Samet Vurgun

3. Vurgun’un Eserlerinde Temel Ögeler

Bir milletin kendine özgü saydığı ve sahip olmakla onu güçlü ve saygın kılan toplumsal ve kültürel öğeler olarak tarif edebildiğimiz “millet, dil, edebiyat, vatan, özgürlük, sanat, inanç gibi değerler Vurgun’un eserlerinde konu edindiği ve anlattığı esas ögelerdir. Samet Vurgun’un amacının güzel söz söylemekten ziyade, halkına kendi değerlerini anlatmak ve bu değerlere sahip çıktıkça millet olabileceği bilinciyle milletinin zihniyet inşasında ve bu zihniyet doğrultusunda hayat sürmesinde yardım etmek, böylece her türlü dayatma karşısında kendi kalabilmesini mümkün kılmak olduğu düşünüldüğünde ve görüldüğünde, onun bir şahsiyet ve şair olarak kıymeti anlaşılır.

Samet Vurgun’un sözlerinin güzelliği, işlediği konuların ehemmiyetiyle ve bu mühim konuları ele alma şuuruyla birleşince harikulade oluverir. Bu harikuladelik, onu sadece güzel şiirleri olan bir şair olmaktan öteye, ilinin dili olmaya taşımış ve millî şair eylemiştir.

3.1. Millet

Mǝnsub olduğu xalqın varlığı ilǝ fǝxr etmǝyǝn, onun eşqini müqǝddǝs bir mǝşǝl kimi öz qǝlbindǝ yandırmayan bir insan, öz vǝtǝndaşlıq haqqını dǝrk edǝ bilmez, ona vǝtǝnpǝrvǝr demek dǝ gülünc olar.

–Samet Vurgun -

Yaşadığı dövrdən asılı olmayaraq hər bir sənətkarda milli qürur hisi ilə döyünən qəlb olmalıdır. Milli qürur hissi olmayan yerdə ümumiyyətlə heç bir yaradıcılıq təsəvvür etmək mümkün deyildir…

–Samet Vurgun -

Samet Vurgun 1935 yılının ilk günlerinde yazdığı “Füzulinin Dərdi” (Vurğun, 2005: I/185) şiirinin dördüncü hanesinde, halkının soyuna işaret eder:

 
Nǝ odlar görmüsǝn bilsǝn,
Əzǝldǝn aşiq oldun sǝn,
Böyük ruhunla bir Türksǝn,
Muradın şemi yanmazmı?
 

Vurgun, bir makalesinde, hangi zaman diliminde yaşarsa yaşasın sanatçının millî gurur duygusuyla çarpan kalbi olmalıdır. Millî gurur hissi olmayan yerde genellikle hiçbir yaratıcılık düşünülemez (Vurğun, 2005: V/197), der.

Vurgun, insanların mutlaka mensup olduğu halkı sevmesi gerektiğine ve diğer halkları sevmenin, anlamanın yolunun da kendi halkını sevmekten geçtiğine inanarak şöyle yazar:

“Öz doğma xalqını anlayan, onu sevən, o xalqdaki qəhrəmanlıq, fədakarlıq, yüksək əməllər və bütün insani sifətləri dərk edən bir gənc başqa xalqları da sevəcək, anlayacaqdır. Çünki o insani sifətlər bütün xalqlara mexsusdur.” (Vurğun, 2005: V/147)

“Milli Vüqar və Genclik” adlı makalesine “Vǝtǝnpǝrvǝrlik dediyimiz zaman, onun ruhunu tǝşkil edǝn mühüm hisslǝrdǝn biri, bǝlkǝ ǝn çox ömür sürǝni milli vüqar hissidir.” cümlesiyle başlayan Vurgun, şöyle devam eder: “Mensub olduğu xalqın varlığı ile fəxr etməyən, onun eşqini müqəddəs bir məşəl kimi öz qəlbinde yandırmayan bir insan, öz vətəndaşlıq haqqını dərk edə bilməz¹, ona vətənpərvər demək də gülünç olar.” (Vurğun, 2005: V/146)

