Handbuch Medizinrecht

Tekst
0
Recenzje
Przeczytaj fragment
Oznacz jako przeczytane
Czcionka:Mniejsze АаWiększe Aa

9. Rechtsangleichung

97

Die Union erlässt gemäß Art. 26 Abs. 1 AEUV die erforderlichen Maßnahmen, um nach Maßgabe der Verträge den Binnenmarkt zu verwirklichen bzw. dessen Funktionieren zu gewährleisten. Hierzu gehört auch die Angleichung der innerstaatlichen Rechts- und Verwaltungsvorschriften, soweit dies für die Verwirklichung und das Funktionieren der Union erforderlich ist. Die Ausgestaltung dieser Befugnis erfolgt vor allem in den zentralen Vorschriften der Art. 114–118 AEUV. Darüber hinaus beinhalten die Verträge vereinzelt weitere Bestimmungen zur Rechtsangleichung.

98

Gemäß Art. 114 Abs. 1 AEUV erlassen das Europäische Parlament und der Rat Maßnahmen zur Angleichung der Rechts- und Verwaltungsvorschriften der Mitgliedstaaten, welche die Errichtung und das Funktionieren des Binnenmarktes zum Gegenstand haben. Dabei wird unter anderem in dem Bereich der Gesundheit von einem hohen Schutzniveau ausgegangen (Art. 114 Abs. 3 AEUV). In der Praxis wird überwiegend eine Mindestangleichung angestrebt, die mit entsprechenden Regelungen der gegenseitigen Anerkennung verbunden wird. Gemäß Art. 115 AEUV erlässt der Rat Richtlinien für die Angleichung derjenigen Rechts- und Verwaltungsvorschriften der Mitgliedstaaten, die sich unmittelbar auf die Errichtung oder das Funktionieren des Binnenmarktes auswirken.

99

Durch die gestiegenen Zuständigkeiten der Union im Gesundheitswesen werden Maßnahmen zunehmend auf Art. 168 AEUV gestützt. Maßgeblich ist die Zielrichtung der Maßnahme: Steht der Gesundheitsschutz im Vordergrund, ist auf Art. 168 AEUV abzustellen, im Übrigen bleibt Art. 114 AEUV für Fälle der Rechtsangleichung.[189] Teilweise werden Maßnahmen auf beide Normen gestützt. Ausgewählte Maßnahmen nach Art. 114 AEUV:[190]



Anmerkungen

[1]

Nunmehr besteht die Europäische Union aus 27 Mitgliedstaaten: Belgien, Bulgarien, Dänemark, Deutschland, Estland, Finnland, Frankreich, Griechenland, Irland, Italien, Kroatien, Lettland, Litauen, Luxemburg, Malta, Niederlande, Österreich, Polen, Portugal, Rumänien, Schweden, Slowakei, Slowenien, Spanien, Tschechien, Ungarn und Zypern.

[2]

Vertrag von Lissabon zur Änderung des Vertrags über die Europäische Union und des Vertrags zur Gründung der Europäischen Gemeinschaft, ABl. EU 2007, C 306/1; BGBl. 2008 II, 1039; vgl. hierzu Hatje/Kindt NJW 2008, 1761; Oppermann DVBl. 2008, 437; Pache NVwZ 2008, 473.

[3]

Vgl. ausführlich Streinz/Ohler/Herrmann 16 ff.

[4]

Zur historischen Entwicklung vgl. Oppermann/Classen/Nettesheim § 2 Rn. 1 ff.

[5]

Vertrag über die Europäische Union, ABl. EG 1992, C 191/1; BGBl 1992 II, S. 1253.

[6]

Konsolidierte Fassungen des Vertrags über die Europäische Union und des Vertrags über die Arbeitsweise der Europäischen Union sowie der dazugehörigen Protokolle und Anhänge ABl. EU 2012, C 326/1.

[7]

Die Nummerierung der Artikel des EUV folgt der Fassung des Vertrags von Lissabon.

[8]

Charta der Grundrechte der Europäischen Union, ABl. EU 2007, C 303/1; BGBl. 2008 II, 1166; konsolidierte Fassung ABl. EU 2012, C 326/1.

[9]

Vgl. BVerfG Urt. v. 12.10.1993 – 2 BvR 2159/92, 2 BvR 2134/92, BVerfGE 89, 155; Schlussanträge des Generalanwalts Léger v. 22.11.2005 – C-317/04 und C-318/04 (Parlament/Rat u.a.), Slg. 2006, I-4721.

[10]

Der Vertrag zur Gründung der Europäischen Atomgemeinschaft (EAG) wurde am 25.3.1957 (BGBl. II 1957, 1014) unterzeichnet und trat am 1.1.1958 in Kraft. Konsolidierte Fassung ABl. EU 2012, C 327/1.

[11]

Die Europäische Zentralbank und der Rechnungshof bleiben in der weiteren Darstellung unberücksichtigt.

[12]

Vgl. Calliess/Ruffert/Ruffert Art. 288 AEUV Rn. 8; Schwarze/Biervert Art. 288 Rn. 11.

