itmiş olmasıdır. Hım, maraqlı məqamdır. Yanılmıramsa, soyğuna dair heç bir işarə yoxdur, elə deyilmi?

Deyəsən, yoxdur. Burda əşyalarının siyahısı da var. Pulqabında iki sterlinq, on beş peni varmış. Paytaxt və Əyalət Bankının Vulvix şöbəsinin hesab dəftəri də üstündəymiş; şəxsiyyəti bu yolla təsbit edilib. Bir də üstündən o axşam üçün Vulvix Teatrına iki bilet də çıxıb. Bir də texniki sənəd.

Holms birdən məmnuniyyətlə içini çəkdi.

– Nəhayət ki, tapdıq, Uatson! İngilis hökuməti – Vulvix silah zavodu – texniki kağızlar – böyük qardaşım Maykroft – zəncirin halqaları tamamlandı. Ah, deyəsən, özü də gəlib çıxdı. Davamını ondan dinləyəcəyik.

Bir az sonra, Maykroft Holmsun uzun boyu, iri bədəni qapıda göründü. Böyüklüyünə baxılarsa, hərəkətsiz bir həyat tərzi keçirirdi; amma bu nəhəng bədəndə elə güclü qaşlar, boz rəngli, çökmüş, amma hərəkətli çevik gözlər, sərt və ağıllı elə bir sima vardı ki, insan baxdığı an iri bədəni unudub, bu güclü zəkaya ilişib qalırdı.

Onun arxasınca Skotland-Yarddan dostumuz olan Lestradenin incə silueti göründü. İkisinin də üzündəki ciddilik əhəmiyyətli bir araşdırmadan xəbər verirdi. Müfəttiş heç bir söz demədən əl verib salamlaşdı. Maykroft Holms paltosunu çıxarıb kreslolardan birinə əyləşdi.

– Son dərəcə gərgin işdir, Şerlok, – dedi. Adətən güzəştə getməyi xoşlamıram, amma başqa çarə yox idi. Siyamdakı vəziyyəti düşününcə ofisimdən uzaqlaşmağım son dərəcə əlverişsizdir. Lakin dediyim kimi, əsl böhranla üz-üzəyik. Baş nazirimizi ilk dəfədir ki, bu qədər narahat görürəm. Nazirliklərə gəlincə, çöp uzadılmış arı pətəyi kimi vızıldaşırlar. Hadisə haqqında oxudunmu?

– Bəli, bir az əvvəl oxuduq. Bu nə texniki sənəddir belə?

– Ah, əsl məsələ elə budur da! Yaxşı ki, mətbuata sızmadı. Yoxsa işlər cığırından çıxardı. Yazıq gəncin yanında daşıdığı kağızlar, Brüs-Partinqton sualtı qayığının planlarının bir qismi idi.

Maykroft Holms mövzunun əhəmiyyətini ortaya qoyan bir ciddiyyətlə danışır, qardaşıyla mənsə maraqla dinləyirdik.

– Sualtı qayıq haqqında eşitmişdiniz, elə deyilmi? Hər halda bu məsələni bilməyən qalmayıb.

– Yalnız adını bilirəm.

– İşin ciddiliyi haqqında nə desəm azdır. Bütün hökumət sirləri içində bu ən diqqətlə qorunan məsələdir. BrüsPartinqton əməliyyatı daxilində hər hansı bir dəniz döyüşü olarsa qarşı tərəfin kiçik bir şansının belə qalmayacağını söyləyə bilərəm. İki il əvvəlin, vergi gəlirlərindən böyük miqdarda pul ayrıldı və bu icadın hüquqlarının patentinin alınmasına xərcləndi. Sirrin qorunması üçün hər cür tədbir alınmışdı. Hər biri bütünü meydana gətirən və otuz ayrı patenti ehtiva edən planlar cəbbəxananın yaxınlığında, pəncərələri möhkəm olan xüsusi bir ofisdə – seyfdə saxlanılırdı. Planlar heç bir şərtdə o ofisdən çölə çıxarılmayacaqdı. Əgər donanmanın baş memarı planları araşdırmaq istəsəydi, Vulvixə getmək məcburiyyətində qalardı. Bu vəziyyətdə Londonun mərkəzində ölmüş mühəndisin cibindən tapılanlar çox təəccüblüdür. Bu, dövlətçilik baxımından çox bərbad vəziyyətdir.