Ona göre, idealist bir vatan evladı, kendi halkına ne kadar iyi hizmet ederse aynı zamanda bütün insanlığa da hizmet etmiş olur. Bununla da milletinin dünya tarihinde daha büyük şöhret kazanmasını daha büyük hürmet görmesini sağlar. Vurgun bu hususta şöye der:

“Əsrimizin gənc insanı bütün dünyanı, bütün bəşəriyyəti dərk etmək üçün yaşadığı torpağı, mənsub olduğu xalqı dərk etməli, yalnız bu yolda da insanlıq dərəcəsinə yüksəlməli, bütün xalqların mənəvi həyatının inkişafında iştirak etməlidir.” (Vurğun, 2005: V/147)

Vurgun, başka bir makalesinde ünlü Rus yazarı Belinski’nin “Mən rus xalqını qəlbdən sevirəm və bu xalq kütləsi içərisində ən kiçik bir qum zərrəsi olmağı özüm üçün namus və şərəf hesab edirəm.” sözünü kendi düşüncesine dayanak yapar. Onun da kendisi gibi düşündüğünü söyler ve şu cümleyi ekler: “Hər xalq öz varlığı ilə bəşər həyatının müəyyən bir cəhətini ifadə edir.” (Vurğun, 2005: V/209)

* * *

Vurgun, devrin bütün acımasızlıklarına rağmen Hakanî, Nizamî gibi 12. yüzyıl ediplerinin sözlerine esaslanarak milletini ve milliyetini savunmaktan çekinmemiştir. Bakü Harbî ve Siyasî Akademi’de yaptığı bir konuşmada söylediği şu sözler onun millet sevgisini yansıtmaktadır:

“XII-ci əsrin böyük şairlərindən biri olan Xaqani milli zülmün bütün acılıqlarına dözərək belə yazırdı: Türk olmağıma görə məni kim məzəmmət edirsə, Türk dilində deyilən eyni sözlərlə də Allah cəza verəcəktir. Böyük Nizami isə: Mənim Türk olmağım kimə xoş gəlmirsə, yəqin ki, o, Türkərin dovğasının dadını bilmir.” (Vurğun, 2005: V/43).

Şair, 1942 yılında savaşın şiddetli zamanında Moskova’da bulunurken Alman cephesinde büyük kahramanlık gösteren ve bunun için büyük ödüle “Ali Mükafat”a layık görülerek Moskova’ya beş gün istirahata gönderilen İdris Veliyev, Vurgun’u ikametinde ziyaret eder. Vurgun, ona “Siz de böyük bir xalqın oğullarısınız. Azərbaycan torpağı hər vaxt igidler yuvası olmuşdur. İndi vətənimizin namusu, bayrağı sizin əllərinizə tapşırılmışdır.” der. Bu cümleler onun halkına olan hürmetinin yüksek seviyesini göstermektedir.

* * *

Tahran “Şah Yönetimi”nin İran’ın aslî unsuru olan Türklere hor bakmalarına, onların kültürel değerlerini örselemelerine karşı celallenerek ağır sözlerle ağızlarının payını verir:

 
Söyle, sənmi xor baxırsan mənim şeir dilimə?
Qoca Şərqin şöhrətidir Füzulinin qəzəli!
Sənmi “türkəxər” deyirsən ulusuma, elimə?
Dahilərə süd vermişdir Azərbaycan gözəli…
Qoca Şərqin şöhrətidir Füzulinin qəzəli!
Bir varaqla tarixləri, utan mənim qarşımda,
Anam Tomris kəsmədimi Keyxosrovun başını?
Koroğlunun, Səttarxanın çələngi var başımda.
Nəsillərim qoymayacaq daş üstündə daşını;
Anam Tomris kəsmədimi Keyxosrovun başını?
 

(Vurğun, 1986: 1/133)

Səməd Vurgun’un birkaç vecizesiyle bu bölümü sonlandıralım:

“Vətənin məhəbbəti ile alovlanmayan, onun tarixini bilməyən alim və ya tarixçi, yazıcı və ya rəssam öz xalqına layiq heç bir şey yaradabilməz.” (Vurğun, 2005: V/53)

“Azərbaycan xalqı əsrlər boyu mübarizəsi ile nəinki öz tarixinə, hətta mütərəqqi bəşəriyyətin tarixinə qızıl səhifələr yazmışdır. Azərbaycanın tarxini bilmədən Şərqin, hətta Qərbin bir sıra ölkələrinin tarixi haqqında tam təsəvvür əldə etmek olmaz.” (Vurğun, 2005: V/54vd.)