[13]

Vgl. Oppermann/Classen/Nettesheim § 9 Rn. 19 ff.; Streinz/Schroeder Art. 288 AEUV Rn. 15.

 

[14]

EuGH Urt. v. 29.11.1956 – C-8/55 (Fédération Charbonnière de Belgique), Slg. 1956, 297; vgl. auch Calliess/Ruffert/Calliess Art. 5 EUV Rn. 15 f.

[15]

EuGH Urt. v. 5.2.1963 – C-26/62 (van Gend & Loos), Slg. 1963, 3; EuGH Urt. v. 18.3.2004 – C-314/01 (Siemens und ARGE Telekom), Slg. 2004, I-2549.

[16]

EuGH Urt. v. 13.11.1990 – C-331/88 (Fedesa u.a.), Slg. 1990, I-4023; EuGH Urt. v. 5.10.1994 – C-133/93, C-300/93 und C-362/93 (Crispoltoni u.a.), Slg. 1994, I-4863.

[17]

Vgl. Lenz/Borchardt/Booß Art. 352 Rn. 2 ff.

[18]

EuGH Urt. v. 8.4.1976 – C-48/75 (Royer), Slg. 1976, 497; EuGH Urt. v. 12.12.1990 – C-100/89 und C-101/89 (Kaefer und Procacci), Slg. 1990, I-4647.

[19]

EuGH Urt. v. 19.11.1991 – C-6/90 (Francovich u.a.), Slg. 1991, I-5357; EuGH Urt. v. 11.7.2002 – C-62/00 (Marks & Spencer), Slg. 2002, I-6325; EuGH Urt. v. 5.10.2004 – C-397/01 bis C-403/01 (Pfeiffer u.a.), Slg. 2004, I-8835; vgl. Husmann NZS 2010, 655.

[20]

EuGH Urt. v. 14.7.1994 – C-91/92 (Faccini Dori), Slg. 1994, I-3325; EuGH Urt. v. 5.10.2004 – C-397/01 bis C-403/01 (Pfeiffer u.a.), Slg. 2004, I-8835; EuGH Urt. v. 19.1.2010 – C-555/07 (Kücükdeveci), EuZW 2010, 177; zum Streitstand hinsichtlich der neueren Rechtsentwicklung vgl. Calliess/Ruffert/Ruffert Art. 288 AEUV Rn. 57 ff.; Streinz/Schroeder Art. 288 AEUV Rn. 101.

[21]

EuGH Urt. v. 13.12.1989 – C-322/88 (Grimaldi), Slg. 1989, 4407; EuGH Urt. v. 11.9.2003 – C-207/01 (Altair Chimica), Slg. 2003, I-8875.

[22]

EuGH Urt. v. 9.3.1978 – C-106/77 (Simmenthal), Slg. 1978, 629; EuGH Urt. v. 4.6.1992 – C-13/91 und C-113/91 (Debus), Slg. 1992, I-3617; vgl. auch Masing NJW 2006, 264.

[23]

Vgl. ausführlich Oppermann/Classen/Nettesheim § 10 Rn. 3 ff.; Grabitz/Hilf/Nettesheim/Nettesheim Art. 288 AEUV Rn. 47 ff.; Streinz/Streinz Art. 4 EUV Rn. 35 ff.

[24]

EuGH Urt. v. 15.7.1964 – C-6/64 (Costa), Slg. 1964, 1253; EuGH Urt. v. 9.3.1978 – C-106/77 (Simmenthal), Slg. 1978, 629.

[25]

Ziff. 17 der Erklärungen zur Schlussakte der Regierungskonferenz, konsolidierte Fassung ABl. EU 2012, C 326/346.

[26]

Vgl. Art. 105, 108 AEUV, VO (EG) Nr. 1/2003, hierzu Lissel RdE 2006, 47.

[27]

EuGH Urt. v. 21.9.1983 – C-205/82 bis C-215/82 (Deutsche Milchkontor u.a.), Slg. 1983, 2633; EuGH Urt. v. 9.10.2001 – C-80/99 bis C-82/99 (Flemmer u.a.), Slg. 2001, I-7211; EuGH Urt. v. 19.9.2002 – C-336/00 (Huber), Slg. 2002, I-7699.

[28]

Oppermann/Classen/Nettesheim § 5 Rn. 132 ff.

[29]

Anschaulich hierzu Hakenberg MedR 2001, 507.

[30]

EuGH Urt. v. 11.7.1974 – C-8/74 (Dassonville), Slg. 1974, 837.

[31]

EuGH Urt. v. 24.11.1993 – C-267/91 und C-268/91 (Keck und Mithouard), Slg. 1993, I-6097.

[32]

EuGH Urt. v. 15.12.1993 – C-292/92 (Hünermund u.a.), Slg. 1993, I-6787.

[33]

EuGH Urt. v. 10.11.1994 – C-320/93 (Ortscheit), Slg. 1994, I-5243.

[34]

EuGH Urt. v. 20.2.1979 – C-120/78 (Rewe-Zentral), Slg. 1979, 649; EuGH Urt. v. 12.3.1987 – C-176/84 (Kommission/Griechenland), Slg. 1987, 1193.

