Hər kəs üçün yaxşı

Muxtar Kazımoğlu
Yorğunluq

Tanınmış tənqidçi-ədəbiyyatşünas, mənim tələbə yoldaşım və dostum Arif Əmrahoğlu barədə düşünəndə, onunla birgə keçirdiyimiz ilk günlərin yaddaqalan məqamlarını xatırlayanda fikir-xəyal məni Universitet yataqxanasına götürüb aparır: Qışın oğlan çağıdır. Arif pəncərənin nəfəsliyini açıq qoyub kitab oxuyur. Otaq yoldaşları "soyuqdan qırıldıq" deyib yalvarsalar da, Arif nəfəsliyi örtmək istəmir və bığaltı qımışıb öz işi ilə məşğul olur, yəni kitab oxumağını davam etdirir… Ailəvi oturduğumuz məclislərdə arabir yada salıb tələbəliyin məzəli olaylarından biri kimi danışdığım, Ariflə, Arifin ailəsi ilə birlikdə ürəkdən güldüyüm bu əhvalatın məndən ötrü həm üzdə olan, həm də alt qatda gizlənən mənaları var. Əhvalatın üzdə olan və ailəvi məclisdə deyib-gülmək üçün xoş bir bəhanəyə çevrilən mənası budur ki, Arif tələbə vaxtı idmanla məşğul olurdu və pəncərə nəfəsliyini otaq yoldaşlarının Arifdən icazəsiz örtməsi müşkül məsələ idi. Əhvalatın üzdə olan bir mənası da budur ki, tələbə yoldaşlarının Ariflə hesablaşmasının, Arifə hörmət-ehtiram göstərməsinin əsl səbəbi fiziki güc-qüvvətlə yox, onun daxili zənginliyi ilə bağlı idi və gecə-gündüz vaxt itirmədən kitab oxumaq, ciddi və əsaslı şəkildə mütaliə ilə məşğul olmaq həmin daxili zənginliyin mühüm göstəricilərindən idi. Pəncərə nəfəsliyi ilə bağlı əhvalatın alt qatda gizlənən mənası məndən ötrü daha əziz və daha unudulmazdır. Məsələ burasındadır ki, mən o nəfəsliyə, daha doğrusu, qışın oğlan çağında o nəfəsliyin saatlarla açıq saxlanmasına Arifin həyatının, Arifin keçib getdiyi ömür yolunun rəmzi mənası kimi baxıram. Şaxtalı günlərdə belə, pəncərə nəfəsliyini saatlarla açıq saxlamaq otaq yoldaşları ilə zarafatlaşmaqdan qat-qat artıq dərəcədə otağa təmiz hava gətirmək ehtiyacından doğurdu. Sözün hərfi mənasında təmiz hava, heç şübhəsiz, sözün məcazi mənasında təmiz hava ilə qırılmaz surətdə bağlı idi. Arif beş il qaldığı yataqxanada, oxuduğu və sonradan müəllim kimi çalışdığı filologiya fakültəsində, həmçinin elmi işçi olduğu Ədəbiyyat İnstitutunda, direktor müavini olduğu Ədəbiyyat Muzeyində, katib olduğu Yazıçılar Birliyində yeni ab-hava axtardı və bu ab-havanın yaranmasında əlindən gələni əsirgəmədi, gücü çatan işi bu gündən sabaha saxlamadı. Belə olmasaydı, yazıçı Anar, Arifin Yazıçılar Birliyindəki fəaliyyəti barədə bu sözləri deməzdi: "Arif təşkilatımıza yeni dövrün ab-havasını gətirdi… Arif Əmrahoğlunun Birliyimizə gətirdiyi yenilik, təbii ki, tək texniki vasitələrlə məhdudlaşmır. O, katibliyinin hələ ilk dövründə ən istedadlı gənc nasir, şair, tənqidçi, dramaturqlarla ünsiyyət yaratmağa, yeni nəslin sağlam qüvvələrini Yazıçılar ocağıyla daha yaxından bağlamağa nail oldu".