“Biz bəzən böyük bir həqiqəti unuduruk ki, yaşamağa haqqı olan bir xalqın həyat qüdrəti, mübarizə qabiliyəti, onun gələcək taleyi, hər şeydən əvvəl, bu xalqın qoynunda bəslədiyi gənçliklə ölçülməlidir! Biz möhtərəm qocalarımızın simasında yaradılmış tariximizi sevib alqışlamalı, lakin gəncliyimizin simasında yeni tariximizi yaratmalıyıq!

“Gənclik vətən torpağının səhəridir. Onun surətində günəşin qüdrəti, baharın həyat ətri vardır.” (Vurğun, 2005: V/83)

“Azərbaycan xalqının şərəfli kecmişi vardır və o , ən qədim, ən mədəni xalqlar sırasına daxildir. Azərbaycan xalqının mədəniyyəti tarixin ayrı – ayrı mərhələlərinde bütün Şərqdə ən qabaqcıl ve mütərəqqi mədəniyyət olmuşdur.” (Vurğun, 2005: V/52)

3.2. Dil ve Edebiyat

 
Yüz il biz ayrıldıq ana dilindən,
Məktəbin adına dedik “uşkola”.
Oxucum! Bir daha nəzər yetir sən
Kəçdiyin o qanlı, o qorxunc yola.
 

– Samet Vurgun -

Samed Vurgun, bir milletin millî kimliğinin esasını teşkil eden ve halkı birbirine bağlayan, onu tanıtan, onun bütün değerlerini muhafaza edip hazinesinde saklayan hatta kültür değerleri içerisinde millî damgası en belirgin olan unsurun dil olduğunun bilincinde olmuştur. O, hem Türk dilini en iyi şekilde kullanmış ve edebî eserler vermiş hem de onun varlığını koruyup bekası için mücadele edenleri takdirle yâd edip eserlerini gün ışığına çıkarmıştır.

O, 1935 yılında yayımladığı “Aslan Gayası” (Vurğun, 2005: III/110 vd.) poemasında Çarlık Dönemi’nde Türk dili hususunda yapılan ihmali, ilgisizliği hatta hıyaneti dile getirip bu “kanlı” ve “korkunç” dönemin hatırlanması ve ibret alınması gerektiğini belirtmiştir.

 
Yüz il biz ayrıldıq ana dilindən,
Məktəbin adına dedik “uşkola”.
Oxucum! Bir daha nəzər yetir sən
Kəçdiyin o qanlı, o qorxunc yola.
 
 
Yüz il Füzuliyə həsrət qalaraq
Doğma anamıza söylədik “mama”.
Yüz illik yuxuya birdən dalaraq
Yatdıq gözümüzdən yaş dama-dama. (1935)
 

Vurgun, Türk dilinin ve Türk varlığının bertaraf edilmek istendiği “Kızıl Kırgın” tufanının kasıp kavurduğu 1936 yılında yayımladığı “Azad İlham” adlı şiirinde üç dilde divan tasnif eden Nesimî’nin ıstırabıyla Nesimî’yi anlatır:

 
Bu miskin aşiqə baxın da bir az,
Diri soyulsa da dözər², ağrımaz.
Sən ey ülkərimiz, sönməz sənətkar!,
Əsrlər boyunu gördü gözlərin;
Tarixlər boyunca qaldı yadigar
Ölməz fikirlərin, ölməz sözlərin!..
 

Yine üç dilde divan kurup dünyada Türk dilini ve şiirini ulaşılmaz zirveye çıkaran dünya şöhretli Fuzulî’nin hıçkırıklarını duyurup gözyaşlarını gözümüze aktarır.

 
Füzuli doymadı göz yaşlarından,
Açdı qapısını səhər yelləri.
İncidi ən yaxın sırdaşlarından,
Ağlayıb ağlatdı bizim elləri;
Ağarmış saçında, saqqalında qış…
Asiman dolandı şikayətindən,
Karvanı dərd adlı səhrada qalmış.
Leylinin Məcnunun hekayətindən.
 

