Tanıdığım Əli Kərim

Əbədiyyətə gedən yol

O dövr üçün çox uzun bir maşın korteci Bakını tərk etdi.

Rəsul muəllim Məmməd Arazı, Tofiq Bayramı və məni öz maşınına götürmüşdü. Əlinin yeznəsinin "Qoyun Göyçayda rahat dəfn edək" sözləri də məni rahat buraxmırdı. Görən oradasa da rahat dəfn edə biləcəkdikmi? Əlbəttə, adi qəbristanlıqda bu mümkün idi. Lakin Əlini qətiyyən adi qəbristanlıqda dəfn eləməyə qoymaq olmazdı. Ancaq rayon bürokratiyası mərkəzinkindən heç də geri qalmır, "Mərkəzdən icazə yoxdur!" – deyib daha artıq sitallıq göstərir. Mən belə işlərin çox şahidi olmuşdum. Rayon bürokratiyası daha köntöy, daha qanmaz olur. Bircə Rəsul müəllimə arxayın idik. Mənim konkret arzum o idi ki, Əli rayon mərkəzindəki bağlardan birində dəfn olunsun, Göyçaydan keçənlər onun məzarını ziyarət edə bilsinlər. Bu mümkün olan bir işdi. Fikrimi Rəsul müəllimə söylədim.

– Yaxşı fikirdir, görək ayrı hansı variantlar olacaq – dedi.

Bilmirəm haradan mənim beynimdə belə bir fikir yaranmışdı ki, Rəsul müəllim yaşıdı olan yazıçılara nisbətən rayonlarda gedən proseslər haqqında az təsəvvürə malikdir. Doğrudur, Bakıdakı proseslər rayonlardakılardan daha qəlizdir, ancaq dərinlərdədir, aydın müşahidə olunmur. Dedim:

– Rəsul müəllim, rayonun rəhbər işçiləri üçün yalan danışmaq problem deyil, danışdıqlarının ən azı səksən faizi yalan olur, hər şey söz verərlər, lakin əməl etməzlər, ələlxüsus siz Bakıda, onlar Göyçayda. Hələ başqa mətləb də var. Bir də görəcəksiniz sizə söz verənləri dəyişiblər. Təzələrsə "biz işin içində olmamışıq" deyəcəklər. Ola bilsin ki, hələ onlar xəlvət Bakıya da zəng etsinlər, icazə istəsinlər, sığortalansınlar. Bakıdakılarınsa heç biri qəti söz deməz, buna ki, bələdsiniz.

Rəsul müəllim diqqətlə qulaq asırdı, müxtəlif çətinliklərlə üzləşəcəyimizi o da hiss edirdi. Fəxri xiyabanın baş tutmamasının ağırlığından hələ də qurtarmamışdı.

Rəsul müəllimlə Əli arasında yalnız və yalnız sənət bağları vardı, vəssalam! Əli Rəsul müəllimin poeziyasını yüksək qiymətləndirirdi, Rəsul müəllim də Əlinin şeirlərini sevir, Əlinin varlığı ilə fəxr edirdi. Bu ağır gündə ağsaqqal kimi qabağa düşməyi də özünə borc bilirdi… Fikrim yenə geriyə qayıtdı.

1959-cu ilin yayı. Bakıda idim, hər gün Əli Kərimlə görüşürdük. Bir gün gözlərində sevinc dedi:

– Rəsul müəllim bizi bağa çağırıb, sabaha, istirahət gününə.

Ertəsi gün getdik Buzovnaya. İlk dəfə görürdüm əyri, lakin çox təmiz küçələri. Əli dedi ki, bir saat çimərlikdə gəzinək. Əyri küçə ilə sahilə enməyə başladıq. Burada kiçik, ilk baxışda bəlkə də əhəmiyyətsiz görünə bilən bir hadisə oldu, indi bunu xatırlamağı mümkün hesab edirəm. 37 il keçib artıq. Şərti olaraq "sol" səki ilə biz sahilə tərəf gedirdik, yenə şərti olaraq "sağ" səki ilə dəniz səmtindən qarasaçlı, olduqca gözəl bir qız irəliləyirdi. Mən buna bəlkə də əhəmiyyət verməzdim, yadımda saxlamazdım, şəhərdə adamın qarşısına onlarla, bəlkə də daha çox gözəl çıxır. Məsələ burasındadır ki, qız birdən dayandı gözlərini Əliyə zillədi, hiss etdim ki, Əli də dayanıb, çevrildim, onun bənizi dümağdı, sanki kino lenti saxlanmışdı, bir anlığa. Əli ilə qızın dayanıb baxışmaları isə on-on iki saniyə çəkdi… Sonra kinolent hərəkətə gəldi. Xəbər aldım:

– Əli, kim idi o qız?

– Soruşma, – dedi.