[35]

Der Begriff der öffentlichen Gesundheit wurde bereits früh durch die Richtlinie 64/221/EWG (ABl. EG 1964, L 56/850) geregelt. Zwischenzeitlich wurde diese Richtlinie durch die Richtlinie 2004/38/EG (ABl. EG 2004, L 158/77, berichtigt ABl. EU 2004, L 229/35, zuletzt geändert durch Verordnung (EU) Nr. 492/2011, ABl. EU 2011, L 141/1) abgelöst.

[36]

EuGH Urt. v. 25.5.1993 – C-271/92 (Laboratoire de prothèses oculaires), Slg. 1993, I-2899.

[37]

EuGH Urt. v. 30.11.1983 – C-227/82 (Van Bennekom), Slg. 1983, 3883; EuGH Urt. v. 8.5.2003 – C-14/02 (ATRAL), Slg. 2003, I-4431; EuGH Urt. v. 5.2.2004 – C-270/02 (Kommission/Deutschland), Slg. 2004, I-1559; EuGH Urt. v. 11.9.2008 – C-141/07 (Kommission/Deutschland), Slg. 2008, I-6935.

[38]

Vgl. EuGH Urt. v. 19.10.2016 – C-148/15 (Deutsche Parkinson Vereinigung), NJW 2016, 3771: sehr allgemeine Überlegungen reichen zum Nachweis der tatsächlichen Gefahr nicht aus.

[39]

EuGH Urt. v. 19.3.1998 – C-1/96 (Compassion in World Farming), Slg. 1998, I-1251; EuGH Urt. v. 9.6.2005 – C-211/03, C-299/03 und C-316/03 bis C-318/03 (HLH Warenvertrieb und Orthica), Slg. 2005, I-5141.

[40]

Vgl. EuGH Urt. v. 29.4.2004 – C-387/99 (Kommission/Deutschland), Slg. 2004, I-3751; EuGH Urt. v. 15.11.2007 – C-319/05 (Kommission/Deutschland), Slg. 2007, I-9811, m. Anm. Saalfrank/Wesser A&R 2007, 286; Hüttebräuker/Müller PharmR 2008, 38; EuGH Urt. v. 12.5.2005 – C-444/03 (Meta Fackler), Slg. 2005, I-3913; EuGH Urt. v. 20.9.2007 – C-84/06 (Antroposana u.a.), Slg. 2007, I-7609; EuGH Urt. v. 15.1.2009 – C-140/07 (Hecht-Pharma), Slg. 2009, I-41; EuGH Urt. v. 18.6.2009 – C-527/07 (Generics (UK)), Slg. 2009, I-5259; EuGH Urt. v. 30.4.2009 – C-27/08 (BIOS Naturprodukte), Slg. 2009, I-3785; EuGH Urt. v. 22.4.2010 – C-62/09 (Association of the British Pharmaceutical Industry), EuZW 2010, 473, m. Anm. Reese PharmR 2010, 287; vgl. ferner Steinbeck MedR 2009, 145; Müller EuZW 2009, 603; Rehmann A&R 2009, 58; EuGH Urt. v. 10.7.2014 – C-358/13, C-181/14 (D und G), MedR 2015, 184.

[41]

EuGH Urt. v. 15.11.2007 – C-319/05 (Kommission/Deutschland), Slg. 2007, I-9811, m. Anm. Saalfrank/Wesser A&R 2007, 286; Hüttebräuker/Müller PharmR 2008, 38.

[42]

Vgl. EuGH Urt. v. 20.5.1976 – C-104/75 (De Peijper), Slg. 1976, 613; EuGH Urt. v. 2.2.1994 – C-315/92 (Verband Sozialer Wettbewerb, Clinique u.a.), Slg. 1994, I-317; vgl. auch EuGH Urt. v. 8.11.2007 – C-143/06 (Ludwigs-Apotheke), Slg. 2007, I-9623; zur Ausfuhr von Arzneimitteln EuGH Urt. v. 18.9.2019 – C 222/18 (VIPA), BeckRS 2019, 21353.

[43]

EuGH Urt. v. 20.5.1976 – C-104/75 (De Peijper), Slg. 1976, 613.

[44]

EuGH Urt. v. 2.2.1994 – C-315/92 (Verband Sozialer Wettbewerb, Clinique u.a.), Slg. 1994, I-317.

[45]

Vgl. EuGH Urt. v. 16.4.1991 – C-347/89 (Eurim-Pharm), Slg. 1991, I-1747; EuGH Urt. v. 12.11.1996 – C-201/94 (Smith & Nephew u.a.), Slg. 1996, I-5819; EuGH Urt. v. 12.10.1999 – C-379/97 (Pharmacia & Upjohn), Slg. 1999, I-6927; EuGH Urt. v. 16.12.1999 – C-94/98 (Rhône-Poulenc Rorer u.a.), Slg. 1999, I-8789; EuGH Urt. v. 10.9.2002 – C-172/00 (Ferring), Slg. 2002, I-6891; EuGH Urt. v. 8.5.2003 – C-113/01 (Paranova), Slg. 2003, I-4243; EuGH Urt. v. 1.4.2004 – C-112/02 (Kohlpharma), Slg. 2004, I-3369; vgl. ferner Koenig/Engelmann/Sander GRUR Int. 2001, 919; Reich/Helios EuZW 2002, 666; Bauroth PharmR 2004, 176; Stöcker PharmR 2006, 415; EuGH Urt. v. 27.10.2016 – C-114/15 (Audace u.a.), PharmR 2017, 95; EuGH Urt. v. 3.7.2019 – C-387/18 (Delfarma), PharmR 2019, 446.