Sarayların surlarına mahkûm edilen, kaynağından uzaklaştırılarak yabancı dillerin işgaline maruz bırakılan Türk dilini ve edebiyatını sarayların cenderesinden çıkarıp tabii kaynağına kavuşturan ve bu kutlu yolda canını kurban eden Vakıf’ı sık sık hatırlatır:

 
Gətir xatirinə Vaqifi bu dəm
Qırıldı qəlbində bir yurdun sazı…
Ağladı ardınca gözlərində nəm
Uçan durnaların küskün avazı.
O, gərdi köksünü farsın dilinə,
Haykırdı: Türk dili, Türk şeri gərək!
Bir yeni can verdi doğma elinə,
Üfüqdən üfüqə qanad gərərək…
 

(Vurğun, 1960: 319; 2005: I/221)

* * *

Burada önemli bir hususu açıklamak yerinde olur. Bazı sözde kalem erbabı eski sahiplerine bağlılıklarını göstermek ve onlarla birlikteliklerini özleyerek vatan, millet vurgunlarına kesik kesik de olsa laf vurmalarına, hatta kara yakmalarına o devrin zulmünü bütün şiddetiyle yaşayan bir ailenin ferdi olarak görmezden, duymazdan gelmem elbette ki mümkün değildir.

Elleri “nataşaların” elleriyle sıkılmaktan başka şeyle sıkılmayan uşaklar, vatan vurgunlarının mengeneyle sıkılan ellerinden çıkan nice katmanlı şiirlerindeki mana, mantık, muamma ve muhakemeyi anlamaları elbette ki mümkün değildir.

Eğer bilmeden yapıyorlarsa Vurgun’un ifadesiyle kütbaştırlar. Bilerek yapıyorlarsa millî ve manevî değerlere saygıları yoktur demektir.

Samet Vurgun’un hangi şartlar altında yazıp yarattığını anlamak ve anlatmak elbette ki zordur. Onun eserlerini biraz olsun anlayabilmek için önce “onun öğrencisi” Bahtiyar Vahapzade’nin “İki Karku” şiiri ile Azaflı’nın “Olmur” ve “Sen Demə” redifli şiirlerini okumak gerekir.

Vurgun’un redaksiya heyetine gönderdiği her eseri sansürden geçirilip değişimlere maruz kalmıştır. Bu yetmiyormuş gibi bazı işgüzar ve aklı evvel “uşaklar” vefatından sonra bile onun şiirlerinde onlarca değişiklik yapmışlardır.

Samet Vurgun’un, 2 ağustos 1936’da yayımladığı “Azad İlham” adlı şiirinin 23. beyti şöyledir:

 
O, gərdi köksünü farsın dilinə,
Haykırdı Türk dili, Türk şeri gərək! (Vurğun, 1960: 319)
 

Vurgun’un vefatından sonra bu beyit defalarca değiştirilerek yayımlanmıştır.

 
Gərdi sinəsini o, fars diline,
Bağırdı, öz dilim, öz şe’rim gərək! (Vurğun, 1960: I/232)
 

Aynı beyit başka bir kitapta:

 
Gərdi sinəsini o, fars dilinə,
Bağırdı: öz dilim, öz şe`rim gərək! (Vurğun, 1985: I/277)
 
 
Gərdi sinəsini o, fars diline,
Haykırdı, türk dili, türk şeri gərək! (Vurğun, 2005: I/222)
 

Başka bir örnek verelim:

Vurgun, Rus edebiyatının baş eseri olan Puşkin’in yazdığı “Yevgeniy Onegin” eserini 1936 yılında Türk diline tercüme etmesini aynı yıl yazdığı “Büyük Şairin Şerefine” adlı şiiriyle dünyaya duyurur ve ilk bendinde şöyle der:

 
Axıtdım alnımın inci tərini,
Yanmadım ömrümün iki ilinə.
Rusiya şerinin şah əsərini
Çəvirdim ilk dəfə Türkün diline. (Vurğun, 2005: I/228):
 

Vurgun’un vefatından sonra dördüncü mısrası şöyle değiştirilir:

 
Rusiya şerinin şah əsərini
Mən çəvirdim Azərbaycan dilinə (Azad İlham 1937: 52-56)
 

Başka bir eserde şu hâle getirilir:

 
Rusiya şerinin şah əsərini
Çəvirdim Vaqif’in şirin dilinə (Vurğun, 1960: 241; 1985: I/288)
 

Sadece bu örnekler bile devrin zulmünü ve Vurgun’un eserlerinin başına gelenleri göstermeğe yeterlidir.