Nə qədər yalvardımsa, heç nə demədi. Sonralar da dəfələrlə təkid etdim, axırda "sirri-xudadır," – dedi.

Bunda mən qeyri-təbii heç nə görmürdüm. Çox az adam tapılar ki, evlənənəcən cəmi elə bircə "ilk məhəbbəti" olsun. Evlənənə qədər əflatuni ilk məhəbbətlərin sayı bəzən çox olur, yaşıdın qonşu qızı sevirsən qəlbində, fikirləşirsən, böyüyüm, əlim çörəyə çatsın, qəlbimi açaram ona, alaram onu, həm də baxışlarından hiss edirsən ki, sənə laqeyd deyil… Bir də görürsən qapınızın yaxınlığında "Gəlin atladırılması" çalınır, qəhərlənirsən və əlvida birinci ilk məhəbbət… Bir də görürsən aranızda beş-altı yaş fərq olsa da cavan və gözəl müəllimənə vurulmusan, hətta o sənin baxışlarından da nəsə hiss edir… Qərəz, özünün əsl ilk məhəbbətini tapana qədər bu illüzor ilk məhəbbətlər davam edir. Əli isə anadan şair doğulmuş həssas bir cavandı…

Günəşli gündü, amma külək əsirdi. On beş ilə yaxındı ki, Bakıya gəlib-gedirdim. Xəzərin maviliyini, təmizliyini ilk dəfə gördüm, Xəzərin əsl dəniz gözəlliyini ilk dəfə duydum.

Burada Əliyə məxsus bir xüsusiyyəti də müşahidə etdim. Əlinin həyat yolu – orta məktəb, ali məktəb, kiçik kollektivi olan redaksiya. O, cəmiyyətin müxtəlif təbəqələri ilə, demək olar ki, az mülaqatda olmuşdu. Ona elə gəlirdi ki, yüksək mənsəb sahibləri tamamilə ayrı biçimli adamlardı. Birdən həyəcanla dilləndi:

– Nazir bizə tərəf gəlir.

Baxdım. Gələn mədəniyyət naziri Məmməd Qurbanov idi. Sayma-seçmə əzəmətli peyvənd bir şəxsiyyət idi. Gəncə Vilayət Komitəsinin orqanı "Gəncə kommunisti" qəzetində bir yerdə işləmişdik, yekə çıxmasın o, redaktor əvəzi, mən məsul katib müavini. Redaktorumuz qəzetin 2-ci nömrəsi çapdan çıxmamış dəli olmuşdu, ona görə də Az. KP Gəncə Vilayət təbliğat-təşviqat şöbəsinin müdiri olan M.Qurbanov redaktor vəzifəsini də aparmalı olmuşdu. Yaxşı mənada kitablardan gələn adamdı – nəfsi bütöv, hər mənada təmiz. Qəzeti buraxmaq üçün gecələr bizimlə bərabər ya redaksiyada, ya da mətbəədə olurdu. Əsas iş bilən və iş görən iki-üç nəfərdik. Redaktor bunu görür və qiymətləndirirdi. Nazir olandan sonra da "köhnə qvardiya" nı yaddan çıxarmırdı, mənimlə, yazı-pozumla maraqlanırdı. Hərdən şəhərə gələndə teatrda rastlaşırdıq. Demokratik adamdı, elə üz vermişdi ki, mən ona cəncəl və qəliz suallar verməkdən belə çəkinmirdim. Bir gəlişində teatr direktorunun kabinetində soruşdum:

– Məmməd müəllim, nə üçün rayonlarda mədəniyyət şöbə müdirlərinin əksəri qadındır?

– Bu ki, yaxşı göstəricidir, – dedi, – qadınların rəhbər vəzifələrə irəli çəkilmələrinə məncə sevinmək lazımdır.

– Yaxşı bəs bunların nə üçün əksəri duldur?

– Məsələn?

Mən şəhərimiz də daxil olmaqla beş rayonun adını çəkdim və əlavə elədim ki, "bu hələ mən bildiklərimdir",

– Mən buna qəti fikir verməmişəm, – dedi.

– Amma raykom katibləri yaxşı fikir verirlər.

Kimsə yavaşca pıçıldadı: "çərəzdir". Yaxşı ki, eşitmədi, yoxsa lap ağ olardı.

İndi onun bizə tərəf gəldiyini görüb mən də ona tərəf getdim.

Çox isti görüşdük. "Yazılarını oxuyuram," – dedi. Rəsul müəllimgilə gəldiyimizi bildi, görünür xoşuna gəldi, gördü ki, "əlimiz böyüklər ətəyindədir". Əli ilə tanış etdim. Adını çox eşitdiyini söylədi. Ayrılanda dedi:

– Nə işin olsa gəl.