– Lakin siz kağızları geri götürdünüz, elə deyilmi?

– Xeyr, Şerlok, xeyr! Ən pisi də budur. Kağızları götürə bilmədik. Vulvixdən on səhifə aparıb. Kadoqan Vestin cibində isə yalnız yeddi səhifə vardı və ən əhəmiyyətlisi odur ki, üç səhifənin üçü də aralıqda yoxa çıxıb – oğurlanıb, itib. Bütün işlərini burax, Şerlok. Polisin işi olan əhəmiyyətsiz hadisələri tamamilə ağlından çıxart. Həll etməli olduğun hadisə həyati əhəmiyyətli beynəlxalq məsələdir. Kadoqan Vest o kağızları niyə götürüb, itən kağızlar haradadır, gənc adam necə öldü, cəsədi tapıldığı yerə necə gəldi, bu qorxunc vəziyyət nə cür aradan qaldırıla bilər? Bütün bu suallara cavab tapsan, ölkənə böyük xidmət göstərmiş olarsan.

– Bəs sən niyə bunu həll etmirsən, Maykroft? Axı ən az mənim qədər qabiliyyətlisən?!

– Mümkündür, Şerlok. Amma əsl problem detalları toplamaqdadır. Mənə detalları ver, oturduğum yerdəcə sənə mükəmməl mütəxəssis şərhi verim. Amma ora-bura qaçmaq, dəmiryolu məmurlarını sorğu-sual etmək, gözümə lupa tutub yerə uzanmaq – yox, bunlar mənim işim deyil. Vəziyyəti düzəldə biləcək adam sənsən. Bundan sonra adının fəxrimiz olanların siyahısında çıxmasını istəyirsənsə…

Dostum gülümsəyərək başını "yox" mənasında buladı.

– Mən oyunun özü üçün oynayaram, – dedi. – Amma hadisədə, həqiqətən də, maraqlı nöqtələr var; məsələni araşdırmaqdan böyük zövq alacağam. Əlavə detallar istəyirəm.

– İşinə yarayacaq bir neçə ünvanla birlikdə əhəmiyyətli olanları bu kağıza qeyd etdim. Sənədlərin mühafizəçisi, hökumət adamlarından biri, məşhur mütəxəssis Ser Ceyms Ualterdir; onun titulları bir ensiklopediya səhifəsinin iki sətrini tutacaq qədər çoxdur. Bu işdə ixtisaslaşıb, tam bir əsilzadədir; ən mötəbər ailələrdə sevilən qonaq, ən əhəmiyyətlisi də əsl vətənpərvərdir. Seyfin açarını saxlayan iki adamdan biri odur. Sənədlərin bazar ertəsi günü iş saatları boyunca ofisdə olduğunu və Ser Ceymsin Londona getmək üçün saat üç radələrində işdən çıxarkən açarı özü ilə götürdüyünü də əlavə edim. O, hadisənin baş verdiyi axşam Berkley meydanında, admiral Sinklairin evində olub.

– Bu fakt təsdiqlənib?

– Bəli, onun qardaşı polkovnik Valentin Ualter onun Vulvixdən çıxdığı vaxtla bağlı, Admiral Sinklair isə çatdığı saat barədə zəmanət verdilər; yəni Ser Ceymsin artıq bu problemə dəxli yoxdur.

– İkinci açar kimdədir?

– Baş mühəndis və texniki rəssam cənab Sidney Consonda. Qırx yaşında, evli və beş uşaqlı bir adamdır. Səssiz-sakit təbiətlidir, amma ictimai xidmətlərlə dolu mükəmməl şəxsi işi var. Həmkarları arasında sevilməsə də, çalışqanlığı hər kəs tərəfindən təqdir edilən biridir. Yoldaşının ifadəsinə görə, işdən sonra bütün bazar ertəsi axşamını öz evində keçirmiş, açar isə hər zamankı kimi cib saatının zəncirindən çıxarılmamışdır.

– Bir az da bizə Kadoqan Vestdən danış.