* * *

Vurgun, sadece yaşadığı devirde Türk dili ve edebiyatına yapılan saygısızlığa karşı mücadele vermekle kalmamıştır. O, tâ 12. yüzyılda Şirvan Şahı Ahsitan’ın Nizamî’ye baskıyla “Leyla ve Mecnun” eserini Farsça yazdırmasından – ki Nizamî bu hadiseyi kitabın ön sözünde anlatmıştır – duyduğu rahatsızlığı telmih yoluyla “20 Bahar” poemasının “1. Sinfoniya”sında kaleme almış ve gelecek nesillere bu kanayan yaranın acısını hissettirmeye çalışmıştır.

Nizamî, Leyla və Mecnun eserinin girişinde “Kitabın Yazılmasının Səbəbi” başlığı altında meseleyi şöyle anlatır:

 
Bir gün nəş’əliydim aləm şad kimi,
Dəmlər içindəydim Keyqubad kimi.
…
Könül pərvanəsi əlində çıraq,
Mən bülbül olmuşdum, məst olmuşdu bağ.
…
Bu zaman bir elçi gəldi eyvana,
Şahın məktubunu gətirdi mana.
On – on beş sətirdi şahın bu sözü,
Gözəl xətti ilə yazmışdı özü.
“Ey söz dünyasına hâkim Nizami,
Qulluğa məhrəmsən tut ilticamı.
Səhər yuxusunun pərdəsini at,
Yenə söz oynadıb bir sehr yarat.
…
İstərəm Məcnunun böyük eşqinə
Bir söz xəzinəsi açasan yenə.
Bakirə Leyli tek, ey böyük üstad!
Şe’rdə iki üç bakir söz yarat.
…
Bu təzə gəlinə çəkəndə zəhmət,
Fars, Ərəb dilində vur ona zinət.
…
Türk dili yaramaz şah nəslimizə.
Əskiklik gətirər Türk dili bizə.
Yüksek olmalıdır bizim dilimiz,
Yüksek yaranmışdır bizim nəslimiz.”
Qulluq halqasına düşdü qulağım,
Qan vurdu beynimə, əsdi dodağım.
Ömrüm viran oldu, solub saraldım,
Bu əmrin önündə cavabsız qaldım.
…
Qəlbimdə can kimi əzizim olan,
Məhəmməd Nizami –oğlum bu zaman
Bu gözəl məvzuya könül verərək,
Oturdu yanımda o bir kölgə tək.
Öpdü ayağımı xeyli mehriban,
Dedi: “Ey göylərə meydan oxuyan,
‘Xosrov və Şirin’i yazıb yaratdın,
Hər duyan könüldə bir zövg oyatdın.
Leyli Məcnundan da yarat bir əsər,
Cüt olsun yazdığın qıymətli gövhər.
…
Dedim: “Ayna üzlüm, sözündə möhkəm,
Sözün yerindədir, haqlısan bu dəm…” (İbrahimov, 1985: IV/202 vd.)
 

* * *

Şair “Komsomol Poeması”nın ilk sıralarında Türk’ün mitolojik ulu anası Humay Ana’nın timsali olan bir Türk kızının varlığını, hayatını, düşüncesini ve beklentilerini yorumlayıp dikkatlere sunar.

Humay, Göktürk Kitabelerinde anlatıldığı gibi, Türklerin bilge, ermiş, çocukları koruyan melek anasıdır. Rusların mitolojik anası Tatyana olduğu gibi Türklerinki de Humay’dır.