Nazirin mənimlə belə görüşü Əliyə çox xoş təsir bağışlamışdı, üzünün işığı xeyli artmışdı. Dedi:

– Sənin yaşın çox olar.

– Mən səndən bir yox, on bir yaş böyük olaram, çünki mən on üç yaşımdan işləyirəm, yaxşı adamlar da görmüşəm, amma pis adamlara daha çox rast gəlmişəm.

– Belə olması yaxşıdır, ya pis?

– Yaxşı tərəfi də var, pis tərəfi də.

Mən hələ çox əvvəllər qət eləmişdim ki, Allah Əlini yalnız şeir yazmaq üçün yaratmışdır. Bizim borcumuz bəqədr-qüvvə ondan muğayat olmaqdır, bunu da bacara bilmədik…

Nəhayət, vaxt tamamında getdik Rəsul müəllimin bağına. Evin üst qatında, yarı açıq aynabənd kimi bir yerdə qarşılandıq. Müxəlləfatdan nikel tərəssüd borusu yadımda qaldı. Rəsul müəllim bu boru ilə ətrafı seyr eləməyi xoşlayırdı. Nigar xanım, əgər xatirəm yanılmırsa özü xörək hazırlayırdı. Mən Nigar xanımı birinci dəfə idi ki, yaxından görürdüm. Gəncəni keçmiş məhəllələrinin adları ilə xəbər alırdı: "Ozan", "İmamlı", "Şərəfxanlı", "Zərrabi", "Şahsevən", "Sofulı", "Zaqorodnı"…

Yemək masası arxasında müasir ədəbiyyatın vəziyyətinə aid çoxlu söhbətlər etdik. Söhbətlər də çox rəvan keçdi. Şər qarışana qədər də aşağıda göylükdə oturduq və nəhayət, vidalaşdıq…

İndi maşın Əlinin nəşini aparan kortecin içində Göyçaya tərəf şütüyür. Yenə müsəlmansayağı düşünürəm: "Yenə o bağ olaydı". Bəlkə ona görə ki, "Qızıl gül olmayaydı"nın müəllifi ilə bir yerdə idik. Əli də Mikayıl Müşfiqi çox sevirdi, onda cavan ölmüş şairlərə xüsusi və qəribə bir münasibət vardı: Puşkin, Lermontov, Müşfiq… Maşına bir sükut çökmüşdü. Əlinin sabahkı dəfni və Vahidin dəfninin xatirəsi beynimdə bir Fəxri xiyaban mövzusu formalaşdırmaqdadır. Satira olmalıdır. Təəssüf ki, bugünə qədər yaza bilməmişəm.

Mən belə şərəfli məsələnin şərəfsizləşdirilməsinin acısını hələ də içimdə çəkirdim. Bəzən özüm özümə təskinlik də verirdim: "Fəxri xiyabanda o qədər anasının əmcəyini kəsənlər yatır ki, nomenklatura igidləri, milliyyəti, əqidəsi naməlumlar… Bəlkə Əlinin heç elələri ilə bir cərgədə yatması məsləhət də deyilmiş. Nədir ey fəxri xiyaban?! Əlini Səhrayi-Kəbirin ən cəhənnəm guşəsində dəfn eləsələr, həmin yer dönüb fəxri xiyaban olasıdır, güllü gülüstan olasıdır. Xiyaban gətirmir başıucalıq insana, hər hansı bir yer orada yatan insana görə fəxarətlidir. Sonralar eşidəcəydim ki, Rəsul müəllim də Göyçayda dəfn olunmasını vəsiyyət edib. Bəlkə Əlinin Bakıda fəxri xiyabanda dəfn olunmamasına etiraz əlaməti kimi… Dəqiq bilmirəm, amma inanıram…

Sükutdan istifadə eləyib Əli ilə ilk tanışlığımızı xatırlamağa çalışdım. Nə illah elədimsə, bacara bilmədim, əvvəllər də çox əlləşmişdim, mümkün eləyə bilmirdim. Yeganə təskinliyim o idi ki, adam doğma qardaşı ilə də ilk tanışlığını xatırlaya bilmir. Hər halda, Əli ilə ilk tanışlığım 1955-ci ildən əvvəl olub. Bunu bir hadisə ilə müəyyənləşdirə bilirəm. Həmin il respublika gənc yazıçılarının müşavirəsi keçirilirdi, Elmi Bilikləri Yayan Cəmiyyətin binasında. Əlini artıq seçilmiş, tanınmış şair kimi, Sabir Əhmədli ilə məni isə əyalət ədəbiyyatının gənc nümayəndələri sifətində rəyasət heyətində əyləşdirmişdilər (Yəqin ki, partiyanın müvafiq qaydalarına uyğun olaraq). Tənəffüsdə fürsətdən istifadə eləyib ikisini bir-biri ilə yaxından tanış elədim. Bunun xeyri o oldu ki, Sabir Bakıya köçəndən sonra mən ikiyə bölünmək çətinliyindən xilas oldum.