[46]

Vgl. Mitteilung der Kommission über Parallelimporte von Arzneispezialitäten v. 19.1.2004, MEMO/04/7.

[47]

EuGH Urt. v. 16.12.1999 – C-94/98 (Rhône-Poulenc Rorer u.a.), Slg. 1999, I-8789.

[48]

EuGH Urt. v. 10.9.2002 – C-172/00 (Ferring), Slg. 2002, I-6891; vgl. auch EuGH Urt. v. 8.5.2003 – C-113/01 (Paranova), Slg. 2003, I-4243.

[49]

Vgl. EuGH Urt. v. 7.3.1989 – C-215/87 (Schumacher), Slg. 1989, 617; EuGH Urt. v. 8.4.1992 – C-62/90 (Kommission/Deutschland), Slg. 1992, I-2575; EuGH Urt. v. 26.5.2005 – C-212/03 (Kommission/Frankreich), Slg. 2005, I-4213.

[50]

EuGH Urt. v. 8.4.1992 – C-62/90 (Kommission/Deutschland), Slg. 1992, I-2575.

[51]

EuGH Urt. v. 26.5.2005 – C-212/03 (Kommission/Frankreich), Slg. 2005, I-4213.

[52]

EuGH Urt. v. 11.12.2003 – C-322/01 (Deutscher Apothekerverband), Slg. 2003, I-14887; vgl. Streinz EuZW 2003, 37; Wiesener GesR 2004, 43; Lenz NJW 2004, 332; Frenz MedR 2004, 296; Koch EuZW 2004, 50; Mand MMR 2004, 155; Hösch GewArch 2004, 98; Ruffert Jura 2005, 258.

[53]

EuGH Urt. v. 19.10.2016 – C-148/15 (Deutsche Parkinson Vereinigung), NJW 2016, 3771 m. Anm. Wever MedR 2017, 86; vgl. ferner Brigola NJW 2016, 3761; Henssler/Kleen/Riegler EuZW 2017, 723.

[54]

EuGH Urt. v. 11.9.2008 – C-141/07 (Kommission/Deutschland), Slg. 2008, I-6935.

[55]

EuGH Urt. v. 25.5.1993 – C-271/92 (Laboratoire de prothèses oculaires), Slg. 1993, I-2899; EuGH Urt. v. 8.6.1993 – C-373/92 (Kommission/Belgien), Slg. 1993, I-3107; EuGH Urt. v. 2.12.2010 – C-108/09 (Ker-Optika), Slg. 2010, I-12213.

[56]

EuGH Urt. v. 8.6.1993 – C-373/92 (Kommission/Belgien), Slg. 1993, I-3107.

[57]

 

EuGH Urt. v. 2.12.2010 – C-108/09 (Ker-Optika), Slg. 2010, I-12213.

[58]

EuGH Urt. v. 9.12.2010 – C-421/09 (Humanplasma), Slg. 2010, I-12869.

[59]

EuGH Urt. v. 7.2.1984 – C-238/82 (Duphar u.a.), Slg. 1984, 523; EuGH Urt. v. 17.2.1993 – C-159/91 und C-160/91 (Poucet und Pistre), Slg. 1993, I-637; EuGH Urt. v. 28.4.1998 – C-158/96 (Kohll), Slg. 1998, I-1931; EuGH Urt. v. 16.5.2006 – C-372/04 (Watts), Slg. 2006, I-4325; EuGH Urt. v. 11.9.2008 – C-141/07 (Kommission/Deutschland), Slg. 2008, I-6935; EuGH Urt. v. 5.3.2009 – C-350/07 (Kattner Stahlbau), Slg. 2009, I-1513; EuGH Urt. v. 20.1.2016 – C-50/14 (CASTA u.a.), EuZW 2016, 299; vgl. auch Art. 168 Abs. 7 AEUV.

[60]

EuGH Urt. v. 28.4.1998 – C-120/95 (Decker), Slg. 1998, I-1831; EuGH Urt. v. 30.1.1997 – C-4/95 und C-5/95 (Stöber und Pereira), Slg. 1997, I-511; EuGH Urt. v. 28.4.1998 – C-158/96 (Kohll), Slg. 1998, I-1931; vgl. Becker NZS 1998, 359; EuGH Urt. v. 12.7.2001 – C-157/99 (Smits und Peerbooms), Slg. 2001, I-5473; EuGH Urt. v. 13.5.2003 – C-385/99 (Müller-Fauré und van Riet), Slg. 2003, I-4509; EuGH Urt. v. 16.5.2006 – C-372/04 (Watts), Slg. 2006, I-4325; EuGH Urt. v. 11.9.2008 – C-141/07 (Kommission/Deutschland), Slg. 2008, I-6935; EuGH Urt. v. 10.3.2009 – C-169/07 (Hartlauer), Slg. 2009, I-1721; EuGH Urt. v. 5.3.2009 – C-350/07 (Kattner Stahlbau), Slg. 2009, I-1513; EuGH Urt. v. 21.11.2018 – C-29/17 (Novartis Farma), PharmR 2019, 8.