 
Humay düşündürür, Humay ağladır…
O nə Tatyanadır, nə Ofəlyadır.
Həyata gəldiyi o gündən bəri
O küskün baxışlı qara gözləri
Nələr düşündürür
Onun həyatı,
Sevgisi, taleyi, müqəddəratı
Hər zaman andırır vərəmli bir qış,
Bütün diləkləri gözündə qalmış
İcazə versəniz danışaram mən
O, qız xəyalının incəliyindən:
Daldığı musiqi –sazların səsi,
Ya da ki quşların vəhşi nəğməsi…
Dağların döşündə gəzinən çoban
Dərdlənib neyini çaldığı zaman,
Yaşarır Humayın qara gözləri,
Həyata gəldiyii o gündən bəri, (Vurğun, 2005: 3/15)
…
 

Vurgun, Humay’ın düşünce ve beklentilerini kendi görüş ve beklentileri şeklinde devrin pek de kendilerinden olmayan hâkim güçlerine itiraz edasıyla sunar:

 
Nədən şeirlərim ağıza düşüb,
Dağların çobanı məni anmasın?
Nədən karvanıyla quşlar ötüşüb
Başımın üstündə havalanmasın?
Dağların çobanı məni anmasın?
 
 
Nədən bu torpağın şirin ləhçəsi
Şairəm deyənə biqanə qalsın?
Niyə qurladıqca suların səsi
Ondaki qüvvəti ruzqarlar alsın?
Şairəm deyənə biqanə qalsın?
 
 
Nədən söyləməsin ana dilile
Öz odlu nitqini yoldaş komissar?
Türkce danışmasın sevgilisilə…
Bu mənhus adətdə böyüklükmü var?
Məndən inciməsin yoldaş komissar!
 
 
Nədən şerimizin baş qəhrəmanı
Gah Turandan gəlir, gah da İrandan?
Bəs mənim ölkəmin varlığı hanı?
Böyük bir şairin yazdığı dastan
Gah Turandan gəlir, gah da İrandan! (Vurğun, 2005: 3/19) (Vurğun, 1986: 2/46)
 

* * *

1935 yılında yazdığı “Tebriz Gözəli” şiirinde, Güney Azerbaycan Türklerine yakın gelecekte bağımsızlıklarını kazanacakları ve ana dillerinin serbest olacağını, âlimlerin de, şairlerin de dağda çobanın da türkülerini ana dillerinde söyleyeceklerini müjdeler:

 
Bir yeni rǝng alır Mil dǝ, Muğan da
Bu bayram günündǝ, bayram ilindǝ.
Alim dǝ, şair dǝ, dağda çoban da
Deyir mahnısını ana dilindǝ.
 

* * *

Samet Vurgun Güney Azerbaycan’da Pişeverî’nin liderliğinde başlatılan bağımsızlık hareketinin ilk günlerinde Türkçe yayın yapmaya ve Türkçe eğitim öğretim yapmaya başladıklarını “20 Bahar” poemasıyla Nizamî’ye müjdeler. Manzumenin “1. Sinfoniya”sında şöyle söyler:

 
Xəbər aldım Nizamiden,
Deyir: “Xoşbəxt oldu Vətən,
Öz sevgilim –
Ana dilim
Can qurtardı yad ellərden –
Təzə gəldim dünyaya mən!”
Ana yurdun qız- gəlini
Vaqifin de heykəlini
Ürəyində,
Diləyində
Qaldırmışdır bir dağ kimi,
Yandırmışdır çiraq kimi. (Vurğun, 2005: II/36)
 

* * *

Vurgun, 1936’da Puşkin’in baş eseri “Yevgeniy Onegin”i Türk diline tercüme etmesini “Büyük Şairin Şerefine” adlı şiiriyle duyurur (Vurğun, 2005: I/228).

Vurgun, ömrünün iki yılını geceyi gündüze katıp alın terini dökerek Rus şiirinin şah eserini ilk olarak Türk’ün diline çevirdiğini, kendisinin de bu sanat yolunda dolu olduğunu ve halklar/milletler dünyasında onun da ellerinin/halklarının bulunduğunu yani Rus dilli gibi Türk dilli halklarının da olduğunu, kendisinin de o halklardan birinin oğlu olduğunu işaret eder.

Aynı bentte sevinç ve mutlulukla önemli bir hususu da belirtir: Can sırdaşım dediği ve hayat sırlarını, gönül sözlerini paylaştığı bu eseri tamamlamanın bahtiyarlığını yaşar. Bu sözlerin bir şairin vicdan sesi ve düşünen bir kalbin ifadesi olduğunu belirtir.