Anarın sözünə qüvvət olaraq xatırladım ki, birinci dəfə Yazıçılar Birliyinə katib seçiləndə Arif Gənclərlə iş üzrə katib seçilmişdi və bununla ona çətin bir vəzifə həvalə edilmişdi. Çətinliyin səbəbi aydın idi: özlərindən kifayət qədər razı olub heç kimi bəyənməyən gənc yazarlar əhli-qələmin ən ərköyün təbəqəsidir. Bu təbəqə ilə dil tapmaq üçün katib yüksək daxili mədəniyyət sahibi olmalı və ədəbiyyatı dərindən bilməlidir. Gənc yazarlarla ünsiyyəti Arif məhz həmin məziyyətlər (yüksək daxili mədəniyyət sahibi olmaq və ədəbiyyatı dərindən bilmək) hesabına yarada bildi. Ən cığal gənclər belə, Arifin yanında ucadan danışmaq, ona ədəbiyyatdan dərs demək xəyalına düşmədilər. Ariflə hər hansı maksimalist gənc arasında, indiki medianın təbirincə desək, hansısa bir insident baş vermədi.

Arif ağlayıb-sıtqamağı özünə sığışdırmayan, həyatının kədərli məqamlarından danışıb dost-tanışı kövrəltməyi xoşlamayan bir adam idi. Tələbə vaxtı oxuduğum birbəndlik şeirindən bildim ki, Arifin ana nisgili var. Şeirin məzmunu təxminən belə idi: ana, səni görmək üçün ölmək istəyirəm. Bu şeiri oxuyub Arifi sorğu-suala tutandan sonra mənə məlum oldu ki, Arifin anası cavankən rəhmətə gedib. Öyrənə bildim ki, anası uzun müddət yataq xəstəsi olub, o, rəhmətə gedəndə Arif doqquzuncu sinifdə oxuyurmuş. Arifin doğulduğu Ağqula kəndini görmək isə mənə Universiteti bitirəndən üç-dörd il sonra qismət oldu. Ədəbiyyat İnstitutunda Arifin laborant işlədiyi, mənim aspirant olduğum vaxtlar idi. Qış çoxdan gəlmişdi, amma qardan əsər-əlamət yox idi. Borçalının Kosalar kəndinə – tələbə yoldaşımız Vahid Ömərovun toyuna getməli idik. Arif dedi, əvvəl qalxaq bizim kəndə, sonra enərik Vahidgilin kəndinə. (Xatırladım ki, Vahidgilin kəndi Borçalının aran, Arifgilin kəndi Borçalının dağ kəndlərindəndir.) Yaşıllığın solub getdiyi, yal-yamacın bomboz bozardığı, yarpaqların tamam töküldüyü bir vaxtda belə, Ağqulanı mən bir cənnət guşəsi kimi gördüm: kəndə qalxan dolama yol boyunca dağ çayı axıb gedir, kənd özü uca bir taxçada yerləşir, kəndin qabaq tərəfi isə boya-boy meşədir. Ariflə məni evlərində analığı qarşıladı. Atası Əmrah kişi hardasa qonaqlıqda idi, evə bir az gec gəldi. Çox mehriban görüşdük, şirin-şirin söhbət elədik, Əmrah kişi saz çaldı, qədimi havalar bizi məchul uzaqlara apardı. Və Ağqula məni o qədər mütəəssir etdi ki, o təəssüratın havasına bir şeir də yazdım. "Aydınlıq içində" adlandırdığım o şeirdə belə misralar vardı:

 
Bu torpaq aydan arı, sudan durudu.
Elə durudu ki,
Ölülərini görmək olur,
Sevgisini duymaq olur Ölülərin…
 

Ürəyindəkiləri hər kəslə bölüşməyi xoşlamasa da, Arif doğulduğu kəndin bir parçası kimi müəmmadan-filandan uzaq, aydın adam idi. Ağqula kəndlisi səhərdən axşamacan çalışıb-çabalayıb əlinin qabarı, alnının təri ilə çörək qazandığı kimi, Arif də Bakıya gəldiyi gündən heç kimə ümid bağlamadı, həm dolanışıq qurmaqda, həm də yavaş-yavaş cəmiyyətdə mövqe tutub nüfuz qazanmaqda daha çox öz istedadına və öz zəhmətinə güvəndi. Bu istedad və zəhmətkeşliyi BDU-nun filologiya fakültəsində Pənah Xəlilov, AMEA-nın Ədəbiyyat institutunda Kamal Talıbzadə, Əziz Mirəhmədov, Yaşar Qarayev, Arif Hacıyev… gördü və onlar Arifə böyük rəğbətlə yanaşdılar. Bu rəğbətin bir göstəricisi idi ki, Arif Hacıyev (kifayət qədər ciddi alim və doğru-dürüst insan) Ədəbiyyat institutundan Ədəbiyyat Muzeyinə direktor gedəndə Arifi özünə müavin apardı; BDU-nun filologiya fakültəsində "Türk xalqları ədəbiyyatı" kafedrasının müdiri Pənah Xəlilov (bizim gözəl müəllimlərimizdən biri) Arifin həmin kafedraya müəllim gətirilməsinə nail oldu. Bir müddət Prezident Aparatında – "Milli siyasət" şöbəsində çalışması və Yazıçılar Birliyində katib vəzifəsinə irəli çəkilməsi də, təbii ki, Arifin cəmiyyətdə səriştəli bir ədəbiyyatşünas və ayıq-sayıq bir ziyalı kimi tanınmasının nəticəsi idi.