[61]

EuGH Urt. v. 2.12.2004 – C-41/02 (Kommission/Niederlande), Slg. 2004, I-11375; EuGH Urt. v. 11.9.2008 – C-141/07 (Kommission/Deutschland), Slg. 2008, I-6935; EuGH Urt. v. 10.3.2009 – C-169/07 (Hartlauer), Slg. 2009, I-1721; EuGH Urt. v. 19.5.2009 – C-171/07 und C-172/07 (Apothekerkammer des Saarlandes u.a.), Slg. 2009, I-4171; EuGH Urt. v. 1.6.2010 – C-570/07 und C-571/07 (Blanco Pérez u.a.), EuZW 2010, 578; EuGH Urt. v. 5.12.2013 – C-159/12 bis C-161/12 (Venturini u.a.); EuGH Urt. v. 26.9.2013 – C-539/11 (Ottica New Line di Accardi Vincenzo), GesR 2013, 689; EuGH Urt. v. 11.12.2014 – C-113/13 (Spezzino u.a.), GesR 2015, 119.

[62]

EuGH Urt. v. 28.4.1998 – C-120/95 (Decker), Slg. 1998, I-1831.

[63]

EuGH Urt. v. 7.2.1984 – C-238/82 (Duphar u.a.), Slg. 1984, 523.

[64]

EuGH Urt. v. 25.7.1991 – C-221/89 (Factortame II), Slg. 1991, I-3905.

[65]

EuGH Urt. v. 7.2.1979 – C-115/78 (Knoors), Slg. 1979, 399; EuGH Urt. v. 7.7.1992 – C-370/90 (Singh), Slg. 1992, I-4265.

[66]

EuGH Urt. v. 30.11.1995 – C-55/94 (Gebhard), Slg. 1995, I-4165; EuGH Urt. v. 15.1.2002 – C-439/99 (Kommission/Italien), Slg. 2002, I-305; EuGH Urt. v. 10.3.2009 – C-169/07 (Hartlauer), Slg. 2009, I-1721; EuGH Urt. v. 19.5.2009 – C-171/07 und C-172/07 (Apothekerkammer des Saarlandes u.a.), Slg. 2009, I-4171; EuGH Urt. v. 25.6.2009 – C-356/08 (Kommission/Österreich), EuZW 2009, 659; EuGH Urt. v. 1.6.2010 – C-570/07 und C-571/07 (Blanco Pérez u.a.), EuZW 2010, 578; EuGH Urt. v. 5.12.2013 – C-159/12 bis C-161/12 (Venturini u.a.), PharmR 2014, 29; EuGH Urt. v. 4.5.2017 – C-339/15 (Vanderborght), WRP 2017, 670.

[67]

EuGH Urt. v. 30.11.1995 – C-55/94 (Gebhard), Slg. 1995, I-4165; EuGH Urt. v. 15.1.2002 – C-439/99 (Kommission/Italien), Slg. 2002, I-305; EuGH Urt. v. 10.3.2009 – C-169/07 (Hartlauer), Slg. 2009, I-1721; EuGH Urt. v. 19.5.2009 – C-171/07 und C-172/07 (Apothekerkammer des Saarlandes u.a.), Slg. 2009, I-4171; EuGH Urt. v. 25.6.2009 – C-356/08 (Kommission/Österreich), EuZW 2009, 659; EuGH Urt. v. 1.6.2010 – C-570/07 und C-571/07 (Blanco Pérez u.a.), EuZW 2010, 578; EuGH Urt. v. 5.12.2013 – C-159/12 bis C-161/12 (Venturini u.a.), PharmR 2014, 29.

[68]

EuGH Urt. v. 2.12.2004 – C-41/02 (Kommission/Niederlande), Slg. 2004, I-11375; EuGH Urt. v. 11.9.2008 – C-141/07 (Kommission/Deutschland), Slg. 2008, I-6935; EuGH Urt. v. 10.3.2009 – C-169/07 (Hartlauer), Slg. 2009, I-1721; EuGH Urt. v. 19.5.2009 – C-171/07 und C-172/07 (Apothekerkammer des Saarlandes u.a.), Slg. 2009, I-4171; EuGH Urt. v. 1.6.2010 – C-570/07 und C-571/07 (Blanco Pérez u.a.), EuZW 2010, 578; EuGH Urt. v. 5.12.2013 – C-159/12 bis C-161/12 (Venturini u.a.), PharmR 2014, 29; EuGH Urt. v. 4.5.2017 – C-339/15 (Vanderborght), WRP 2017, 670.