Mən "Azərbaycan" jurnalı redaksiyasına tez-tez gəlirdim. O dövrdə orada işləyənlər – Böyükağa Qasımzadə, Salam Qədirzadə, İsa Hüseynov, Əhəd Hüseynov və bir də Əli Kərim. Ensiz otağa girəndə sağ tərəfdə balkonbaşı təkin bir yerdə baş redaktor, yəni Əli Vəliyev oturardı. O olmayanda normal söhbət gedərdi otaqda, amma asta səslə, çünki hər an redaktorun içəri girmə təhlükəsi mövcud idi. Əli Vəliyev gələndən sonra ölüm sükutu çökürdü otağa. Mən orada olanda bir söz demirdi. İlk dəfə əvvəllər, məni görəndə demişdi: Müəllifləri 2-dən sonra qəbul edirik. Salam isə demişdi ki, bu yoldaş rayondan gəlib, ona gərək aid olmasın bizim cədvəlimiz. Əli Vəliyev qəbul eləmişdi bunu, bir "neynək" sözü ilə. Əli Vəliyevə otaq da darlıq edirdi, vəzifə də. Vaxtilə yüz nəfərə yaxın işçisi, bütün respublikanın əhatə dairəsi olan "Kommunist" qəzetinin redaktoru olmuş, vaxtının çoxunu Mərkəzi Komitədə keçirən Əli Vəliyev üçün indiki vəzifəsi "semiçka çırtlamaq" kimi bir şey idi. Amma heç bir partiya işində olmamış işçilər üçün bura əzici pres timsalında idi. Əli Vəliyevin otağı əvvəlki kabinetinə nisbətən kiçik qəfəs yerində olsa da küçəyə, iyirmialtılar bağına geniş pəncərələri vardı. İşçilərin oturduqları otağın isə pəncərələri yoxdu, redaktorun otağından keçən işıqla kifayətlənməli olurdular, hava ilə də həmçinin… Hətta işçilərin haradan haraya keçə biləcəklərinə aid simvolik cizgi də çəkilmişdi. Bütün bunlar "əmək intizamı" naminə edilmişdi. Jurnal hər ay vaxtında çıxmalı idi, çıxırdı da, keyfiyyətə gəlincə o dövrün özünün ölçüləri var idi. Otağın "yuxarı başında" Salam Qədirzadə əyləşirdi, yenə hamıdan cəsarətli o idi. Hərdən sükutu da o pozurdu. Qalan vaxtlarda him-cimlə danışardılar. Bəzən bu kiçik otaqda məktublaşırdılar. Salamdan sonra Böyükağa Qasımzadə, Əhəd Hüseynov, İsa Hüseynov oturardılar. Lap aşağı başda Əli Kərim əyləşmişdi. Əli çox gənc idi və görkəmi ilə onların heç birinə oxşamırdı, çox kövrək görünürdü. Onlar isə bərkiyib mətinləşmişdilər, bərkdən-boşdan çıxmışdılar. Bu dəmir intizam onlara keçəri bir şey kimi görünürdü. Əli isə mənə elə gəlirdi ki, "divara dirənmiş" vəziyyətdə idi. Xoşbəxtlik o zaman baş verirdi ki, Əli Vəliyevi Siyasi Büroya (Rəyasət heyətinə) dəvət edirdilər. Mən istəyirdim ki, Əlinin arxasındakı divar yoxa çıxsın və Əli nəhayətsizliyə, sərbəstliyə qovuşsun. Əli Vəliyev "Siyasi Büro" nun iclaslarına çox böyük həvəslə gedirdi, elə bil iri bir balığı açıb dənizə buraxırdılar. O, ciddi tapşırıqlarını verməmiş getmirdi. Bütün bunlara baxmayaraq işçilər öz redaktorlarından razı idilər. Bu da, Əli demiş, "sirri-xudalardan" biri idi. Əli Vəliyev gedəndən sonra vestibülə və ya üçüncü mərtəbəyə Əli müəllimə nisbətən liberal-demokrat olan Süleyman Rüstəmin redaktor olduğu "Ədəbiyyat və İncəsənət" qəzeti redaksiyasına getmək olardı.

