Сүрэххэ сөҥмүт сулустар

Сотору ас биэрэр чуолҕаннара аһылынна. Били арыгы таһар бөх уулуу турар оҕус хараҕын курдук күлтэччи көрбүтүнэн сирэйэ бу мэлэс гынна уонна Клыкка: «Саха маладьыас, түһэн биэрбэтэ», – диэтэ. Иккиэннэригэр табах уматан биэрдэ. Киһи бэрдэ Клык хаамыратыттан халыҥ таҥас, табах, испиискэ аҕалтарда. Бөх аһыннаҕа дуу? Наараларын түһэрэн биэрдэ, онон үөһэ тахсан сыттылар. Саҥа-иҥэ суох, хобдох киэһэ буолла.

«Олохпор олох табыллыбат киһи эбиппин. Маннык буоллаҕына, зонаҕа да тириэрдибэккэ сүүспэр сүүрбэлээх тоһоҕону саайыыһыктар» дии санаата Бүөккэ. Хаайыылаах өллөҕүнэ, баҕар, тыыннаах буолуо дииллэрэ дуу, сүүһүн тоһоҕолоон кэбиһэллэр үһү диэн баар. Тугун ынырыгай!

Сарсыҥҥытыгар иккиэннэригэр уоннуу суукканы биэрбит уураахтарыгар илии баттаттылар. Шмон оҥороннор, табахтарын, испиискэлэрин былдьаан ыллылар. Таҥастарын ньылбы сыгынньахтаан кэбистилэр уонна карцер таҥаһын биэрдилэр. Киһи этигэр сыстыбат, халҕайбыт таҥаһы таҥнаат, тары сиэбит ыттыы титирэһэ түстүлэр. Кыһын киһи тоҥон өлөр дойдута эбит. Хата, бүгүн карцерга аһатар күннэрэ буолан, аһаан арыый сэниэ киллэрдилэр, итии уу иһэн ирэ быһыытыйдылар. Клык олорбут-олорбут курдук, ону-маны чүүччэйэн, арахсыбакка көрдөөн, табах, испиискэ атаҕа булан, наара тимиригэр умата охсон буруолаатылар. Манна эмиэ булчут үүтээнигэр курдук, чэй, испиискэ, табах хааллараллар эбит, атына диэн харах көрбөт, илии тиийбэт сиригэр.

Тугу мээнэ ынчыктаһа сытыахтарай. Ону-маны буолары-буолбаты ботугураһан кэпсэтэллэр. Үксүн Клык кэпсиир. Бүөккэ бэркэ өйдүүр даҕаны, кэпсэтэ үөрэммэтэх буолан, тыла өҕүллүбэт. Ол да буоллар таах истэн олорбот, балкыһар.

Хаайыы надзирателлэрэ нууччалар, хаайыылаах үксэ нуучча, онон ити тылы билбэт киһиэхэ ыарахан буолсу. Бүөккэ ону өйдөөтө, элбэхтэ кэпсэтэ сатыыр уонна нууччалыы кинигэлэри ааҕарга сыал-сорук туруорунна.

Бүгүн куһаҕан киһи түбэһэн сордорун сордоото. Аантан арахсыбакка чуҥнуур, дьөрү олорпот да, сытыарбат да. Бэҕэһээ кырбаммыттарыттан улаханнык эчэйбиттэр. Бүөккэ көбдөҕө күүскэ тыыннарбат, арааһа, быарын сиэтилэр быһыылаах. Өр тулуйан атаҕар сылдьыбат, хайаан даҕаны олордоҕуна эбэтэр сыттаҕына табыллар. Ону баара кэтэбилгэ сылдьааччы ааны тэбиэлээн, дэлби үөҕүтэлээн туруортуу турар. Хайа муҥун, кини да сылайда быһыылаах, сиэмэн муостаҕа уу куттаран кэбистэ. Бүөккэлээх, дьэ, муҥур уһукка кэллилэр. Клык ыксаан бырааһы ыҥыртарбытын, бөх «сынньатан» кэбистэ. Киһитэ тымырын быстаары тииһэн турда. Хата, биилээх көстүбэтэ. Дэлби үөҕүстэ. Тылыттан-өһүттэн иһиттэххэ, сэбиэскэй былаас кыр өстөөҕө эбит. Чыычый киһи.

Инчэҕэй тирбэҕэ быстыбат. Клык хайа баҕарар балаһыанньаҕа сибээһи олохтуур. Ол курдук түннүгүнэн кэпсэтэн, атынан, ол аата быанан кэккэлэһэ турар хаамыраттан, чэйи, табаҕы ыла олорор.

Бу дойдуга биллэр-көстөр киһи эбит. Уон биэс сылыттан уон биирин олорбут, Иркутскай уобаластан төрүттээх, төрүт да детдомҥа иитиллибит буолан, сытыы-хотуу, туохтан да иҥнэн-толлон турбат. Олох эдэригэр түбэспит буолан, көҥүл туһунан өйдөбүл суох. Кэпсээнэ наар хаайыы туһунан. Бүөккэ киһититтэн бүтэйдии куттанар, ол да буоллар элбэҕи биллэ-көрдө. Тоҕо эбитэ буолла, Бүөккэни кэнники кэмҥэ «Шаман» диэн ыҥырар буолла. Арааһа, араспаанньатыттан таһаарда быһыылаах. Түннүгүнэн кэпсэтэригэр «Шаман» диэн сахалыын сытабын» диэн дьону соһуталаата. Ньиргийэн түһэн аат да аат.

Били арыгы таһар бөхтөрө, күлтэччи көрө-көрө, бэрт буола сатааһын бөҕө. Аһаабат да күннэригэр уоран ас бэрдэрэр, оннооҕор чифир оргутан аҕалар, табах туһунан этэ да барыллыбат. Сатаан икки сирэй буолар киһийдэх диэтэҕиҥ. Эрэлэ суох киһи. Ол да буоллар, Бүөккэ киниэхэ өстүйбэт буолан хаалла.

Киһиэхэ үчүгэй сыстара баҕалаах, аны Бүөккэ карцерга сытан чифир иһэргэ үөрэннэ. Төһө да иккилии омурдунан кыра-кыратык истэр, бастаан утаа сүрэҕэ өлөхсүйэн, дэлби хотуолаан, куртаҕа тиэриллэн тахса сыста. Чифир арыгы курдук төбөҕөр тахсыбат, сүрэххин күүскэ үлэлэтэн күүс-күдэх, сэниэ эбэр эбит.