[69]

Vgl. EuGH Urt. v. 3.6.1986 – C-139/85 (Kempf), Slg. 1986, 1741; EuGH Urt. v. 26.2.1992 – C-357/89 (Raulin), Slg. 1992, I-1027; EuGH Urt. v. 23.3.2004 – C‑138/02 (Collins), Slg. 2004, I‑2703; EuGH Urt. v. 7.9.2004 – C‑456/02 (Trojani), Slg. 2004, I‑7573; EuGH Beschl. v. 7.4.2011 – C-519/09 (May), Slg. 2011, I-2761; EuGH Urt. v. 21.2.2018 – C-518/15 (Matzak), NJW 2018, 1073.

[70]

EuGH Urt. v. 15.12.1995 – C-415/93 (Bosman), Slg. 1995, I-4921; EuGH Urt. v. 26.1.1999 – C-18/95 (Terhoeve), Slg. 1999, I-345; EuGH Urt. v. 27.1.2000 – C-190/98 (Graf), Slg. 2000, I-493; EuGH Urt. v. 17.3.2005 – C-109/04 (Kranemann), Slg. 2005, I-2421; EuGH Urt. v. 16.3.2010 – C-325/08 (Olympique Lyonnais), EuZW 2010, 342.

[71]

EuGH Urt. v. 15.12.1995 – C-415/93 (Bosman), Slg. 1995, I-4921; EuGH Urt. v. 27.1.2000 – C-190/98 (Graf), Slg. 2000, I-493; EuGH Urt. v. 17.3.2005 – C-109/04 (Kranemann), Slg. 2005, I-2421; EuGH Urt. v. 16.3.2010 – C-325/08 (Olympique Lyonnais), EuZW 2010, 342.

[72]

EuGH Urt. v. 12.12.1996 – C-3/95 (Reisebüro Broede), Slg. 1996, I-6511.

[73]

EuGH Urt. v. 26.2.1991 – C-198/89 (Kommission/Griechenland), Slg. 1991, I-727; EuGH Urt. v. 25.7.1991 – C-76/90 (Säger), Slg. 1991, I-4221; EuGH Urt. v. 12.12.1996 – C-3/95 (Reisebüro Broede), Slg. 1996, I-6511; EuGH Urt. v. 23.11.1999 – C-369/96 und C-376/96 (Arblade u.a.), Slg. 1999, I-8453; EuGH Urt. v. 3.10.2000 – C-58/98 (Corsten), Slg. 2000, I-7919; EuGH Urt. v. 20.2.2001 – C-205/99 (Analir u.a.), Slg. 2001, I-1271; EuGH Urt. v. 5.3.2009 – C-350/07 (Kattner Stahlbau), Slg. 2009, I-1513; EuGH Urt. v. 25.6.2009 – C-356/08 (Kommission/Österreich), EuZW 2009, 659; EuGH Urt. v. 12.9.2013 – C-475/11 (Konstantinides), GesR 2013, 671; EuGH Urt. v. 18.5.2017 – C-99/16 (Lahorgue), NJW 2017, 3285.

[74]

EuGH Urt. v. 26.2.1991 – C-198/89 (Kommission/Griechenland), Slg. 1991, I-727; EuGH Urt. v. 25.7.1991 – C-76/90 (Säger), Slg. 1991, I-4221; EuGH Urt. v. 12.12.1996 – C-3/95 (Reisebüro Broede), Slg. 1996, I-6511; EuGH Urt. v. 23.11.1999 – C-369/96 und C-376/96 (Arblade u.a.), Slg. 1999, I-8453; EuGH Urt. v. 3.10.2000 – C-58/98 (Corsten), Slg. 2000, I-7919; EuGH Urt. v. 20.2.2001 – C-205/99 (Analir u.a.), Slg. 2001, I-1271; EuGH Urt. v. 5.3.2009 – C-350/07 (Kattner Stahlbau), Slg. 2009, I-1513; EuGH Urt. v. 25.6.2009 – C-356/08 (Kommission/Österreich), EuZW 2009, 659; EuGH Urt. v. 18.5.2017 – C-99/16 (Lahorgue), NJW 2017, 3285.

[75]

Richtlinie 93/16/EWG, ABl. EG 1993, L 165/1.

[76]

Richtlinie 78/686/EWG, ABl. EG 1978, L 233/1, Richtlinie 78/687/EWG, ABl. EG 1978, L 233/10.

[77]

Richtlinie 78/1026/EWG, ABl. EG 1978, L 362/1, Richtlinie 78/1027/EWG, ABl. EG 1978, L 362/7.

[78]

Richtlinie 85/432/EWG, ABl. EG 1985, L 253/34, Richtlinie 85/433/EWG, ABl. EG 1985, L 253/37.

[79]

Richtlinie 80/154/EWG, ABl. EG 1980, L 33/1, Richtlinie 80/155/EWG, ABl. EG 1980, L 33/8.

[80]

Richtlinie 77/452/EWG, ABl. EG 1977, L 176/1, Richtlinie 77/453/EWG, ABl. EG 1977, L 176/8.