Əli ilə söhbətlərimiz müasir ədəbi proses ətrafında olardı. Əli hələ evlənməmişdi. Onun kirayə etmiş olduğu mənzili bircə dəfə görmüşdüm. Hardasa nahar etdik. Bir az içmişdik. Onu evinə aparıb özümün qaldığım otağa getmək istəyirdim. Hansı küçədə yaşadığı da yadımda qalmayıb. Keçmiş "Sovetski" küçəsindəki evlərə oxşar bir binanın yanında taksini saxladım. Pillələrlə kiçik balkona oxşar bir yerə qalxdıq, qarşımıza Əlinin anası Gülzadə xala çıxdı. Çox təkid etdilər ki, qalım. Əlinin "bir az pivə içək" sözündən qorxdum. Taksini yola salmaq adı ilə aşağı endim, Əliyə əl edib getdiyimi bildirdim. Qışqıra-qışqıra qaldı…

Həmin səhnə bu gün də olduğu kimi gözlərimin önündədir və Əlinin məni haraylayan səsi də qulaqlarımdadır. İndi bu qəm karvanı ilə Göyçaya getdiyimiz anlarda mən yenə Əli ilə tanışlığımızın başlanğıcını arayıram. Tanışlıq və yaxınlıq Əlinin özündənmi başladı, yoxsa şeirlərindənmi? Ola bilər ki, biri əla sənətkardır, ancaq xasiyyətinin bir yönü onun insanlarla yaxınlıq etməsinə mane olur. Həyat əlvan və mürəkkəbdir. Bunu əlbəttə, Əliyə aid etmək qətiyyən olmaz, Əlinin özü də, xasiyyəti də ən ülvi şeir qədər gözəl idi, Əli təpədən dırnağa poeziya idi. Azərbaycan poeziyasına Əli ilə bərabər pak, müqəddəs bir insan və misilsiz bir şair daxil olmuşdu. Maşındakı söhbətlərdə gərək ki, Tofiq Bayram Əlinin poeziyasından danışarkən ən çox "Qaytar ana borcunu" şeirinin adını çəkirdi. Bu da səbəbsiz deyildi. Fakt odur ki, Azərbaycan poeziyasında gənc bir vulkan püskürtüsü baş vermişdi. Əli heç bir "canlı klassikin" xətrinə dəymədən, onların yaradıcılığına heç bir irad tutmadan özünün təptəzə sözünü demişdi. Siyasi, konyunktur mövzulardan uzaq olan, qaçan Əlinin şeirlərinə irad tutmaq da mümkün deyildi. Zahirən moralistik əsərləri yada salan, batində isə bədiiyyat baxımından, od, atəş olan şeirlər Əlinin sualtı qayalara toxunmadan nisbətən sərbəst üzməsinə kömək edirdi. Bədii səviyyəcə demək olar ki, eyni olub yüksəkdə dayanan bu şeirlərin içərisində oxucu auditoriyası baxımından ən üstün yer tutanı "Qaytar ana borcunu" idi. Bu ədəbiyyatımızda təzəmi mövzu idi? Qətiyyən yox! Bəşərin yaranışından, əvvəlcə instinktiv, intuitiv mövcud olan bu mövzu dini-fəlsəfi, etik-estetik formalaşmasından sonra özünün ƏZƏLİLİK mövqeyini müxtəlif formalarda mühafizə etmişdir. İnsanın real gerçək həyatda başına gələnləri müxtəlif yozumlarda əks etdirən dinin özü belə birbaşa ana mövzusunu ən yüksək məqamda saxlamağı vacib bilmişdir. Əslində dini təfəkkürə görə insanlığın, bəşəriyyətin küll halında ilk yaradıcısı anadır – Həvva ana. O, məhz o, bəşəriyyəti bir küll halında yaratmağın məsuliyyətini böyük cəsarətlə öz üzərinə götürmüşdür. Allahın yaratdığı Həvva ana yer kürəsindəki bütün irqlərin anası olmaqla ikinci Allah məqamında durur. Lakin ana Həvvanın bir tragik günahı var – o Allahın tövsiyəsinə əməl etməmişdir və nədənsə müqəddəs ananın bu "tragik günahı" daha çox vurğulanır. Burada da kişilərin bəxti gətirmişdir. Titan (yəni yarımallah) Prometey bu gün-sabah allahlar cərgəsinə keçəcəyinə baxmayaraq, allahlar allahı Zevsin dərgahından odu oğurlayıb insanlara işıq və isti bəxş etmişdir və onun bu qəhrəmanlığı dillər əzbəri olmuş və dönəm-dönəm vəsf edilmişdir. Həvva ana isə bəzi hallarda, bəşər yaradıcısı olduğu unudularaq ehtirasda günahlandırılmışdır. Onun və Adəmin cənnətdən qovulmasını məhz ehtirasla izah etməyə cəhd göstərmişlər. Yəhudi əsatirinə və ya onların müqəddəs kitablarına görə Allah Adəm və Həvvaya cənnətin ortasında bitən ağacların meyvəsindən yeməməyi tövsiyə edib və deyib ki, onlara toxunmayın, yoxsa ölərsiniz. Əslində bu müqəddəs bir yalan idi. İlan Həvva ananın gözlərini belə açır: "Allah bilir ki, həmin meyvələrin dadına baxan gün sizin gözləriniz açılacaq və siz də allahlar kimi xeyirxahlıqla bədxahlığın nə olduğunu biləcəksiniz". Dərd çəkməyin hesabına belə hər şeyi bilməyə, anlamağa güclü həvəs (ehtiras deyil, həvəs), idraki ehtiyac Həvva ananı həmin meyvələrdən yeməyə həvəsləndirib. Göründüyü kimi, cənnətdən qovulmaq təhlükəsi belə onu yolundan döndərə bilməyib. Prometey də insanlara idrak rəmzi işıq verib. Həvva ana isə bəşəriyyətə idrakın özünü bəxş edib, o, insanlara dərk etmək xoşbəxtliyi və anlamaq dərdini bir yerdə verib (Görünür, Allahın Adəm və Həvvaya yazığı gəlirmiş, ona görə idrakı ağır dərd yükü kimi yalnız özünə və dərgahındakı başqa ilahilərə qıyırmış).