"Nəsrin poetikası" adlı ilk kitabını Arif mənə belə bir avtoqrafla bağışlayıb: "Əzizim Muxtar! Elmdə namuslu söz deməyə çalışdıq, deyə bilmişiksə, xoşbəxtik. M.Arif. 23. XII. 90". Bu avtoqrafla bağlı birinci onu demək istəyirəm ki, Arif o vaxtlar "Arif Məmmədov" imzası ilə çap olunurdu. (Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, tələbə vaxtlarından bu yana əksər hallarda mən ona yarızarafat-yarıciddi "Məmmədov" deyərdim, o da mənə "İmanov". Məsələn, söhbətimiz təxminən bu şəkildə olardı: "Məmmədov, yenə aya-günə dönübsən, haralardasan?" "Başım yaman qarışıqdı, İmanov. Bir yazı yazıram, amma bir az ağır yazıdı". Sonralar Arif öz imzasında "Məmmədov" u "Əmrahoğlu" ilə əvəz etsə də, mən öz imzamda "İmanov" yerinə "Kazımoğlu" yazdırsam da, əvvəlki müraciət formaları aramızda olduğu kimi qaldı: "Məmmədov", "İmanov"). Yuxarıda xatırlatdığım avtoqrafla bağlı toxunacağım ikinci məsələ məhz ağır yazı məsələsidir. Məsələ burasındadır ki, Arif ədəbiyyatın ən ağır, ən mürəkkəb problemlərinin araşdırılması ilə məşğul oldu və ədəbiyyat haqqında namuslu söz deyə bildi. Birinci kitabının həsr olunduğu təhkiyə problemi az araşdırılan (xüsusən bizim ədəbiyyatşünaslıqda qətiyyən öyrənilməyən) problemlərdən biri idi. Klassik Azərbaycan nəsri, o cümlədən bu nəsrin "Aldanmış kəvakib" və "Danabaş kəndinin əhvalatları" kimi nümunələri əsasında Arif təhkiyənin strukturunu, tipini və xarakterini müəyyənləşdirdi, təhkiyədə hekayəçi, müəllif obrazı və müəllif kimi fiqurların mövqeyi barədə dolğun təsəvvür yaratdı və Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığına yeni elmi informasiya gətirdi. Yenilik təhkiyə məsələsi ilə bitmədi və Arif etnik-milli şüur və simvol, etnik-milli şüur və şəxs adları, ad və bədii mövqe, stereotip davranış və obraz yaradıcılığı, nəsrdə xronotop, komediya və mifologiya… kimi mövzuların tədqiqinə ilk dəfə olaraq təşəbbüs göstərdi və yeni sözü həmin mövzular çərçivəsində də deyə bildi.