Дьэ, Бүөккэлээх уон сууккаларын толору олорон бүгүн хаамыраларыгар төнүннүлэр. Көрсүһүү үөрүүтэ-көтүүтэ сүрдэннэ. Чифир өрө охсон, төгүрүччү чохчойон олорон иккилии омурдунан, табахтыы-табахтыы иһэн сыймаардан кэбистилэр.

Байбаастааҕы атын хаамыраҕа көһөрбүттэр. Быһаарсыы буолуо диэтэхтэрэ. Ас бастыҥын аһаттылар. Бүөккэни аллараа ороҥҥо көһөрдүлэр.

Түннүгүнэн Клыктаах кэллилэр диэн хаһыытаан биллэрдилэр. Онтон Бүөккэни түннүккэ ыҥыралларын эттилэр. Бүөккэ, эрэһиэҥкэттэн тутуһаат, хаһыытаата:

– Саҥар!

– Шаман, эн дуо?! – тэйиччиттэн бэрт нүһэр куолас иһилиннэ.

– Шаман истэр! – Бүөккэ хайдах эрэ, бэйэтиттэн астыныах курдук буолла, түрмэҕэ биллэн-көстөн иһэриттэн.

– Бу Буурҕа саҥарар. Мин тоҕо билбэппин эйигин? Кимҥиний?! – көрбөккө да куолаһыттан иһиттэххэ, ыарахан тыыннаах киһи саҥата.

– Шаманов Бүөккэ диэммин.

– Урут ханна олоро сылдьыбыккыный?!

– Суох, бастакы түбэһиим.

– Сөп, өйдөнөр! Бүттүбүт! – киһи кэпсэтэн туһаммат киһитэ диэтэ быһыылаах.

* * *

От ыйыгар Бүөккэ ааһыныыта кэллэ, оннунан хаалларбыттар. Баанньыкка баттаҕын кырыйан кэбистилэр. Дьэ, дьиҥнээх хаайыылаах буолла. Аны зонаҕа барарын кэтэһэр.

Бөтүрүөп куйааһын үгэнэ. Тыа дьоно, күнү-дьылы былдьаһа, оттоон үллэҥнэтэн эрдэхтэрэ. Бүөккэ бэһис кылаастан оҕуһу сиэппитинэн барбыта. Бу куйааһа, абытай да абытай. Сүрэҕэлдьээн да биэрээхтиирэ, оттон билигин хайдах эрэ ис-иһиттэн үлэлиэн баҕарар.

Катялыын эмиэ окко билсибиттэрэ. Киэһэ ахсын оҕолор кутаа тула арааһынайы кэпсэтэллэрэ, ыллыыллара. Наһаа айдаарсан оҕонньоттортон да дьарыллаллара. Оннук олорон оҕолор сыыйа-баайа утуйа барыталаан хаалбыт буолааччылар. Туох да сүбэлэһиитэ суох кинилэр хаалан хаалааччылар. Онтуктарыттан бэйэлэрэ да соһуйаллара. «Маһы бүтэримэҥ!» – диэн оҕонньоттор хаһыытыы сытааччылар. Онтон үргэн, өрүскэ киирэн олорор буолбуттара.

Ама да ааспытын иһин, кэрэ да кэмнэр этэ. Туох да кэскиллээх, истиҥ кэпсэтии суох буолара. Күһүөрү халлаан хараҥарар буолуоҕуттан хантайан олорон наар халлаан сулуһун ааҕар идэлэммиттэрэ. Инньэ гынан, бэйэлэрэ эрэ билэр кистэлэҥ сулустаммыттара. Онтуктара бары тус-туһунан ааттаахтар. Билигин үрүҥ түүннэр турар буоланнар, сулустар көстүбэттэр. Онон Катяны кытта туох да ситимнээбэт. Атырдьах ыйын сүүрбэ биэс күнүгэр, кыыс онус кылааска үөрэнэ барар буолан, арахсар күннэрэ кэлбитэ. Онно тапталлаах сулустарын көрө тураннар: «Аны биһиги сулустарбытынан кэпсэтэр буолуохпут», – диэн сүбэлэспиттэрэ. Сулустар, хаһан тырымныы тыгаҕыт?..

* * *

Сааскылаахха сандал саас салаллан, хаар быһыта сиэнэн, киһи таһырдьаттан киирбэт күннэрэ тураллар. Түүнүн тоҥорон, күнүһүн ириэрэн кырыыһаттан муус чопчулар таҥнары ыйаннылар.

Сааскылаах, кырдьык даҕаны, сааһын сүрдээҕин тупсар эбит. Киһи таһырдьаттан киирбэт күннэрэ тураллар. Соруйан оҥорбутун курдук, күн тумустуу үтэн киирбит хатыҥ булкаастаах тыа кэтэҕэр киэһээҥҥи сарыалынан кыыһа олороро көрүөхтэн кэрэ. Киэҥ сирдэргэ холоотоххо, айылҕата наһаа айгыраабатах.

Сопхуос сүөһүлэрэ күнүһүн таһырдьа чэччийэр буоллулар. Кинилэргэ даҕаны, аҕыс ыйы быһа биир кэм бааллан туруу сыанан аҕаабатах. Ииккэ-саахха буккуллар, киһи көрүөхтэн сүөргү дьүһүннэммит сүөһүлэрэ күн уотугар сыламнаан кэбинэллэр. Икки атыыр оҕус баара, аамсыгырбытттыы аа-дьуо алтахтаһан, били бэйэлээхтэрин кэннилэрин сыллыы-сыллыы эргийэ хаамаллар. Кинилэргэ даҕаны урааннаах уһун кыһын бэйэтин суолун-ииһин хаалларбыт дьүһүннээх. Дьөрү онно эрэ кыһаммакка, айылҕа сокуонунан ууһатыы үлэтинэн күүскэ дьарыктаналлар.

Катялаах, сүөһүлэрэ төрөөннөр, үлэлэрэ икки бүк элбээтэ. Кыһайбыт курдук ынах ыыр аппарааттарын мотуора умайан хаалан, илиилэринэн ыыллар. Хаһан оҥоһуллара биллибэт. Үүт ыама түстэ, ол аайы Сэмэнэп биригэдьиир айаҕа кытаран олорор.