Zaman keçdikcə allahlardan fərqli insanlar Həvva ananın dünyadakı yerini və mövqeyini daha dürüst müəyyənləşdirməyə başlamışlar, Adəmin öz arvadına verdiyi adın əsl mənasını (Həvva həyat deməkdir) dərindən dərk etmişlər. Tarix boyu insanlar ananı müqəddəsləş- dirmiş, ona Allahın qovduğu maddi cənnətdən daha gözəl mənəvi cənnət yaratmağa çalışmışlar. Bəzən özünün ölümü hesabına həyata yeni bir insan gətirən ana müqəddəslər müqəddəsinə çevrilmişdir. Bəşəriyyət yaranandan onun ilk mövzularından biri anaya münasibətdir. Şifahi xalq ədəbiyyatı, müxtəlif dinlər anaya məhəbbəti çox müxtəlif formalarda təbliğ, təşviq etmişlər. Bu mövzu klassik sənətkarlar tərəfindən də mütəmadi işlənmişdir. Moralistik məktəb ədəbiyyatının baş mövzusu anaya məhəbbət mövzusu olmuşdur. Peyğəmbərlər də ən gözəl sözlərini ana haqqında söyləmişlər.

Burası da aydındır ki, bir fikir, bir mətləb yeri gəldi-gəlmədi nə qədər çox vurğulanarsa, axırda quru nəsihətə çevrilə bilər. Anaya olan sitayiş, pərəstiş bu mövzunu bütləşdirməyə başlayır, anaya olan canlı, isti münasibət get-gedə adətə, vərdişə çevrilib mexanikləşir. Halbuki həm görünməz, əlçatmaz ilahə mövqeyində olan ana o biri ilahilərdən fərqli olaraq hər gün, hər saat, hər dəqiqə insanlarla bir yerdə, bəşərin qalan üzvləri ilə nəfəs-nəfəsədir. Ona görə də gözə görünməzlərə olan vərdişləşmiş sitayişdən fərqli anaya canlı münasibətə daim güclü ehtiyac hiss olunmuşdur. Dünya yaranandan anaya məhəbbət uşaqlara fasiləsiz təlqin edilir, istisnasız bütün dinlər, rəssamlıq, musiqi, ədəbiyyat, hamısı, hamısı ananı sevməyə çağırır. Mövzu bütləşir, ehkamlaşır, əzbərlənmiş, lakin təsir qüvvəsi olmayan ehkam isə böyüməkdə olan yeni nəslə bir şey verə bilməzdi. Əli bəlkə də deyilməkdən az qala kəsərini itirmiş bir mövzunu yenidən ovxarlayıb meydana gətirdi. Əli qurudulmuş, muzeyləşdirilmiş, ehkamlaş-dırılmış əbədi bir mövzunu yenidən dirildib, ona təzə qan, təzə nəfəs verərək həyata qaytarmışdır. Əlinin dilindən çıxan, Əlinin nəfəsi ilə sehrlənən sözləri eşidənlər ayaq saxlayıb doğulduqları gündən eşitdikləri kəlamların mənasına dalmağa başlamışlar. Əli ana mövzusu üçün heç də yeni bir süjet axtarmamış, əvvəlki ifadələrin deyim tərzini dəyişdirmiş, həmişə həlim, sakit tonda deyilən, bir qədər, hətta laqeyd səslənən fikirlərə canlı hissiyyat, canlı duyğularını qatmışdır. Anaya məhəbbətə çağırış hökmlə, qəzəblə səslənməyə başlamışdır. Ana mövzusu isə adətən həmişə bir həlimlik xoşlamışdır. Ümumiyyətlə, bədii kəşflər müəmmalarla bağlıdır. Əlinin lap yaxınlığında olan bu bədii üsulu, bu kəşfi tapmaq üçün şair hansı əzablı axtarışlardan keçməli olmuşdur?