Arif gözünü açıb saz görmüşdü. Onun öz sözü ilə desəm, fikrimi belə də ifadə edə bilərəm: Arifin beşiyi başında saz çalınmışdı. Arif uşaqlıqdan Borçalının (və bütövlükdə məmləkətimizin) Aşıq Əmrah, Aşıq Hüseyn Saraclı və Aşıq Kamandar kimi ustad sənətkarlarına qulaq asıb saz-söz mühitində boya-başa çatmışdı. Saza vurğunluğunu Arif ömrünün axırına qədər canında-qanında yaşatdı. Amma bu vurğunluq Arifdə əyalətçilik meyli yarada bilmədi. Arif sənətə və sənətkara ümumdünya meyarları ilə yanaşdı. Azərbaycan mədəniyyətinə ümumdünya mədəniyyətinin, eləcə də ümumdünya mədəniyyətinə Azərbaycan mədəniyyətinin gözü ilə baxdı. Azərbaycan folklorunu dərindən bilmək Arifə imkan verdi ki, dünya xalqlarının əfsanə və rəvayətlərini dilimizə ustalıqla tərcümə etsin, dünya xalqlarının mifologiyası barədə professional folklorşünas səviyyəsində məqalələr yazsın. Ümumtürk ədəbiyyatına, bütövlükdə dünya ədəbiyyatına bələd olmaq, C.Rumi, A.S.Puşkin, A.P.Çexov, A.Axmatova, M.Svetayeva, Ç.Aytmatov kimi dünya miqyaslı sənətkarların yaradıcılığına məqalələr həsr etmək, dünyanın bir çox görkəmli yazıçılarından əsərlər tərcümə etmək Arifə imkan verdi ki, Azərbaycan poeziyasına, nəsrinə və dramaturgiyasına aid nümunələri məhdud çərçivədə yox, böyük ədəbiyyat müstəvisində, yüksək poetik tələblər baxımından dəyərləndirə bilsin.

Sözü yavaş-yavaş çağdaş ədəbi proses üzərinə gətirmək istəyirəm. Xatırlatmaq istəyirəm ki, Arif namizədlik dissertasiyasını və müdafiə etməyə macal tapa bilmədiyi doktorluq işini klassik nəsrə həsr etsə də, həmişə ədəbi prosesin içində olub, yəni bu günün poeziya, nəsr və dramaturgiyasını, həmçinin tənqid və ədəbiyyatşünaslığını addımbaaddım izləyib, ədəbi prosesdəki müsbət və mənfi meylləri professional ümumiləşdirmələr əsasında üzə çıxaran "Milli poeziyamız: axtarışlar, problemlər", "Tənqidin qayğıları və tənqidə qayğılar" kimi mükəmməl məqalələr yazıb. Arif ədəbi proseslə məşğul olan qələm yoldaşlarının bir çoxundan fərqli olaraq, hər hansı zəif əsəri şişirdib göylərə qaldırmayıb, yazanda həqiqi sənətdən, həqiqi sənətkardan və həqiqi ədəbiyyatşünasdan yazmağa çalışıb. Amma bu yerdə bir məsələni aydınlaşdırmağa ehtiyac var: sənətkarlığı və alimliyi heç bir şübhə doğurmayan adamlardan hər təzə kitab münasibətilə, hər növbəti yubiley münasibətilə saysız-hesabsız məqalə yazmaq Arifin ürəyincəydimi? Ürəyincə deyildisə, bu qədər məqaləni niyə yazırdı? Bu cür "niyələrə" az-çox düzgün cavab vermək üçün öz başıma gələn və Arifin də müəyyən qədər iştirakçısı olduğu bir əhvalatı yada salmaq istəyirəm:

Əlimiz yenicə qələm tutan, ilk məqalələrimiz yazılan vaxtlardır. Arifin dövri mətbuatda bir neçə resenziyası çıxıb, amma məndə bir "irəliləyiş" yoxdur – populyar qəzet-jurnalda bir yazım da çap olunmayıb. Arif məni passivliyə görə qınayır və oturub məsləhətləşirik ki, uzağa getmədən Ədəbiyyat İnstitutunun elmi katibi Həsən Quliyevin çağdaş nəsrdən bəhs edən (və mənim namizədlik işimə az-çox uyğun olan) təzə kitabı haqda bir resenziya yazım. Resenziyanı yazıram və "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetində çap etdirirəm. Böyük intizarla gözləyirəm ki, bizimlə bir İnstitutda çalışan Həsən Quliyev resenziya barədə öz fikrini bildirəcək. İntizarım gözümdə qalır, Həsən Quliyevdən səs çıxmır ki, çıxmır. Və mən resenziyaçılıqdan ilk ibrət dərsini belə alıram. İbrət dərsinin başlıca mahiyyəti məni düşündürüb-daşındırmasından ibarət olur: Ya Rəbb, bir yazı ki, oxucunun tükünü də tərpətməyə, o yazı kimə və nəyə lazımdır?