Катяҕа уон биир ынах төрөөтө, аны үс төрүөхтээх. Икки хойукку, биир синньээн эрэр. Түөрт ынаҕа кытарах, онон таҥараҕа махтал.

Бастакы кварталга үүт графигыттан хааллылар. Арай сайылыкка таҕыстахтарына ситиһэллэр ини… Наар күүстээх үлэ оҕолору салытыннарда. Туох эрэ албаһы булан быйылгынан бүппүт киһи дэһэллэр да… Наставниктара Дуня хайдах сүүрбэ сыл үлэлээбитин сөҕөллөр.

Оҕолор күһүн кэлээт да, төбөлөрүн оройунан үлэҕэ түспүттэрэ. Ынах ыыр кыргыттар илиилэрэ ыалдьан, тарбахтара такыччы тардан, ынахтар уолар аакка барбыттара. Саамай мөлтөхтөрө, хатыҥырдара Маша ытыы-ытыы ыы сатыыра. Катя, сынньалаҥ үлэлээх буолан, кэлэ-бара көмөлөһөн абырыыра. Хата уолаттар саах күрдьүһэн үлэлэрин чэпчэтэллэрэ.

Катя Маайа эмээхсинниин үүт ыйаан туталлара уонна сэппэрээтэрдииллэрэ. Ол оннугар хойут бүтэллэрэ.

Хаар түһэн бастакы тымныылар бачыгыратан барбыттара. Олорор дьиэлэригэр тыал күүлэйдиирэ. Сэмэнэп сүбэтинэн мууһунан сыбаан баран, тэллэҕэр хаар куппуттара. Дьэ, арыый сылыйан дьиэ дьиэнэн буолбута. Аны оһохторун угаардаахтык сабан, ол иэдээнэ буолбута. Хата, барыта этэҥҥэ ааспыта.

Киэһэтин олохтоох уолаттар кэлэллэрэ. Аны арыгы иһэ-иһэ наһаа элбэх буолан кэлэннэр, дьиэлэрин өрө сүгэн кэбиһэллэрэ. Бэйэлэрин уолаттара сиппит-хоппут дьонтон куттаналлара. Сынньанар да бокуой суох. Ону Сэмэнэпкэ эттэхтэринэ, «чэ, бээ, кэпсэтиэм» диирэ да, син биир кэлбиттэрин курдук кэлэ тураллара.

Бүөккэттэн хам-хаадьаа сурук кэлэрэ. Сопхуоска оробуочайдыыбын, үчүгэйдик сылдьабын диирэ да, арыгыны чаастатык иһэрин туһунан сурах иһиллэрэ. Сордоох уола, саатар, ийэтин да аһыммат. «Киэһэ ахсын сулустарбытын көрөбүн уонна эйигин саныыбын. Оччоҕуна хайдах эрэ көрсөн кэпсэппит курдук буолабын» диир да, ол арыгылыы сылдьан, дьэ, ким билэр…

Биирдэ кыһын оройун эргин «биир киһиэхэ боруоктаһабыт диэммит, бэйэбит кырбанан хааллыбыт, эбиитин андаатар бэргэһэбин былдьаттым, онон кыра дьыалаҕа эриллэ сылдьабын» диэн хоҥуруутугар хоннорбот курдук суруйбуттаах. Ол иһин Катя, кырдьык, кыра дьыала буолуо диэн иҥэн-тоҥон ыйыталаспатаҕа.

Бүөккэлиин сыһыаннарын киһи «таптал» диэ дуо? Кинилэр хаһан даҕаны уҥа-таала сылласпатахтара-уураспатахтара, дьөрү сиэттиспэтэхтэрэ даҕаны. Арай биирдэ өрүс биэрэгин тахсарыгар илиититтэн тарпытыгар уу туҥуй сүрэҕэ тиҥиргэччи тэппитэ. «Өссө да тутан турбат ээ» дии санаабыта да, ол түгэн хатыламматаҕа. Кыргыттар: «Хайдах эн Бүөккэни кытта сылдьаҕын, куһаҕан, бөппүрүөк баҕайы уол буолбатах дуо?» – диэтэхтэринэ, саҥатыттан матара. Ис-иһигэр киирдэххэ, Бүөккэ оннук буолбатах. Киниэхэ наһаа истиҥник сыһыаннаһар уонна аһаҕас баҕайы дууһалаах буолан, кэпсэтэргэ чэпчэки.

Бүөккэ наһаа үчүгэйдик уруһуйдуур. Иллэҥ буолла эрэ, күлүккэ олорон уруһуйдаан тахсар идэлээх. Уруһуйдьут буолан эбитэ дуу, айылҕа кэрэ көстүүлэрин наһаа абылатан, киһиттэн уратытык көрөрө. Боростуой да көстүүнү ыпсаран-хопсорон кэпсээтэҕинэ, «кырдьык даҕаны» диэбиккин бэйэҥ да билбэккин.

Онтон бу бүгүн Сэмэнэп сопхуос киинигэр киирэ сылдьан соһумар сонуну аҕалла. Оҕолору кыһыл муннукка муста уонна ыйдааҕы хамнастарын түҥэттэ. Идэтинэн сопхуос сонунун ыһа-тоҕо кэпсээтэ. Үүт былаана тохтубутунан сирэй-харах аста. Урукку оҕолор быдан таһаарыылаахтык үлэлииллэрин эмиэ ахтан аһарда. Оҕолор: «Мотуору оҥоттор», – диэбиттэрин: «Өрүс суола сабылынна, онон аны сайын уу эрэ суолунан кэлэр», – диэн хомотолоото. Ыксыы сылдьар буолан оҕолор дьиэлэригэр сылдьыбатах, соруктарын толорботох. Түмүгэр: «Арба да Шаманов Бүөккэ нууччаны кырбаан түөрт сылга хаайыыга барбыт», – диэт, туох да буолбатаҕыныы, дьиэгэниччи көрүтэлээн кэбистэ. Кыргыттар бары саҥата суох Катя диэки хайыһа түстүлэр. Сэмэнэп ону бэлиэтии көрдө, көхсүн этиттэ уонна: «Чэ, барыҥ үлэлээҥ, олорон хааллыбыт», – диэтэ.