– On ildir xidmətdədir, yaxşı işçi idi. Tez əsəbiləşən, tələskən, tezis tərəfdarı, amma dürüst biri kimi tanınardı. Ona qarşı hər hansı bir dəlilimiz yoxdur. Ofisdə, Sidni Consonun yanında çalışırdı. Vəzifəsi ilə bağlı olaraq hər gün planların içində eşələnirdi. Ondan başqa heç kəsin planlara baxmasına icazə verilmirdi.

– O gecə seyfi kim bağlamışdı?

– Baş mühəndis cənab Sidni Conson.

– Çox yaxşı, oğurlayan adamın kim olduğu məlumdur. Sənədlər mühəndis Kadoqan Vestin üstündə tapılıblar. Bura qədər aydın olmayan bir şey yoxdur, elə deyilmi?

– Bəli, elədir Şerlok, amma yenə də cavabı tapılmayan çoxlu suallar var. Birincisi, sənədlər nə üçün oğurlanıb?

– Yəqin ki, qiymətli olduqları üçün.

– Bəli, onlar asanlıqla minlərlə sterlinqə satıla bilərdi.

– Yaxşı, satılmaqdan başqa, Londona aparılmasını təmin edəcək hansısa səbəb gəlirmi ağlına?

– Xeyr, gəlmir.

– O zaman çıxış nöqtəmiz bu olacaq. Sənədləri gənc Vest götürüb və o bunu yalnız saxta bir açarla edə bilərdi…

– Amma ona daha çox saxta açar lazım olmalıydı. Seyfdən əvvəl binanı da, ofisi də açmaq gərək idi.

– Deməli, onun bir neçə saxta açarı vardı. Sənədləri satmaq üçün gizlicə Londona aparırmış; şübhə yoxdur ki, səhər yoxa çıxdığı başa düşülmədən onları yerinə qoymaq niyyətində imiş, amma Londonda baş verən bu xain cinayət onun sonu oldu.

– Lakin necə?

– Vestin Vulvixə döndüyü zaman yolda öldürülüb, vaqondan atıldığını fərz edək.

– Cəsədin tapıldığı yer London-Bridc stansiyasından xeyli qabaqda idi; o Vulvixə dönmək üçün həmin yerdə qatar dəyişməli idi.

– London-Bridci ötüb keçməsinə səbəb ola biləcək bir çox hadisə ola bilərdi. Tutaq ki, vaqonda kiminləsə başı söhbətə qarışıb. Bu söhbətdə, onu ölümə aparan dəhşətli səhnəyə yol açıb. Vaqondan atılmağa çalışdığı zaman yıxılıb ölüb. O biri isə qapını bağlayıb. Hər halda duman olduğu üçün bir şey görə bilməzdi.

– Əlimizdə olan məlumatla bundan daha yaxşı şərh vermək qeyri-mümkündür; lakin toxunulmamış nöqtələrin nə qədər çox olduğunu yadından çıxarma. Kadoqan Vestin, həqiqətən də, sənədləri satmaq üçün Londona apardığını fərz edək. Təbii ki, xarici casusla görüşəndən sonra, axşamın geri qalanında boş qalması lazım idi. Amma o, teatr üçün iki bilet götürüb, nişanlısını küçənin ortasında qoyub və birdən-birə ortalıqdan yoxa çıxıb.

– Bu, diqqəti yayındırmaq üçündür, – söhbəti əvvəldən axıradək səbirsizliklə dinləyən Lestrade dedi.

– O zaman çox qəribə yayındırmadır. Bu, birinci etirazım. İkinci etirazım isə budur: Londona çatıb xarici casusla görüşdüyünü fərz etsək, itdikləri başa düşülməsin deyə, səhər açılmadan kağızları geri gətirmək məcburiyyətində idi. Özü ilə on kağız aparıb, amma cibində yalnız yeddisi tapılıb. Digər üçü haradadır? Onları şüurlu halda kiməsə vermədiyi dəqiqdir. Yaxşı bəs xəyanətinin qarşılığı haradadır? Cibindən böyük miqdarda pul çıxması lazım idi.