"Qaytar ana borcunu" nun misraları arasından qığılcım səpələnir, od-alov, şəfəq saçılırdı. Bu indi şeir deyildi, mahnı deyildi, romans da deyildi. Bu, tamamilə yeni rəngli səslərdən hörülmüş güclü, sağlam bir simfonietta idi. Əli bədii ədəbiyyatın ən qədim mövzusunu tamamilə təzə-tər şəkildə müasir oxucularına təqdim etmişdi. Təzə temanın dalında, arxasında gizlənməyə nə var ki? Bunu çox görmüşdük.

Əli mövzunu qəzəbli bir xitabla təqdim edir. Nankor övlada yalnız bu cür müraciət etmək olar. Lakin bu nankor bizim indiyəcən tanıdıqlarımızdan fərqli olaraq "atlını atdan salıb küləklərlə ötüşən", "baxışından qızların ürəyinə od salan", "instituta qızıl medalla girən" bir oğlandır. Bu "yeni" oğlan ali məktəbi bitirir, evlənir və anasını unudur, onun məktublarını cavabsız qoyur. Müəllif öz qəzəbli xitabı ilə ana zəhmətinin mənasını açır, bunu qaytarmağın qeyri-mümkünlüyünü göstərir:

 
Ana oğul böyütdü gur çatmaqaş, gensinə,
Ana oğul böyütdü, özgəyə qismət oldu.
Oğul! Nədir etdiyin bəs bu haqq-say üçün?
Qaytar onun ömrünə neçə gecə, neçə gün,
Qaytar onun saçının qaralığını geri,
Qaytar o dilindəki şirin-şirin sözləri!..
…Qaytarsan o sözləri, sözsüz bir lal olarsan,
Qaytarsan o yerişi yerindəcə qalarsan.
Qaytarsan o gülüşü hırıldamazsan daha.
Qaytar, qaytar onları, qaytar, qoyma sabaha!
… Qaytar onun borcunu,
Gülüşünü, adını, sözünü qaytar geri!
Qaytar onun borcunu,
O borc sənin özünsən, özünü qaytar geri.
 

Olur ki, hər hansısa bir əsər ədəbi mühitdə səs çıxarır, cəmiyyətinsə əsas hissəsinə naməlum qalır. "Qaytar ana borcunu" əsəri ədəbi mühitin divarlarını uçurub cəmiyyətin genişliyinə çıxmışdır. Qətiyyətlə demək olar ki, bu şeir son yarım əsrdə azərbaycanlı gənclərin çoxunun əxlaq tərbiyəsində böyük təsiredici qüvvəyə malik olub.

Əli ilə mənim aramda yaranan münasibətləri təkcə sənətlə bağlamaq düzgün olmazdı. Bu münasibətlərin əmələ gəlməsi bəzən izahı çətin və ya qeyri-mümkün olan mətləblərlə bağlıdır. Deyiblər ki, qardaşı və başqa yaxın qohumları seçmək insanın öz əlində deyil, ancaq dost seçmək onun öz ixtiyarındadır. Lakin dost da rast gəlmək-nəndir. Əvvəlcə mən bilmirdim ki, Əli ilə tanışam, yoldaşam, yoxsa dostam. Mən hər dəfə Bakıya gələndə qalacaq yerimi müəyyənləşdirdikdən sonra birbaşa Yazıçılar İttifaqına gedərdim. Bir müddətdən sonra içəri girəndə asılqanda dayanan saçları qırmızı rənglə boyanmış rus qadını dedi:

– Bilirsinizmi, Əli Kərim hələ gəlməyib.

Nədənsə buna elə bir məna vermədim. Bir də gələndə dedi:

– Əli yuxarıdadır.

Bir dəfə isə:

– Əlinin kiçik oğlu Azik xəstədir, olsun ki, Əli bu gün heç gələ bilməyəcək.

Yavaş-yavaş özümə sual verməyə başladım: "Axı bu qadın nə bilir ki, mən məhz Əlinin yanına gedirəm. Yuxarıda katiblər var, iki redaksiya var, məsləhətçilər var, müəllif hüququnu qoruyan idarə var, partkom var, mühasibat var, kassa var. Doğrudan da mən bəzən müxtəlif yerlərdəki işlərimi görəndən sonra Əli ilə görüşürdüm. Bu nə idi?" Hələ asılqanda dayanan bir yana, qoca xadimə Vera da xəbər alardı: "Əli ilə görüşmüsənmi?" Üstəlik arxivdə işləyən Zina da. Bir çox qələm yoldaşlarım Bakıda, təkrar edirəm, Bakıda məndən xəbər alardılar ki, "Əli necədir?", "Təzə nə yazır?" və sair və ilaxirə… Acığım tutardı çox vaxt, öz-özümə deyinərdim: "Əli Bakıda, sən Bakıda"… Ancaq qəribə, izahı çətin bir duyğu da keçirdi içimdən: "Bəlkə bu çox gözəl bir əlamətdir".