Катя турар сирэ иҥнэл-таҥнал барда, сүһүөҕүн сүтэрэн истиэнэттэн тайанна уонна оргууй хааман хотонугар таҕыста. Туох эрэ биллибэт күүс үөһэттэн баттаата, тулата кытара кыыста, бэйэтэ ээл-дээл буолан хаалла.

Бүөккэ наһаа ынырык, кинини албыннаабыт. Нууччаны кырбаабытын көр-күлүү курдук суруйбута ээ. Онтуката баара улахан дьыала эбит, ол да иһин 4 сыл хаайыыга уурулуннаҕа. Сэмэнэп хайдах да сымыйалаабат. Сор да буолар эбит. Саатар, ийэтин аһымматах. Сүөкүлэ сордоох соҕотоҕун хааллаҕа. «Быйыл аармыйаҕа барбатахпына, худуоһунньук үөрэҕэр хайаан да туттарсыам», – диэбитэ. Онуоха Катя: «Оттон ийэҥ хайдах соҕотохтуу хаалар?» – диэн ыйыппытыгар: «Сэбиэскэй былаас аҕыйах сыл көрүө, оччолоох буолуоҕу үлэлээбитэ», – диэбитэ уонна күлэн кэбиспитэ. Барыта хааллаҕа.

Дьүөгэтэ Шура кэлэн алы гынабын диэн өссө аймаата. Кини төрүт даҕаны Бүөккэттэн араара сатааччы. Киһи кыһыйыах: «Мин эйиэхэ хаста эппиппиний, олох суруйсума, абааһы уолун бырах диэн. Аны хаайыыга түбэстэ, онтон киһи буолан тахсыбат. Хаайыыттан көнөн тахсыбыт диэн суох. Көрөҕүн дии ити, тахса-тахса син биир түбэһэ тураллар. Эбэтэр арыгыһыт буоланнар ЛТП-га бараллар», – диэтэҕэ үһү.

Дьиэтигэр тахсан, оронугар сытан санаан көрдөҕүнэ, Шура этэрэ оруннаах. «Ол аата Бүөккэ олоҕо алдьаннаҕа. Аны киһи буолан тахсыбат. Тугу гыныахха, тугу быһаарынабын? Олох хараара мунан хааллым дии. Бээрэ, кырдьык даҕаны, туох буолан бачча үлүгэр айманным. Бу үйэҕэ Бүөккэ туһунан холку баҕайытык саныыр этим ээ. Кырдьык таптыырым буолуо дуо? Ити Сэмэнэп туох да буолбатаҕын курдук сылдьар даҕаны, бу кыһын миигин таҥас уларыттар хоско чуут күүһүлүү сыспыта дии. Арай онно үҥсүбүт буолуум, хаайыыга барыа этэ». Кыбыстан дьүөгэтигэр Шураҕа даҕаны кэпсээбэтэҕэ. Онтон «бу киһи сүгүн сырытыннарыа суох» диэн Машалыын үлэлэрин атастаспыттара.

Катя хара күһүн кэлиэхтэриттэн Сэмэнэп киниэхэ чугаһыы сатыырын кыыс оҕо сүрэҕинэн эндэппэккэ билбитэ. Сороҕор дьыала толорбута буолан кыһыл муннукка олорон хаалара уонна Катялаах Маайа үлэлээн бүтэллэрин кыраҕытык кэтэһэрэ, аргыстаһан тахсара, дьиэтигэр атаарара. Онтон быраһайдаһаат, дьиэтин диэки кыычыр-хаачыр үктэнэн бара турара. Арай кини атаҕын тыаһыттан ыттар үрэллэрэ.

Катя, соҕотох хаалаат, сулустары ааҕа көрөрө уонна ааспыт кэрэ кэмнэрин санаан өрө тыынара.

Сэмэнэп иҥээҥниирин тохтоппотоҕо. Маайа эмээхсин, кини майгытын билэр буолан, Катяны сэрэтэрэ. Катя төһө да толуннар, аҕа саастаах киһини уонна тойоно да буоларынан киэр үтэйэр кыаҕа суоҕа.

Кыһыҥҥы бытархан тымныылар сири-дойдуну аан туманынан бүрүйбүттэрэ. Оҕо-дьахтар кыра наадаҕа таһырдьа тахсыбат үлүгэрэ буолбута. Ол эрээри эрчимнээх эдэр саас тугу кыайбатаҕай? Туохтан толлон турбатаҕай?

Оҕолор, төһө да ыарахан үлэҕэ сырытталлар, общественнай олоххо көхтөөхтүк кыттан барбыттара. Хайа да бырааһынньык, үҥкүү-биэчэр кинилэрэ суох барбат буолбута. Ырыа-тойук, көр-күлүү, төһө да быстах кэмҥэ кэлэн аастар, оҕолору сүрдээҕин чэбдигирдэрэ.

Биир оннук үөрүүлээх киэһэҕэ сөп түбэһиннэрэн, Сэмэнэп Катяны дьиэтигэр атаарбыта. Кэлииккэҕэ кэлээт, холуон баҕайытык эргитэ тарпыта уонна тыбыс-тымныы инчэҕэй уоһунан салаҥ баҕайытык уураан ылбыта. Олбуор иһигэр үтэйэ анньаат, кэннин да хайыспакка, дьиэтин диэки бара турбута.

Катя эмискэччитэ бэрдиттэн тугу да өйдөөбөккө хаалан тура түспүтэ, уоһун туттан көрбүтэ. Кыыс айылгыта тардан манньыйыах курдук буолан иһэн, аньыыга киирбитин бүтэйдии сэрэйэн, сүрэҕэ тиҥиргэччи тэппитэ. Сулустарын көрбүтэ, туманынан бүрүллэн аат эрэ харата кыламныыллара. Чэпчээбиттии өрө тыыммыта уонна дьиэтигэр сүүрэн хаалбыта.

Ол түбэлтэ кэнниттэн Сэмэнэп Катяҕа олох да кыһаммат буолан хаалта. Хата Катя суохтуох курдук буолта. Эр киһи истиҥ сыһыана, куруук батыһа көрөр харахтар умнулла быһыытыйан эрдэхтэринэ…

Ама, умнар үһүө. Ол киэһэ Маайа, уола куоракка барбыт буолан, «оһохпун сабардаахпын» диэн дьиэтигэр эрдэ барбыта.