Gənc tənqidçinin bu cür ağlamalı və gülməli vəziyyətə düşməsi Arifi narahat etməyə bilməzdi və narahat edirdi. Bu narahatlıq heç də sirrə, gizli qayğıya çevrilib Arifin ürəyində qalmırdı. Arif bu narahatlığı yeri gəldikcə öz yazılarında birbaşa və yaxud dolayı şəkildə ifadə etməyə çalışırdı. "Tənqidin qayğıları və tənqidə qayğılar" adlı məqaləsində Arif deyir: "Tənqidçi çap olunmaq naminə məşhur müəlliflərdən yazır; tənqidçi taktiki mövqe seçir – hansısa marağının, mənafeyinin həyata keçməsində rolu olanlardan və ya ola biləcəklərdən yazır; tənqidçi ya müəllifin, ya müəllifin dostlarından birinin xahişi ilə yazır". Deməli, hər şey çap olunub tanınmaq arzusundan başlayır. Gənc tənqidçi nüfuzlu müəlliflərdən resenziyalar yazıb çap etdirməklə tədricən ədəbi mühitdə tanınır və bu tanınma Arifin qeyd etdiyi xahişlər silsiləsinin ortaya çıxmasına səbəb olur. Tənqidçi bu xahişlərin bir qismini can-başla, bir qismini yarı könüllü, yarı könülsüz, bir qismini isə müəllifdən ehtiyat edərək candərdi yerinə yetirir və mütəmadi şəkildə ortaya çıxan portret yazıları tənqidçinin bütün vaxtını və enerjisini almağa başlayır. Tənqidçi bir də gözünü açıb görür ki, ömrün xəzan çağıdır və öz istədiklərinin heç onda birini də yazmağa macal tapa bilməyib.

Qələm yoldaşlarının, dostlarının çoxu ilə müqayisədə Arif daha ötkəm, daha prinsipial adam idi. Hər qohumla, hər tələbə yoldaşı ilə, hər iş yoldaşı ilə oturub-durmağı xoşlamayan, hər əsərə yaxşı əsər, hər yazıçıya yaxşı yazıçı, hər alimə yaxşı alim deməyən Arif yaxşılar barədə yazdığı saysız-hesabsız resenziya və oçerk müqabilində mehribanlıqdan, məhrəmanə münasibətdən başqa, müəlliflərdən xüsusi bir şey ummurdu. Haqqında yazdığı müəlliflərdən xüsusi umacağı olsaydı, Arif orda tam ştat, burda yarım ştat hesabı ilə 2–3 yerdə işləməzdi.

Yazılarında Arif "abırlı söz", "urvatlı söz" ifadələrini tez-tez işlədir və çətinlik qarşısında insanın sınıb-sınmamağından tez-tez söhbət açır. Bu, o deməkdir ki, çətinliklərə tab gətirməyib urvatsız sözə sığınmaq Arifin nəzərində ölümə bərabər bir şeydir. Arif ölümə bərabər tutduğu urvatsız sözdən qaçmağa, qorunmağa çalışan adam idi.

Bir yandan iqtisadi çətinlik təhlükəsi, bir yandan ədəbi mühitdə çəkisi olan adamların xahişini yerə salıb, onlara "diqqətsizlik" göstərib nəticədə təklənmək, arxasız-köməksiz qalmaq təhlükəsi, bir yandan da urvatsız söz deyib urvatdan düşmək təhlükəsi… Bütün bu təhlükələrdən sovuşmağa çalışan insan övladı – ucqar bir eldən çıxıb paytaxta pənah gətirmiş kəndli balası əvvəl-axır yorulmazmı? Yorular. Mən bilən, bir çoxumuz kimi Arif də yorulmuşdu.

Arif təkbaşına, minbir əzab-əziyyətlə qurduğu evinə, gözəl ailəsinə son dərəcə bağlı adam idi. Balaları ilə nəfəs alırdı. And içəndə gözünün ağı-qarası iki qızının canına and içirdi. Qızlarının ad günündə hərdən (söz arası, sağlıq arası) ləyaqətlə yaşamaq barədə danışardı, deyərdi, mən elə yaşamamışam balalarım nə vaxtsa mənim adım gələndə narahatlıq, nigarançılıq keçirsinlər. Bəli, Arif Əmrahoğlu bu fani dünyada tək ailəsindən, balalarından ötrü yox, həm də dostlarından, qələm yoldaşlarından ötrü əziz bir ad qoyub getdi.