 
Axıtdım alnımın inci tərini,
Yanmadım ömrümün iki ilinə.
Rusiya şerinin şah əsərini
Çəvirdim ilk dəfə Türkün diline.
Bir yeni sənətlə mən də doluyam,
Ellər dünyasının ellər oğluyam.
Yuxusuz gecələr çıxdı qarşıma,
Fəqət tövşümədi bu polad sinəm.
Artıq qovuşmuşam can sırdaşıma,
Özümə bəxtiyar bir insan desəm,
Bu səs bir şairin vicdan səsidir,
Düşünen bir qəlbin ifadəsidir.
…
 

Samet Vurgun, “Yevgeniy Onegin”i Türkçeye çevirmenin haklı gururunu yaşayıp kendini bahtiyar insan kabul ederken şiirin ikinci bendinde maksadını açıklar:

Birinci maksadı ufukta Ay-Yıldızlı bayrağın sürekli dalgalanmasıdır. Mehmet Âkif’in İstiklâl Marşı’nın ilk kıtasında “Yurdumun üstünde tüten en son ocak sönmeden bu şafaklarda yüzen al sancak sönmez” dediği gibi o da aynı endişeyle “Ufukta dalgalanan Ay Yıldızım sönmesin diye her gecemi gündüze kattım.” der. Yani Azerbaycan halkını sa’ye, gayrete, hikmete, hizmete çağırır.

İkinci maksadı ise “sanat vadisinde”, sanat dünyasında Rus kadını Tatyana’nın önüne Türkün ulu anası Humay/ Umay’ı çıkarmasıdır.

Bilindiği gibi bütün sanatların ilk ve temel mucitleri analardır. Dil, edebiyat, müzik alanında şüphesiz ki ilk şair, ilk ses sanatçısı, ilk bestekâr, ilk tahkiyeci analardır. Örgü, dokuma, nakış, yemek gibi onlarca sanat alanında da ilk mucitler onlardır.

Dil denilince akla ana gelir. Ana sözü ile dil sözü “Ana Dil” şeklinde birlikte kullanılır. Millî kimliğin temelini oluşturan dilin her yönüyle temsilcisi anadır. Ananın en bariz vasfı dilin yaratıcısı olmasıdır. Vurgun, Rusların mitolojik ermiş bilge anaları Tatyana gibi Türklerin de Göktürk Kitabeleri’nde adı geçen bilge, ermiş, çocukları koruyan Humay/Umay anayı hatırlatır. Rus dilinin yaratıcısı Tatyana’nın önüne Türkün ve Türk dilinin anası Humay/Umay anayı çıkarmak gerektiğini söyler. Türk gençlerine Rusun Tatayanası ve onun dili Rusça kadar Türkün anası Humay ve onun dili Türkçe de aziz ve muteberdir.

 
Mən ki, hər gecəmi qatdım gündüze,
Üfüqdə sönməsin ulduzum, ayım!
Sənət vadisində gəlsin üz üzə
Sənin Tatyananla mənim Humayım.
 

Vurgun, bahsi geçen şiirin son bendinde ülkesinin şairi olduğunu, ülkesinde şiirin de sanatın da şaire, sanata hürmetin de olduğunu bildirir.

 
Mən də bir ölkənin yazan əliyəm,
Bu bayram günündə bəzənməliyəm.
Şairlər oylağı, ey əziz Vətən!
Söylə tanışmıdır sənə Onəgin?
Bilirəm Puşkini çoxdan sevirsən…
Qızın da, oğlun da əzbərdən desin:
Bizdə şeir də var, sənət də vardır!
Şairə, sənətə hörmət də vardır!..
 

Yaşar Qarayəv’in sözüyle Samet Vurgun, Azerbaycan’ın Türk şiir dilini o yıllarda yüksek olgunluğa, duruluğa, saflık ve güzelliğe kavuşturup zirveye çıkarmıştır. (Qarayəv, 2005: 10)

Samet Vurgun’un dil hususunda önemli bir tavrı da Batı ve Doğu dillerini bildiği, onların en büyük eserlerini tercüme ettiği hâlde onların arkasına takılmamasıdır. Onları taklit etmemesidir. Kendi millî edebiyatına yaslanıp özgün eserler vermiştir. Ne Avrupa ne Fars ne de Rus dilinin ve edebiyatının takipçisi olmuştur. Bu tavrını bir makalesinde şöyle açıklamıştır:

“Yoldaşlar, Avropa Avropadır, Şərq Şərqdir, Azərbaycan Azərbaycandır.