Катя сэппэрээтэрин сууйан-сотон кылбатан кэбиспитэ. Муостатын сотоору сырыттаҕына, эмискэ Сэмэнэп киирэн кэлбитэ. Кыра холуочук этэ. Катя бу сырыыга Сэмэнэби илэ абааһы киирэн турарын курдук көрбүтэ. Иэнэ кэдэҥнээбитэ. Саҥа-иҥэ мэлийбитэ. Уу чуумпу айа кирсинии тыҥаабыта. Катя муостатын сотон бүтэрбитэ. Эр киһи баарыттан кыбыстан таҥаһын уларыттыбакка, ону-маны көннөрбүтэ, дьаарыстаабыта буола сылдьыбыта. Мантан уһаатаҕына, кэтэһэр курдук буолан тахсыыһы, онон:

– Николай Петрович, эн дьиэҕэр барбаккын дуо? Мин таҥаспын уларыттыам этэ, – диэбитэ.

– Улахан эбит, уларытыннаҕыҥ дии. Мин манна күүтүөм, – диэт, дьэ, хайдах таһаарар эбиккин диэбиттии, олоппос хачыгырыар диэри иҥиэттэн кэбиспитэ уонна тахсыбатын биллэрэн табах уматтыбыта.

Тэҥнэһиэ дуо, хоско киирэн таҥаһын уларытта турдаҕына, эмискэ киһи кэлэн кэнниттэн кууһа түспүтэ. Түөһүн ыга туппута. Катя тыына-быара хаайтаран бобуллаҥнаата. Киһи, эргилиннэри тардаат, туох түбэһиэх сыллыы-ууруу сатаата. Муннугар табах, арыгы дьаардаах сыта билиннэ. Аҕынньыта холунна, киһини киэр үтэйэ сатаата. Үскэл, күүстээх баҕайы киһи кыыһы муостаҕа тиэрэ сөрөөн түһэрдэ. Тардыы күүһүттэн эрэһииҥкэлэр быһыта ыстаннылар. Иэдээн!

– Маама, быыһаа! – ытыы-ытыы, уйа-хайа суох сарылаата.

Кыыс сэниэтэ эстэн, муҥур уһукка тиийэн эрдэҕинэ:

– Хайаа, бу тугуй?! – диэн Маайа саҥатын үчүгэйдик да иһиттэ этэ.

Киһи тура эккирээбитэ, ыстаанын тимэхтэммитэ. Эп-эппэҥнэс, харахтара сүп-сүүрэлэстэр, куттаммыта өтө көстөр, мээнэ:

– Маайа, эн… Тоҕо… – диэмэхтээбитэ.

– «Эн тоҕо» диэбит буола-буола! Төрөппүт оҕоҥ курдук кыыһы. Баҕайы сааппат даҕаны! Бу быһыыгын сэбиэккэ үҥсүөххэ наада! – Маайа бэйэтиттэн бэйэтэ тэбиэһирэн олох илгистэн турбута. – Бу эн, Сэмэнэп биригэдьиир, ама да тойон буолтуҥ иһин, наһаа да бас баттах баран эрэҕин! Эйигиттэн ордук киһи суоҕун курдук туттаҕын-хаптаҕын да, суут-сокуон диэн эмиэ баар! Хаһан эрэ үтэһэҥ туолуо, биир муостаҕа туран кэпсэтэрбит буолуо! Бу көҥүл атаҕастаан-баттаан эрдэҕин! Былырыын, иллэрээ сыл кыргыттары эмиэ сүгүн үлэлэппэтэҕиҥ! Киниэнэ барыта таах хаалан иһэр! Маҥай аллаах!

Сэмэнэп, куттаммыта ааһан, тойон хаанын киллэрэ охсубута.

– Маайа, дьэ, сэрэн! Тыл-өс тарҕатыаҥ, миигин бэйэҥ билэҕин! Дьыаланы хат көбүтүөм!..

– Ол мин дьыалабын көбүтэҕин дуо?! Туох дьыалалаахпыный мин эйиэхэ?! – Маайа олох уоскуйбат.

– Умнарыҥ түргэнэ бэрт эбит! Онтон уолгун?! – Сэмэнэп куоһурун туттубута.

Маайа кыра уола суоппардыыр. Арыгыны дэҥ иһэр. Аны улаханнык истэҕинэ содуомнаах. Бу соторутааҕыта итирэн баран ыал түннүгүн алдьаппыта. Кыс ортото ыал түннүгэ алдьанара иэдээн. Дьиэлээхтэр үҥсээри гыммыттарын, Сэмэнэпкэ тиийэн элэ-была тылын этэн, ааттаһан хааллаттарбыта. Сэмэнэп түннүгү Баасканан оҥотторорго уонна арыгытын эмтэтэргэ уураах таһаарбыта. Ону этэр ити.

Маайа, сүрэҕин бааһын таарыйтаран, олоппоско лах гына олоро түспүтэ. Санаарҕаан төбөтүн санньыппыта, тугу да утары этэрэ суох буолан, харахтарын уута иэдэстэринэн сүүрэн, ытаан сыҥырҕаан барбыта.

Билигин аҕай тугу барытын тоҕо көтүөх курдук илгистэн турбут бэйэтэ өссө кырдьан, маҥан баттаҕа бураллан, кырдьаҕас киһи ытыы олороро көрүөхтэн сүөргү этэ.

Катя, ытыы-ытыы, «ийээ» диэбитинэн сүүрэн тиийэн кууһа түспүтэ. Сыыйа тобуктаан, төбөтүн Маайа эмээхсин атаҕар уурбута.

Сэмэнэп бэргэһэтин кэппитэ. Идэтинэн көхсүн этиппитэ. Туох да этэрэ суох буолан, турбахтыы түһээт, тахсан барбыта. Арай аанынан тымныы туман киирэн симэлийэ сүппүтэ.

Маайа, кыыс төбөтүн имэрийэ-имэрийэ:

– Дьэ, буоллаҕа… – диэбитэ.

Иккиэн туох да бобуута-хаайыыта суох ытаспыттара. Онтон Маайа:

– Муҥнаахтар кыттыһан муоралаабыттар диэн маны этэн эрдэхтэрэ. Хаһан да хайыахпытый, дьиэлээн көрдөхпүт, – диэхтээбитэ.

– Маайа, эн кэлбэтэҕиҥ буоллар… – Катя эмиэ эмээхсиҥҥэ саба түспүтэ.