Muxtar Kazımoğlu,

AMEA-nm Müxbir üzvü, filologiya elmləri doktoru, professor.

Vaqif Yusifli
Onu unutmayacağıq…

Bu gün onun xatirə günüdür – 7 noyabr 2014-cü il. Bir payız günü. Özü də payızda dünyaya gəlmişdi. Amma mən heç vaxt onu payız adamı kimi xatırlamıram. Üz-gözündə, təbəssümündə sanki baharın gəlişini xatırladan cizgilər yuva salmışdı.

Bəlkə də bu, subyektiv fikrimdi, amma Arifin gülər üzü, bütün dostlarına işıqlı münasibəti məndə belə bir təəssürat oyadıb.

İndi ölüm haqqında, dünyadan köç edən adamlar barədə yazılar dərc edilir. Amma bu yazıda mən Arifin ölümündən doğan nisgilimi, kədərimi ifadə etməyəcəyəm. Onsuz da «Dünyaya gəlmək getmək üçündür, bu nə qəmdir» (S.Əzim)… Onsuz da nə qədər özümüzə təsəlli versək də, Arifi geri qaytara bilməyəcəyik. Arif haqqında, onun şəxsiyyəti, alimliyi, natiqliyi, tənqidçiliyi barədə düşündüklərimi yazmaq istəyirəm.

Biz ədəbiyyata yetmişinci illərdə gəlmişik. Aydın Məmmədov, Kamil Vəli, Nadir Cabbarlı, Cahangir Məmmədli, İsa Həbibbəyli, Rəhim Əliyev, Şirindil Alışanlı, Nizaməddin Şəmsizadə, Qurban Bayramov, Rahid Ulusel, Məryəm Əlizadə, İlham Rəhimli və əlbəttə, Arif Əmrahoğlu. Mən onun tələbəlik illəri barədə heç bir söz deyə bilmərəm – necə oxuyub, necə seçilib. Amma onu deyə bilərəm ki, Arif elə ilk yazılarından professionallığı ilə seçilirdi. Adətən, hər bir qələm əhlinin, xüsusilə, tənqidçinin böyük ədəbiyyat qapısı ağzında «məşqləri» olur, sonra formalaşma dövrü və nəhayət, o qapıdan şəstlə içəri girirsən. Arif böyük ədəbiyyat qapısına məşqsiz daxil oldu. Yazılarındakı məntiqi təfəkkür, mətn ardıcıllığı, fikir bütövlüyü dərhal nəzərə çarpırdı və bu sistem son yazılarına qədər onun qələmini tərk etmədi.

Bizim ədəbi prosesdə xalis, sırf tənqidçi tipi tapmaq çətindir və mən deyim ki, ədəbiyyatşünasların heç də hamısı tənqidçi deyil, amma tənqidçilərin hamısı həm də ədəbiyyatşünasdırlar. Arif özündə bu iki fəaliyyət sahəsini birləşdirmişdi. Daha doğrusu, o, elə əvvəldən sintez halında idi. Ədəbi tənqidə xas olan müasirlik hissini, emosionallığı Arifin «Nəsrin poetikası», «Epik sözün bədii gücü» monoqrafik tədqiqatlarında da hiss edirik. Eyni zamanda, ədəbiyyatşünaslıqdan gələn konseptuallıq, fakta, informasiyaya, mənbə və məxəz qaynaqlarına istinad edilməsi onun tənqidi yazılarına da təsir edirdi. Arifin şəxsində ilk növbədə, bir nəzəriyyəçi alim tipini görürük. Bu ən mühüm amil bir çoxlarına müyəssər deyildi. Nəzəriyyə ilə silahlanmadan nə ədəbiyyat tarixini, nə də müasir ədəbi prosesi anlamaq və qiymətləndirmək mümkün deyil.

Arifin tənqidçi-alim üslubu hamımızın yazdıqlarından seçilirdi və bu məqamda mənə doğma olan bir insanın – Cavanşir Yusiflinin Arif haqqında çox dəqiq bir mülahizəsini xatırlatmaq istəyirəm: «Onun bütün yazılarından, adi söhbət zamanı necə ağır-ağır danışırsa, dərinlərdən gələn inamlı səsini eşidirsən. Qəribə deyilmi: son dərəcə ağır, çətin başa düşülən üslub və adi danışıq tonu, müəllifin öz səsi… Qəribə deyil, son dərəcə orijinal bir üslub bəlirtisidir.