Mən Avropa mədəniyyətini çox sevirəm. Bütün Avropa yazıçılarını bacardığım qədər oxumuşam. Ancaq öz yaradıcılığımı ölənə qədər Füzulinin, Vaqif’in üzərində aparacağam.” (Vurğun, 2005: V/89).

* * *

İkinci Dünya Savaşı’nın buhranlı ve kara bulutlu karanlığında Tahran hükûmetinin Türk dilinde yazılan bütün kitapları toplatıp yaktırmasına dünya aydınlarından sadece o itiraz edip “Yandırılan Kitablar” adlı manzumesiyle tepkisini göstermiştir.

 
Cəllad! Sənin qalaq-qalaq yandırdığın kitablar,
Min kamalın şöhrətidir, min ürəyin arzusu…
Biz köçürük bu dünyadan, onlar qalır yadigar,
Hər vərəqə nəqş olunmuş neçə insan duyğusu;
Min kamalın şöhrətidir, min ürəyin arzusu… (Vurğun, 1986: 1/133)
 

* * *

Samet Vurgun, Azerbaycan edebiyatının korunması, geliştirilmesi ve onun genel gidişatı hakkında önemli görüşler ortaya koymuştur. Azerbaycan bedii edebiyatının hangi istikamet üzere gelişme göstermesi gerektiği konusunun daima canlı bir mesele olarak sosyal düşüncelerinin merkezinde durması gerektiğini vurgulamıştır. Bununla birlikte bedii tenkidin, her şeyden önce, yazarların meydana getirdiği eserleri tenkit etmekle kalmaması her yazarın takip edeceği edebî yolun istikametiyle de derinden meşgul olunması, onun edebî kabiliyetinin hangi tür üzre daha verimli, daha başarılı olacağının da ona haber vermesi gerektiğini tavsiye etmiştir. Çünkü Vurgun, edebiyatın genel talihinin ve geleceğinin bu meseleye bağlı olduğuna inanmıştır (Vurğun, 2005: V/91).

Vurgun’un takip ettiği yolun en önemli bir yanı da Molla Penah Vakıf’ın başlattığı intibah dönemi edebiyatının, başka bir anlatımla Divan Edebiyatı veya yüksek zümre edebiyatının halk edebiyatıyla kucaklaştırılması meselesini çok etkili bir şekilde devam ettirilmesidir.

Vurgun, halkın dilini şiire, tiyatroya taşımış, halkın diliyle âlimlerin, aydınların dilini harmanlamıştır. Onun eserlerinin köylülerden şehirlilere kadar her kesim tarafından hüsnü kabul görmesi bunun göstergesidir.

Vurgun’un Azerbaycan Türk edebiyatına aynı zamanda Türk devletleri edebiyatına yaptığı katkılardan önemli biri de genel Türk edebiyatına manzum roman türünü kazandırmasıdır. Vurgun’un, Bolşevik İhtilâli’nin yirminci yılı için yazdığı ve eski bir köyün kolektifleştirilmesi sürecini anlattığı “Komsomol Poeması” özgün bir manzum romandır. Kendi ifadesiyle bu eser Sovyetler Birliği tarihinde ilk manzum romandır (Vurğun, 2005: V/21).

Samet Vurgun, Azәrbaycan Yazıçıları İttifaqının birinci genel kurulunda “Azәrbaycan Әdәbiyyat Tәnqidi Haqqında” sunduğu bildirinin ilk cümlesi şöyledir:

“Yoldaşlar, mәn Azәrbaycan Türk tәnqidinin vәziyyәtinә dair bir neçә söz demәk istәrdim.”

Aynı bildiride beş yerde “Azәrbaycan Türk tәnqidi” bir defa da “Azәrbaycan Türk әdәbiyyatı”

Tamlamasını kullanmıştır.

* * *