– Чэ, уоскуй, тоойуом. Хата, этэҥҥэ ааспытыгар махтал. Ити баҕайыны суолга көрсүбүтүм. Аанньанан арахсыа суоҕа диэммин төннөн кэлбитим.

Маайа таҥаһын-сабын көннөрүммүтэ уонна уоттарын умулларан тахсан барбыттара.

Арай, халлааҥҥа, «биһиги тугу да көрбөтүбүт» диэбиттии, Катялаах сулустара туман быыһынан кыламныыллара.

* * *

Сэмэнэп быйыл олох табыллыбата. Сатахха, ардахтаах баҕайы сайын буолан, от хаачыстыбата быстар мөлтөх. Сүөһүлэр истэрэ ыалдьан быһа түстүлэр. Икки субана өрүттүбэккэ өллүлэр. Аны түүҥҥү харабыл куһаҕаныттан үс ньирэй таах өлөн хаалла. Ол аайы дирекция төбөтүттэн имэрийбэт. Дьиҥинэн, атын да отделениеларга сүөһү туруга мөлтөх даҕаны, быа синньигэһинэн быстарыныы, мөҕүллүү-этиллии кини эрэ үрдүнэн барарын курдук саныыр.

Сүбэлэспит курдук көссүүлэрэ эмиэ киэр хайыстылар. Куораттааҕы дьахтара кэргэн тахсыбыт аатырда. «Дьэ, көрүөхпүт төһө өр олорорун. Хор, саатар, дьиэтигэр киллэрбэтэ ээ. Боруогар атын баҕайытык өттүк баттанан туран: «Аны эйиэхэ манна суол суох. Бырастыы гын, барыта үчүгэй этэ, ол эрээри мин тус олохпун оҥостуохпун эмиэ наада. Билигин да төрүүр кыахтаах дьахтарбын», – диэбитэ. Үөн баара. Итиннигин билбитим буоллар, түгэҕэ суох иһиккэ аһы, харчыны кутан бэрт! Хотуҥҥа кыһыллар балыгыттан, кыыл этигэр тиийэ киллэрэрэ. Иһэ хапсыйдаҕына, Сэмэнэп начаас наада буолуо. Сынньанар буолуохтаах. Кыыс оҕо кыыкынайдааҕар элбэх, һм.

Бу кыһын арылхай харахтаах Катя кыыһы кыһыылаахтык мүччү тутта. Үчүгэй баҕайытык бэйэтигэр сыһыаран испитэ ээ… Арыгылаан кэбиһэн бэйэтин кыайан туттуммакка иэдэйдэ. Сатахха, Маайа эмээхсин, арбалла сытыйан, түбэһэ кэлэн сиэтэ. Дьиэтигэр барбыт курдук этэ ээ, арааһа, кыыһы хаадьылыа диэн төннөн кэллэҕэ, һм. Маайа баттаҕа арбаллан, өрө илгистэн, олох кыыран эрэр удаҕан курдук көстүбүтэ. Хата, куһаҕан үчүгэйдээх диэбиккэ дылы, бэркэ өй киирэн уолун санаттаҕым. Баччаҕа кэлэр быабар, иэйэхситим имнэннэҕэ, һм.

Аны сааһырдым, хаһан дьахтар иннин ылаары, тохтуохха да баар этэ. Ол эрээри арыгы истим эрэ, үөнүм-күрдьэҕэм хамсаан кэлэр буоллаҕа. Ханныгын да иһин кыһыылаах, һм».

Үүт былаана графиктан олох хаалла. Сайылыкка таҕыстахха ситиһиэм диир даҕаны, ол кыайтарбат суол. Ону баҕас, дьэ, чуолкай билэр. Ити, дьиҥинэн, салалтаҕа алы гынан туттар тыла. Сүгэ түһүөр диэри дүлүҥ сынньанар.

Оҕолор кыахтара баарынан үлэлии сатыыллар. Төһө да аһыннар, хайыай, мөхтөҕүнэ эрэ табыллар курдук. Сатахха, кыһайбыт курдук, мотуор умайан тэптэ, һм.

«Чаас ыраатта быһыылаах, утуйбут киһи. Мааҕын Дуня биир ынаҕым бу түүн төрүүрэ буолуо диэбитэ. Кини сыыһааччыта суох. Били харабылым бүгүн арыгылаабата ини… Күнүс өйдөөххө дылы этэ. Арааһынай үлэһиттэр…»

– Туох ааттаах кулуннуу өрө мөхсөн хааллыҥ.

Эмиэ хайаларын санаан уйулҕаҥ көттө, – хараҥаттан кэргэнин хатыылаах саҥата иһилиннэ.

Кэргэнэ Натааһа бииргэ сытыарбат, сиргэнэр. Бэйэтэ да илэ-сала көтө сатаабат. Уопсайынан Натааһа тымныы хоойдоох. Син таптаһан холбоспуттара даҕаны… Кэнники кэмҥэ этистилэр да, «арахсабын» диир тылланна. «Оҕолор да улааттылар, аны, кырдьык, арахсан отуойкаҕа олордоро буолуо, һм. Дьахтар диэн олох таабырына эбит. Биирдэ эмит бырааһынньыктарга, ыҥырыкка бардахтарына сонун уһултаран, ыйатан наар хонноҕун анныттан тута сылдьааччы. Онон дьоҥҥо кинилэр саҕа эйэлээх ыал суох курдук көстөллөр. Онтон хайдах дьиэтигэр кэлээт, бэйэтин тимир тириитин кэтэн, илиэһэй кыыһыгар кубулуйар.

Ол эрээри Натааһам асчыта, иистэнньэҥэ, туттара-хаптара ырааһа, түргэнэ, ылбычча дьахтар тэҥнэспэт киһитэ. Хата, Натааһабар баран кэлэрим дуу. Чэ, ол эрээри. Түүн ыраатта, утуйбут киһи, сарсын нэрээт сабардаахпын».

Түүҥҥү ытыс таһынар хараҥаҕа арай истиэнэ чаһытын тыаһа иһиллэр.

* * *

Атырдьах ыйа саҕаланан, сайын үтүөтэ бүттэ, түүнүн халлаан хараҥарар буолла. Арай хааллан олорооччуларга кыһына-сайына биир. Син биир түөрт истиэнэни өрө мыҥаан сыталлар.