Bu üslub ənənəvi və moderndir, bu ikisinin gözəl vəhdətidir… Arif hər hansı bir əsərdən, yaxud ədəbi hadisədən bəhs edərkən çox uzaqlardan başlayır və çox uzaqlara gedir, ortada, oxunun hansı məqamındasa hiss edirsən ki, daha əsər, əsas mətləb yaddan çıxdı, ancaq bir azdan mahir ümumiləşdirmə qabiliyyəti üzə çıxır, mətnin bu və ya digər xüsusiyyətləri haqqında elə mülahizələr irəli sürülür ki, indiyə qədər deyilənlərin hədər olmadığına bir daha qəti şəkildə inanırsan».

Ariflə əməkdaşlığım səksəninci illərdən başlandı. «Azərbaycan» jurnalında tənqid və ədəbiyyatşünaslıq şöbəsi mənə tapşırılmışdı və mən yaşıdım olan, ya məndən yaşca kiçik olan cavan həmkarlarımla tez dil tapdım. İlk növbədə, Arifə müraciət etdim. Yaxşı yadımdadır ki, Ramiz Rövşənin «Göy üzü daş saxlamaz» şeirlər kitabı haqda bir neçə tənqidçiyə sifariş verdim, amma heç kim yazmadı. Arifsə yazdı. O, Ramiz Rövşənin təkcə şeirlərindən danışmadı, həm də onun şair portretini yaratdı. Ramiz Rövşəndən çox məqalələr yazılıb, amma deyərdim ki, Arifin yazısı onların hamısından seçilir. O məqalədən bir neçə cümləni yaddaşımda əbədi həkk eləmişəm: «Şərti olaraq poeziyanı iki yerə ayırmaq mümkündür: qapının kandarına qədər gəlib çıxan – dünyanın çölündən danışan poeziya və qapını açıb keçən – dünyanın içindən danışan poeziya. Ramiz Rövşənin şeirləri dünyanın içindən, insanın təfəkkür dramından, anlamaq faciəsindən danışan poetik nümunələrdir. Yəqin elə buna görədir ki, şair cavabı insanın ömrü boyu tapa bilmədiyi suallara meyil göstərir, adi, vərdiş eləmədiyimiz düşüncə tərzinə, anlayışlara yeni gözlə, qapının arxasındakı dünyanın məntiqinə və özünəməxsusluğuna uyğun mövqedən yanaşmağa üstünlük verir. Onun şeir dünyası real həyatın ölçülərinə, məntiqinə və prinsiplərinə uyğun gəlmir».

Əgər belə demək mümkünsə, Arif Əmrahoğlu istər tənqidçi, istərsə də ədəbiyyatşünas kimi mühakimə yürütməyi çox sevirdi, ancaq bu mühakimələr quru bir tonda aparılmırdı, Arif ona emosional ovqat qatmağı bacarırdı. Mən bunu «Natəvan» klubunda keçirilən tədbirlərdə Arifin aparıcı olduğu məqamlarda daha çox hiss etmişəm. O, bu tədbirlərdə həmişə sözü birinci deyirdi, yəni tədbirin məzmununu şərh edirdi. Bu, adicə şərh deyildi, həm də haqqında danışılan əsərin, ya yazıçının yaradıcılığının düsturu idi. Yaxşı yadımdadır: Arif mərhum şair İsa İsmayılzadənin xatirə gecəsində mümkün qədər qısa, amma son dərəcə maraqlı giriş sözü söylədi. Sonralar, İsanın 70 illiyində Arif «Azərbaycan» jurnalında İsa İsmayılzadənin xatirəsini yad edən bir yazı ilə çıxış etdi. O yazıdan bir neçə sətri burada misal gətirmək istəyirəm: «Şeir İsa İsmayılzadə üçün həyatın hələ adiləşməmiş tərəflərinin ifadə vasitəsi idi. Onun şeirlərini oxuduqca bəzən mənə elə gəlir ki, o, bir çoxları kimi sadəcə olaraq bu gün hökmən şeir yazmalıdır, deyə əsər yaratmamışdır. Gündəlik ömründə bəzən susaraq hirsini içinə töküb, bəzən etiketlərə əməl etməklə boğula-boğula qalıb, bəzən başqasını qızartmamaq üçün özünü görməzliyə, eşitməzliyə, bilməməzliyə vurub, bəzən də normal insani kodeksə uyğun gəlməyən halları norma kimi təqdim etməyə çalışanların əvəzinə utanıb… İsa İsmayılzadə şairliyin Siziflik olduğunu dərk edə-edə yazıb-yaratmağını davam etdirirdi. Yox, özünü aldatmırdı, susmağa üstünlük verdiyi fərqli bir mənəvi dünya yaradırdı. Yaratdığı mənəvi dünyada bəndə termos şüşəsi kimi çilik-çilik olub içinə tökülmür, bir zaman qanadlarının olduğunu etiraf edə bilir, sevinc oyuncağının xiffətini dilinə gətirə, payızın fikrini bilmək üçün ağac, yarpaq, budaq olmaq lazım gəldiyini deyə bilir».