[81]

EuGH Urt. v. 28.4.1977 – C-71/76 (Thieffry), Slg. 1977, 765.

[82]

Richtlinie 89/48/EWG, ABl. EG 1989, L 19/16, Richtlinie 92/51/EWG, ABl. EG 1992, L 209/25, Richtlinie 1999/42/EG, ABl. EG 1999, L 201/77.

[83]

ABl. EU 2005, L 255/22, zuletzt geändert durch Beschluss (EU) 2020/548, ABl. EU 2020, L 131/1; vgl. Stumpf DZWIR 2006, 99; Haage MedR 2008, 70; zum Richtlinienvorschlag Henssler EuZW 2003, 229; Mann EuZW 2004, 61; zur Richtlinienänderung Igl/Ludwig MedR 2014, 214; Haage MedR 2014, 469; vgl. ferner EuGH Urt. v. 6.12.2018 – C-675/17 (Preindl), DÖV 2019, 158.

[84]

ABl. EU 2011, L 141/1, zuletzt geändert durch Verordnung (EU) 2019/1149 ABl. EU 2019, L 186/21.

[85]

ABl. EU 2004, L 166/1, zuletzt geändert durch Verordnung (EU) 2019/1149, ABl. EU 2019, L 186/21; vgl. hierzu ausführlich Eichenhofer SGb 2010, 185.

[86]

ABl. EG 1968, L 257/2, zuletzt geändert durch Richtlinie 2004/38/EWG, ABl. EU 2004, L 158/77.

[87]

ABl. EG 1971, L 149/1, zuletzt geändert durch Verordnung (EG) Nr. 592/2008, ABl. EU 2008, L 177/1.

[88]

ABl. EU 2006, L 376/36; vgl. Calliess DVBl. 2007, 336; Lemor EuZW 2007, 135; zum Richtlinienvorschlag Kingreen NZS 2005, 505.

[89]

Vgl. hierzu Westenberg NZS 2009, 135; Röbke MedR 2009, 79; Wunder MedR 2009, 324; Gerlinger/Mosebach/Schmucker/Krajewski 101 ff.

[90]

ABl. EU 2011, L 88/45, zuletzt geändert durch Richtlinie 2013/64/EU, ABl. EU 2013, L 353/8; vgl. Herbst GuP 2011, 209; Frenz/Ehlenz MedR 2011, 629; Hernekamp/Jäger-Lindemann ZESAR 2011, 403; Schulte GesR 2012, 72; Wollenschläger EuR 2012, 149; Gassner/Hübner GuP 2014, 46; Udsching MedR 2014, 719; zur Abgrenzung zur Verordnung (EG) Nr. 883/2004 vgl. Tiedemann NZS 2011, 887 und Bieback ZESAR 2013, 143.

[91]

EuGH Urt. v. 28.4.1998 – C-120/95 (Decker), Slg. 1998, I-1831; EuGH Urt. v. 30.1.1997 – C-4/95 und C-5/95 (Stöber und Pereira), Slg. 1997, I-511; EuGH Urt. v. 28.4.1998 – C-158/96 (Kohll), Slg. 1998, I-1931; EuGH Urt. v. 12.7.2001 – C-157/99 (Smits und Peerbooms), Slg. 2001, I-5473; EuGH Urt. v. 13.5.2003 – C-385/99 (Müller-Fauré und van Riet), Slg. 2003, I-4509; EuGH Urt. v. 16.5.2006 – C-372/04 (Watts), Slg. 2006, I-4325; EuGH Urt. v. 11.9.2008 – C-141/07 (Kommission/Deutschland), Slg. 2008, I-6935; EuGH Urt. v. 10.3.2009 – C-169/07 (Hartlauer), Slg. 2009, I-1721; EuGH Urt. v. 5.3.2009 – C-350/07 (Kattner Stahlbau), Slg. 2009, I-1513; EuGH Urt. v. 15.6.2010 – C-211/08 (Kommission/Spanien), EuZW 2010, 671; EuGH Urt. v. 5.10.2010 – C-512/08 (Kommission/Frankreich), EuZW 2010, 861 m. Anm. Frischhut EuZW 2010, 866, Rehborn GesR 2011, 213; EuGH Urt. v. 5.10.2010 – C-173/09 (Elchinov), EuZW 2010, 907; vgl. Becker NZS 1998, 359.

[92]

Vgl. EuGH Urt. v. 28.4.1998 – C-158/96 (Kohll), Slg. 1998, I-1931; EuGH Urt. v. 13.5.2003 – C-385/99 (Müller-Fauré und van Riet), Slg. 2003, I-4509; EuGH Urt. v. 27.10.2011 – C-255/09 (Kommission/Portugal), EuZW 2012, 65 m. Anm. Frischhut EuZW 2012, 71; vgl. auch Becker NZS 1998, 359; Kingreen NJW 2001, 3382; Fuchs NZS 2002, 337; Kaufmann MedR 2003, 82; Becker NJW 2003, 2272; Nowak EuZW 2003, 474; Becker/Walser NZS 2005, 449.