Redaksiyaların birində vaxtilə Əli ilə yanaşı olmuş şair işləyirdi. Məni görəndə Əlini soruşar, sonra onu tərifləməyə başlardı. Əli mənə məlum olmayan səbəblərə görə danışdırmırdı onu. Mən başa düşürdüm ki, o, Əlini ona görə tərifləyirdi ki, o gözəl təriflərini sahibinə çatdırım. Mən də çatdırırdım, istəmirdim ki, Əli tək olsun, ətrafında dost-tanışın çox olmasını istəyirdim. Əlinin etibarlı dost-tanışa ehtiyacı çox idi. Əli mənim vasitəmlə ünvanına deyilmiş sözləri yüngül bir istehza ilə qarşılayardı. Ancaq heç nə deməzdi. Axı belə bir ifadə var: "Salam göndərən də sağ olsun, salam gətirən də". Amma Əli tərif göndərənlə barışmırdı ki, barışmırdı. Sonralar başa düşdüm ki, Əli haqlıdır. Danışanda az qala kövrəlib ağlamaq həddinə düşən bu adamın hər şeyi təpədən dırnağacan saxta imiş, Əlinin ən qəddar bədxahlarından biri imiş. Əlidən danışanda gözləri sopsoyuq şüşəyə dönürdü. Arağı üfürə-üfürə içən, üstündən qoxu gəlməsin deyə sen-sen atan bu vəzifə ölüsü başdan-başa maska imiş, vəssalam! İçi də həsəd və paxıllıqla dolu olan bu şəxs Əlinin vəfatından sonra onun övladlarının uğurlarına da qısqanacaqdı, görünür. Əli onu vaxtında tanımışdı. Əlinin paxıllığını çəkən çox, büruzə verən yox dərəcəsində idi. Ümumiyyətlə, həsəd və paxıllıq insan xilqətində əzəli mahiyyət daşıyır. Məhz bu ibtidadan olmuş deyə ilahilər, peyğəmbərlər insanları daima bu xislətdən təmizlənməyə çağırmışlar, bunlar insanların artmasında, yüksəlməsində mühüm rol oynayan qibtə hissinə yaxın olduğundan, bunları bir-birindən ayırmağın çətinliyindən insanlarda qalmaqda və müxtəlif fəsadlar törətməkdə davam etməkdədir. Təbii ki, bu xislət incəsənət adamlarında daha tez büruzə çıxır, elə bil bu xislət onların lap selikli qişalarındadır. Bu daha çox az istedadlılarda və ya yarım istedadlılarda özünü daha qabarıq büruzə verir. Güclü, qüdrətli istedada malik olanlar isə bu xislətdən azaddırlar, çünki onlar özlərinə arxayındırlar. Paxıllar ilk zərbəni özlərinə vururlar, içəridən özlərini mütəmadi ova-ova dururlar. Ancaq öz həsəd obyektlərinə də müxtəlif üsul və yollarla dəhşətli zərbələr vura bilirlər. Əlinin hər yeni şeiri ədəbi ictimaiyyətdə yaxşı mənada uzun-uzadı söhbət mövzusuna çevrilirdi. Gizli rəqiblərin gözləri üşşələnməyə başlayırdı. Mən Mosart və Salyeri əhvalatına inanmıram. Lakin bu əhvalat özlüyündə incəsənət aləminin vəziyyəti barədə təsəvvür hasil etmək üçün imkan verir. Ədəbiyyatda və incəsənətdə salye-rilik mövcuddur, lakin günahkar olduğuna inanmadığım bir şəxsin adını əvvəlcə bu mənfi məfhumla bağlamaq istəmirdim. Yadıma düşəndə ki, ən dəhşətli vərəm mikrobunu onu kəşf edən alimin adı ilə "kok" adlandırıblar, şübhələrim sovuşdu. Əliyə qarşı gözəgörünməz, əllə tutulmaz bir kollektiv salyerilik mövcud idi. Bu ona olan haqsız münasibətlərdə büruzə çıxırdı. Onun bədxahları heç bir irad tapa bilmədiklərindən xoşlanırdılar ki, adı heç olmasa "içənlər" siyahısında olsun. Halbuki onlar daha çox içir və üstən dediyim kimi iy gəlməsin deyə "sen-sen" atırdılar. Əli isə içkini də kişi kimi içirdi, sen-sensiz filansız. Düzmü eləyirdi Əli, yoxsa düz eləmirdi? Bu ayrı məsələdir. Bunun açarı və cavabı onun "Ürək güzgüsü" pyesindədir.