İsa İsmayılzadə ilə uzun müddət bir redaksiyada işləmişəm, məni onun redaktor müavini kimi fəaliyyəti deyil (bu sahədə əvəzsiz idi), bir insan və şair kimi xarakteri daha çox maraqlandırırdı və baxıb görürəm ki, Arif Əmrahoğlunun İsa haqqında mülahizələri necə də doğrudur, yüzdə yüz həqiqətdir.

Arif Əmrahoğlu o böyük tənqidçi-ədəbiyyatşünas potensialı ilə müqayisədə çox az yazdı. Bəlkə də uzun illər BDU-da müəllimlik fəaliyyəti, Yazıçılar Birliyində katib işləməsi ona imkan vermədi düşündüklərini yaza bilsin. Amma nə yazdısa, yaxşı yazdı. O, tənqidçi Nadir Cabbarlının ölümünə çox təəssüflənirdi, amma bilmirdi ki, qaşla göz arasında olan ölüm bir gün onu da yaxalayacaq.

Arif Əmrahoğlunu vəzifə adamı kimi səciyyələndirmək istəmirəm. Ancaq Katiblik karyerasında onun necə işgüzar və təşkilatçı olduğunu dönə-dönə izləmişəm. O, Yazıçılar Birliyinin sadəcə Katibi deyildi, həm də bu müqəddəs ocağın fanatiki idi. Təsadüfi deyil ki, ölümündən az əvvəl Ədəbiyyat İnstitutundakı şöbə müdirliyi vəzifəsindən də imtina etdi, «Birlikdə görülməli işlər çoxdur» dedi. Həmişə gənclərlə ünsiyyət qurur, onların Birliyə üzv qəbul olunmasında, kitablarının işıq üzü görməsində səyini əsirgəmirdi.

Və burada bir məqamı da qeyd edim: Arif Əmrahoğlu çox təvazökar insan idi. Bizim nəsil arasında professor olanı da, EA-nın müxbir, ya həqiqi üzvü olanları da var. O, bir il asudə vaxt tapsaydı, doktorluğunu da yazıb tamamlayardı. Amma istəmədi və bu məsələni ona söyləyəndə eyni cavabı verirdi: «DosÜarın canı sağ olsun, onların doktorluğu elə mənim sevincimdir». Bəli, zahirən çox ciddi adam təsiri bağışlayan bu adam təvazö mücəssəməsiydi. Dostlarımızdan biri həmişə çıxış eləyəndə «mən» kəlməsini işlətməkdən, yorulmadan özünün adi bir xidmətini qeyri-adi bir iş kimi nəzərə çarpdırır. Arif isə iş görürdü, amma «mən-mən» demirdi. Dostlarımızdan biri ortabab yazıçılardan monoqrafiyalar hasilə gətirir, ədəbiyyata az dəxli olan o yazıçıları az qala Tolstoya bənzədir. Arif isə ömründə belə prinsipsizliyə yuvarlanmayıb. O, təmiz idi.

İndi Arif yoxdur. Altmış yaşını görmədən, qeyd etmədən, onun sevincləri ilə yaşamadan dünyanı tərk etdi. Amma bir təsəllimiz var ki, biz Arifli günlər yaşamışıq, biz onu sevmişik, biz onu bir tənqidçi-ədəbiyyatşünas kimi etiraf etmişik, biz onun səsini eşitmişik, mənalı sözlərinə qulaq asmışıq. Elə bilirəm, ömrümüzün sonuna kimi Arifli günlərimiz davam edəcək…

Vaqif Yusifli,

filologiya elmləri doktoru.