– Məncə, hər şey aydındır, – Lestrade dedi. – Hadisəylə əlaqədar ən kiçik şübhəm belə yoxdur. Sənədləri satmaq üçün götürüb. Casusla görüşüb, amma qiymətdə razılaşa bilməyiblər. Vest evə dönmək üçün yola çıxıb, casus da arxasınca… Onu metrodaykən öldürüb, kağızların ən əhəmiyyətlilərini götürüb, sonra da cəsədi qatardan atıb. Bu hər şeyi izah edir, elə deyilmi?

– Bəs niyə üstündə bileti yox idi?

– Bilet casusun yaşadığı yerə yaxın olan stansiyaya işarə ola bilərdi. Ona görə də öldürəndən sonra cibindən götürüb.

– Gözəl, Lestrade, çox gözəl, – Holms dilləndi. – Nəzəriyyən mükəmməldir. Amma doğrudursa, deməli, çıxılmaz vəziyyətdəyik. Xain ölüb; Brüs-Partinqton sualtı qayığının planları çoxdan ələ keçib. Bu vəziyyətdə bizim edə biləcəyimiz nə qalır ki?

– Hərəkətə keç, Şerlok, – hərəkətə keç! – Maykroft ayağa qalxaraq söhbətə qarışdı. – Bütün instinktlərim məsələnin bu şəkildə izahını rədd edir. Bacarığını səfərbər et! Hadisə yerinə get! Əlaqədar şəxslərin hamısı ilə görüş! Altına baxmadığın daş qalmasın! Bütün iş həyatın boyunca ölkənə xidmət etmək üçün əlinə bundan yaxşı fürsət keçməyib!

–Yaxşı, yaxşı! – Holms çiyinlərini çəkdi. – Gəl, Uatson! Sən Lestrade, bir-iki saatlığa bizə qatılmaq istəməzsən ki? Araşdırmaya Aldqate stansiyasını ziyarət etməklə başlayacağıq. Salamat qal, Maykroft. Axşamüstü sənə hesabat verərəm, amma bu ziyarətdən çox şey gözləmədiyimi deməliyəm.

Təxminən bir saat sonra Holms və Lestrade ilə metronun relslərini araşdırırdıq. “Dəmiryolları” tərəfindən sərəncamımıza nəzakətli, qırmızıüzlü, yaşlı bir adam da verilmişdi.

– Gəncin cəsədinin tapıldığı yer buradır, – o, relslərdən təxminən bir metr kənardakı yeri işarə edərək dedi. – Yuxarıdan düşmüş ola bilməz, çünki gördüyünüz kimi, başımızın üstü tamamən bağlıdır. Yalnız qatardan yıxılmış ola bilər və məlumata görə qatar buradan bazar ertəsi gecə yarısı keçib.

– Vaqonlar axtarıldımı, qatarlarda zor tətbiq olunduğunu göstərən hansısa bir iz tapıldımı?

– Heç bir iz tapılmadı, bilet də yoxdur.

– Qapının açıldığına dair bir işarə necə?

– Xeyr, o da yoxdur.

– Bu səhər əlimizə yeni dəlillər keçib, – Lestrade dilləndi. – Saat ll:40-da şəhəriçi xətlərdən biriylə Aldqatedən keçən bir yolçu, stansiyaya yaxınlaşarkən ağır bir əşyanın yerə düşməsini xatırladan səs eşitdiyini deyib. Onun sözlərinə görə bu, relslərə düşən cəsəd ola bilərmiş, amma qatı duman səbəbindən heç nə görə bilməyib. Həmin vaxt bu səsə çox da məhəl verməyib, amma… Nə baş verir? Cənab Holmsa nə olub?

Üzündə ciddi bir maraq ifadəsi olan dostum relslərin tuneldən çıxdıqları nöqtəyə baxırdı. Aldqate, qovuşma nöqtəsi idi və kəsişən relslər geniş bir şəbəkə meydana gətirirdi. Holmsun həyəcan, sual dolu gözləri bu relslərə dikilmişdi. Amma birdən onun ehtiyatlı üzündə mənasını çox yaxşı bildiyim o gərginliyin, möhkəm-möhkəm yumulmuş ağzının, titrəyən burun dəliklərinin və çatılmış gur qaşlarının fərqinə vardım.