Киэһээҥҥи хараҥаҕа бачымах элбэх сулустар дьиримнии оонньуур буолуохтарыттан Бүөккэ түннүктэн арахсыбат буолла. Тапталлаах сулустарын ааҕа көрүтэлиир. Ол ааспыт сайыннааҕы кэрэ кэмнэрин хас ымпыгар-чымпыгар тиийэ ырыта саныыр. «Катя эмиэ мин курдук бу кэмҥэ, бу түгэҥҥэ сулустары көрөрө буолуо дуо?» дии санаатаҕына, сүрэҕэ айманар.

Иллэҥ киһи наһаа элбэҕи саныыр, толкуйдуур буолар эбит. Бэйэтин кэмигэр Катялыын сыһыана боростуой, судургу баҕайы курдук этэ ээ. Онтон билигин наһаа сытыытык саныыр, киниэхэ курдаттыы тартарар.

Олохтоох сирин буллаҕына, хайаан да суруйар санаалаах сылдьар. Арай эппиэттээбэтин? Дьиҥинэн, кинилэр икки ардыларыгар оннук истиҥ сыһыан суоҕа. Катя кини курдук санаабата биллэр, хата умунна ини, хас хаайыылааҕы баран.

Биирдэ киэһээҥҥи аһылык кэнниттэн ааннара лиһигирээн арылла түстэ. Испииһэктээх надзиратель киирэн: «Клыша Георгий Иванович, Шаманов Петр Семёнович с вещами на выход!» – диэтэ.

Хаайыылаах төһө элбэх хомунардаах буолаахтыай? Утуйар таҥастарын суулуу тутан хомуммутунан бардылар. Хаалааччылар: «Значит на этап. Куда начальник?» – ыйыталаһан көрдүлэр. Эйиэхэ этэн да бэрт.

Ханна илдьэллэрэ буолуой? Эмиэ Клыктыын түбэстэ дии. Дьиҥинэн, Бүөккэ Клыгы кытта эҥээрдэһэ сылдьыан баҕарбат. Ханна да сүгүн батан сылдьыбат, ол аайы кини холуоһатыгар олорсон иһиэххэ наада.

Каптёркаҕа тиийэн утуйар таҥастарын, иһиттэрин-хомуостарын туттардылар. Көрүдүөргэ уонча киһи баралларын кэтэһэн тураллара. Эбии сэттэ киһини ыллылар. Уон алта киһини привраткаҕа таһаардылар. Бу сырыыга сахалар үһүө эбиттэр.

Привратка, хаһан баҕарар буоларыныы, киһитэ үп-үллэҥнэс. Дьэ, саҥардыы оннуларын тойдорун булан, кэпсэтэн-ипсэтэн эрдэхтэринэ, Алдан куораттан уонча киһини өссө эбии быраҕан кэбистилэр. Дьон хардаҕас курдук симиллэн хаалла. Элбэх киһи суоһуттан, онно эбии табахтаан, туалеттаан, салгын тиийбэт үлүгэрэ буолла. Ыксаан, ааны дэлби лигийэн ас биэрэр чуолҕаны астардылар. Улаханнык туһалаабата. Ньылбы сыгынньахтаныы буолла. Ким өҥнөөҕө, ким сүөһүтэ быһаарыллыбат үлүгэрэ. Үөхсүү кытаанаҕа. Биир кырдьаҕас нуучча оҕонньоро өйүн сүтэрбитин, көрүдүөргэ соһон кэбистилэр. Иэдээн. Маннык буоллаҕына, сарсыардааҥҥа диэри хас киһи соһуллара биллибэт. Утуйар диэн суох, ыксаан табахтыыры кытта боптулар.

Түүн үөһүн саҕана Бүөккэлээх этаптарын, уон алта киһини, «с вещами» диэн көрүдүөргэ таһаардылар. Сөрүүн салгыны түөстэрин муҥунан эҕирийэн, дьэ, «һуу» гыннылар.

Түүҥҥү этап Саха сирин тас өттүгэр барара чуолкай. Ону билэн Бүөккэ сүрэҕэ кыланна. Өйүгэр түргэн үлүгэрдик оҕо сааһын умнуллубат түгэннэрэ, Катя кэрэ мөссүөнэ, ийэтин санаарҕаабыт дьүһүнэ көстөн аастылар. «Дьоммуттан-сэргэбиттэн, төрөөбүт дойдубуттан букатыннаахтык арахсан, кый ыраах хараҥаны сирэйдэнэн ханна тиийэрбин билбэккэ баран эрдэҕим».

Ыттаах, аптамааттаах саллааттар кэлбиттэр. Биир прапорщиктаахтар, ол киһи хаайыылаахтар дьыалаларын ылан араспаанньаларын, ааттарын-суолларын, хаһан-ханна сууттаммыттарын, болдьохторун өссө тоһоҕолоон бэрэбиэркэлээтэ. Онтон күргүй-көбүө ортотунан ааҥҥа ыга астарыллыбыт боронуокка биир-биир симэн кэбистилэр. Түннүгэ-үөлэһэ суох, хаайыылаахтары таһар анал тимир килиэ массыынаҕа испиискэ атаҕыныы симиллэн, ким хайдах туттубутай да оннук хамсаабакка, биллибэт хайысханан бара турдулар. Ынчык-бөтүөх үксээтэ, маатыра-куутура хойунна. Сынньалаҥ олохтоох киһи туораттан көрөрүгэр күлүүлээх курдук буолуо да, манна күн сырдыга баҕалаах.

Бу сырыыга сөрүүн буолан баран, массыына гааһын сыта тыыннарбат үлүгэрэ буолла. Бүөккэ, маннык эрэйдэнэн айаннаан иһэн, аҥаардас эрэй эрэ эҥээрдээх, сор эрэ суоллаах буолар хаайыыга киһи көҥүлэ эрэ буолбакка, киһи бырааба кытта быһылларын ордук сытыытык өйдөөтө. Сотору массыына тохтоото. Билэр өттүлэрэ «аэропорка кэллибит» дэстилэр.

Ханна эрэ муусука тыаһыыр, репродуктор рейстэри биллэрэр. Көҥүл-босхо сылдьар киһиэхэ төһө эрэ үчүгэй. Чаас аҥаарын курдугунан массыына хоҥунна. Сотору тохтоон кэннинэн астарара билиннэ. Дьэ, хайа муҥун, ааны аһан сиргэ түһэртээтилэр. Һуу, сибиэһэй салгын барахсан. Утаппыттыы күүскэ тыыннылар.