[93]

EuGH Urt. v. 28.4.1998 – C-158/96 (Kohll), Slg. 1998, I-1931.

[94]

EuGH Urt. v. 13.5.2003 – C-385/99 (Müller-Fauré und van Riet), Slg. 2003, I-4509.

[95]

Vgl. EuGH Urt. v. 12.7.2001 – C-157/99 (Smits und Peerbooms), Slg. 2001, 5473; EuGH Urt. v. 13.5.2003 – C-385/99 (Müller-Fauré und van Riet), Slg. 2003, I-4509; EuGH Urt. v. 23.10.2003 – C-56/01 (Inizan), Slg. 2003, I-12403; EuGH Urt. v. 16.5.2006 – C-372/04 (Watts), Slg. 2006, I-4325; EuGH Urt. v. 19.4.2007 – C-444/05 (Stamatelaki), Slg. 2007, I-3185; EuGH Urt. v. 5.10.2010 – C-173/09 (Elchinov), EuZW 2010, 907; vgl. Kingreen NJW 2001, 3382; Fuchs NZS 2002, 337; Kaufmann MedR 2003, 82; Becker NJW 2003, 2272; Nowak EuZW 2003, 474; Becker/Walser NZS 2005, 449; Wunder MedR 2007, 21.

[96]

EuGH Urt. v. 12.7.2001 – C-157/99 (Smits und Peerbooms), Slg. 2001, I-5473; vgl. auch EuGH Urt. v. 13.5.2003 – C-385/99 (Müller-Fauré und van Riet), Slg. 2003, I-4509.

[97]

EuGH Urt. v. 16.5.2006 – C-372/04 (Watts), Slg. 2006, I-4325.

[98]

EuGH Urt. v. 19.4.2007 – C-444/05 (Stamatelaki), Slg. 2007, I-3185.

[99]

Vgl. EuGH Urt. v. 12.7.2001 – C-368/98 (Vanbraekel u.a.), Slg. 2001, I-5363; EuGH Urt. v. 3.7.2003 – C-156/01 (van der Duin und ANOZ Zorgverzekeringen), Slg. 2003, I-7045; EuGH Urt. v. 12.4.2005 – C-145/03 (Keller), Slg. 2005, I-2529; EuGH Urt. v. 5.10.2010 – C-512/08 (Kommission/Frankreich), EuZW 2010, 861, m. Anm. Frischhut EuZW 2010, 866, Rehborn GesR 2011, 213; demgegenüber zu unerwarteten stationären Behandlungen vgl. EuGH Urt. v. 15.6.2010 – C-211/08 (Kommission/Spanien), EuZW 2010, 671, m. Anm. Frischhut EuZW 2010, 675; Janda ZESAR 2010, 465.

[100]

Vgl. EuGH Urt. v. 12.7.2001 – C-368/98 (Vanbraekel u.a.), Slg. 2001, I-5363; EuGH Urt. v. 5.10.2010 – C-512/08 (Kommission/Frankreich), EuZW 2010, 861, m. Anm. Frischhut EuZW 2010, 866; Rehborn GesR 2011, 213.

[101]

EuGH Urt. v. 12.4.2005 – C-145/03 (Keller), Slg. 2005, I-2529.

[102]

EuGH Urt. v. 3.10.1990 – C-61/89 (Bouchoucha), Slg. 1990, I-3551; EuGH Urt. v. 1.2.2001 – C-108/96 (Mac Quen u.a.), Slg. 2001, I-837; EuGH Urt. v. 29.10.1998 – C-193/97 und C-194/97 (de Castro Freitas u.a.), Slg. 1998, I-6747; EuGH Urt. v. 3.10.2000 – C-58/98 (Corsten), Slg. 2000, I-7919; EuGH Urt. v. 5.12.2013 – C-159/12 bis C-161/12 (Venturini u.a.), PharmR 2014, 29.

[103]

EuGH Urt. v. 1.2.2001 – C-108/96 (Mac Quen u.a.), Slg. 2001, I-837.

[104]

EuGH Urt. v. 11.7.2002 – C-294/00 (Gräbner), Slg. 2002, I-6515; vgl. auch EuGH Urt. v. 3.10.1990 – C-61/89 (Bouchoucha), Slg. 1990, I-3551.

[105]

Vgl. EuGH Urt. v. 25.7.1991 – C-58/90 (Kommission/Italien), Slg. 1991, I-4193; EuGH Urt. v. 14.9.2000 – C-16/99 (Erpelding), Slg. 2000, I-6821; EuGH Urt. v. 19.6.2003 – C-110/01 (Tennah-Durez), Slg. 2003, I-6239; EuGH Urt. v. 27.10.2005 – C-437/03 (Kommission/Österreich), Slg. 2005, I-9373; EuGH Urt. v. 6.12.2007 – C-456/05 (Kommission/Deutschland), Slg. 2007, I-10517; EuGH Urt. v. 21.9.2017 – C 125/16 (Malta Dental Technologists Association und Reynaud), BeckRS 2017, 125366; EuGH Urt. v. 20.12.2017 – C-419/16 (Simma Federspiel), NJW 2018, 1532.