Бу өйдөөн көрбүттэрэ, ТУ-154 сөмөлүөт тыраабын анныгар кэлбиттэр эбит. Барыларын тобуктаттылар уонна иккилии киһиэхэ биирдии наручнигы кэтэрдэн кэбистилэр. Бүөккэ эмиэ Клыгыныын түбэстэ. Наһаа абааһы көрдө. Киһитэ үөрбүтэ сүр, «баҕар, дойдубар тиийиэм» диэн.

Бүөккэ түүҥҥү хараҥанан туһанан сулустарын көрдүү сатаата. Үс муннук сулуһун, дьэ, таба көрдө.

– Пошёл! – суостаах хамаанда иһилиннэ.

«Онтон сорох сулустарым» дии санаан истэҕинэ, кини саастыыта эдэркээн саллаат Бүөккэни сирэйинэн умса баран түһүөр диэри аптамаат уоһунан көхсүн хараҕар дьөлө аста. Ыарыытыттан кэдэс гынна, тыына хаайтарда.

– Ну, чо разлёгся, азиат! Вставай, а ну пошёл, б…! – саппыкынан көбдөххө тэптэ. Ньирэй саҕа боруода ыт сыыһа хабан кэбистэ.

«Сытымыахха, тура сатыахха». Бүөккэ олох ыксаата. Клык наручниктаах илиитинэн турарыгар көмөлөстө. Бүөккэ, ыарыытын кыатана сатыы-сатыы, Клыгынан көмөлөһүннэрэн тыраабынан тахса турда.

Сөмөлүөт, хараҥаны тыыран, көтөн күпсүйэр. Бүөккэ, түрмэҕэ сытан, былыт буолан көҥүлгэ дохсуннук устуон баҕарара. Оттон билигин кый үөһэнэн көтөн иһэр да, үөрүү кыыма кыламнаабат. Аптамааттаах саллааттарынан арыалланан, наручник кэтэн дириҥ санааҕа ылларан олорор.

Стюардесса бодунуоска лимонад, кэмпиэт аҕалбытын хаайыылаахтар сотон ыллылар. Өссө иккиһин кэлбитин эмиэ мэлиттилэр. Өссө аҕалыа эбит да, прапорщик бобон кэбистэ.

Хаайыылаахтар көрдөһөн туалекка сырыттылар. Клык обургу туалеттан соттору, мыыланы сойботто. Ону Бүөккэ хайдах эрэ сүөлүргүү көрдө.

Хаайыллан олорор киһиэхэ кыргыттар барахсаттар наһаа да тупсан, кэрэтийэн көстөллөр. «Кыыс – олох сибэккитэ» диэн сөпкө да эппиттэр. Бу тырымнаһа, күлэ-үөрэ олороллоро үчүгэйин. Салон иһигэр, бэл, сыттара кэлэргэ дылы.

«Катя билигин утуйа сыттаҕа. Саатар, түүлүгэр көстөн ааһарым буолуо дуо? Түбэспиппин истибит буолуохтаах. Төһө эрэ кэлэйдэ. Күүтүө дуо? Мин кинини ахтарым курдук ахтара, саныыра буолуо дуо? Арай күүттүн. «Үйэ-саас тухары сүрэхпитин холбоон ыал буолуох» диэх этэ. Ол эрээри олоххо барыта төттөрү буолар эбит…»

Кырдьаҕас хаайыылаахтар: «Дьэ, быраат манна аан өрүү аһаҕас, тахсар ыарахан», – дииллэр. Өссө эбэн: «Биирдэ түбэстиҥ – манна «пропискаланным» дии санаан кэбис», – дииллэр. Ама, хайаан оннук буолуой? Киһиэхэ биирдэ бэриллэр олоҕу хаайыыга атаарыах кэриэтэ, олорботох ордук.

Сөмөлүөт, көлөһөлөрө сиргэ охсуллан, өрө дьигиһийбэхтээн ылла. Ханна кэллилэр?

Дьэ, бу буоллаҕа номоххо киирбит Иркутскай куорат «Александровскай централ» түрмэтэ. Бүөккэлээҕи быстах түһэн ааһар «транзит хатаҕа» уктулар.

– Здорово, братва! – Клык дорооболоспутунан хаамыра аанын боруогун атыллаата. Кини наар инники сылдьааччы.

– Уу, – Бүөккэ көрө сөхтө. Үс дьаарыстаах наара оронноох, кип-киэҥ хаамыра тобус-толору киһи.

Олохтоохтор бары хайыһа түстүлэр. Саҥа кэлбиттэр аан таһыгар бөлүөхсэн турдулар. Арай Клык баран балаһыанньаны кытта билистэ. Ыйыталаһан, кэпсэтэн Амеля диэн өҥнөөхтөрүгэр Саха сирин этабын аатыттан уопсайга туттарга харчы биэрдэ. Дьэ, ол эрэ кэнниттэн ханна миэстэ баарынан оннуларын буллулар. Үс саха уола эрэйдээхтэр аҕыс уонча атын омук дьонун быыһыгар симэлийэн хааллылар. Үһүөн бииргэ тутуспутунан сылдьаллар, бэйэлэрин тылларынан ботугураһан кэпсэтэллэр.

Манна, быстах тохтоон ааһар сир буолан, утуйар таҥас-сап көрүллүбэт. Бэйэҥ кэтэ сылдьар соҥҥун эргитэ сылдьан тэллэх, суорҕан, сыттык, олоппос оҥостоҕун. Хаайыы режимигэр хааччах суох, аан бастаан түбэспититтэн олохторун хаайыыга моҥообуттарыгар тиийэ бииргэ булкуһан олороллор.

Бүөккэлээх бастаан «омукпут атынынан туораталлара буолуо» диэн куттаммыттара. Ону баара манна «мааһынан» арахсан олороллор эбит. Ол аата зонаҕа повязка баанан сүөһүлээбиттэр, биригэдьиирдэр, нэрээччиттэр, тыһылар, бөхтөр, о.д.а. хаайыы сокуонугар сөп түбэспэккэ олорбуттар маннык уопсай хатаҕа киирбэттэр. Алҕас киирэн биэрбит – баһа байҕалга.