– Портос, – деди Арамис, – Атос сенга овсарсан деб айтди, менинг ҳам шунга қўшилишимга тўғри келяпти… Д’Артаньян, сен улуғ инсонсан, жаноб де Тревилнинг ўрнини олганингда мен сендан валинеъматлик қилишингни ва монастирга нозир бўлишимга ёрдам беришингни тавалло қиламан.
– Ҳеч нарсага ақлим етмай қолди! – хитоб қилди Портос. – Сизлар д’Артаньяннинг қилиғини маъқуллаяпсизларми?
– Бўлмасам-чи, азбаройи шифо! – деди Арамис. – У қилган нарсани нафақат маъқуллайман, балки табриклайман ҳам.
– Энди эса жаноблар, – ўз хулқини Портосга изоҳлаб беришга ҳаракат ҳам қилмасдан сўзлади д’Артаньян, – бир киши ҳамма учун ва ҳамма бир киши учун – шу дамдан эътиборан бу бизнинг шиоримиз, тўғрими?
– Лекин… – сўзламоқчи бўлди Портос.
– Қўлингни чўз-да, қасамёд қил! – бир овоздан хитоб қилишди Арамис билан Атос.
Уларнинг ҳаракатидан эси оғиб, лекин, ҳарҳолда, ўзича алланималарни минғирлаб, Портос қўлини чўзди ва тўртовлон жўр бўлиб, д’Артаньян айтган сўзларни айтишди.
– Ҳамма бир киши учун, бир киши ҳамма учун!
– Жуда яхши. Энди ҳар биримиз ўз уйимизга жўнасак, – гўё умр бўйи буйруқ бериб юргандай деди д’Артаньян. – Ва эҳтиёт бўлинглар, зеро, шу дақиқадан биз кардинал билан кураш бошладик.
X
Ўн еттинчи асрдаги қопқон
Қопқон асло бизнинг кунлар ихтироси эмас. Жамият миршабларни кашф этган бўлса, миршаблар қопқонни ўйлаб топишган.
Китобхонларимиз Париж миршабларининг махсус тилига ҳали кўникмагани ва ўн беш йилдан ортиқ ёзувчилик ишимиз асносида бу иборани шу нарсага татбиқан биринчи бор қўллаётганимизни эътиборга олиб, гап нима хусусида кетаётганини изоҳлаб беришга уриниб кўрамиз.
Бирор уйда, қай биридалигининг фарқи йўқ, жиноятда шубҳа қилинган одам қамоққа олинса, унинг қамалгани сир тутилади. Уйнинг биринчи хонасида тўрт ёки беш миршабдан иборат пистирма қўйилади, эшикни кимки тақиллатса, очишади-да, кетидан ёпиб, келган кишини ҳибсга олишади. Шу йўсинда икки-уч кун ичида ўша уйнинг доимий меҳмонлари қамалиб қолишади.
Мана қопқон нима.
Жаноб Бонасенинг уйида айнан шундай қопқон қўйилди, у ерга кимки ораласа, ўшани кардиналнинг одамлари тутиб тергайвердилар. Иккинчи қаватдаги д’Артаньян эгаллаган бўлманинг махсус йўли бўлгани сабабли унинг меҳмонлари ҳеч қандай дилсиёҳликка йўлиқмасдилар.
Дарвоқе уникига уч дўсти келарди, холос. Улар учаласи ҳам ҳар қайси ўз ҳолича қидирув ишлари билан андармон юрар, лекин ҳали ҳеч нима топмаган, ҳеч ниманинг дарагини билмаган эди. Атос, ҳатто, жаноб де Тревилга бир-иккита савол беришга қарор қилди, машҳур мушкетёрнинг камсухан феълини назарга олганда бу нарса капитанни ўта ҳайратга солди. Лекин ўзи ўша кардинални, қирол ва қироличани сўнгги дафъа учратган куни кардинал бесарамжон, қирол алланарсадан кўнгли ғаш, қиролича эса ё тунни бедор ўтказган, ё йиғлаган каби кўзлари қизариб юрганидан бўлак ҳеч нарсадан хабари йўқ эди. Сўнгги ҳол уни ҳайрон қолдирмаган: қиролича турмуш қургандан бери тез-тез тунқотиб чиқар ва кўп кўзёши тўкар эди.
Жаноб де Тревиль ҳар эҳтимолга қарши Атосга унинг қиролга, хусусан, қироличага садоқат билан хизмат қилмоғи зарурлигини тайинлаган бўлди ва бу истакни дўстларига ҳам етказишни илтимос қилди.
Д’Артаньянга келсак, у уйда ўтириб қолди. Ўз хонасини у кузатув нуқтасига айлантирди. Кимки келиб қопқонга тушса, у ҳаммасини деразадан кўриб турарди. Сўнгра паркетни кўчириб, тергов ўтаётган қуйи хонани фақатгина шип ажратган ҳолда, у изқувар ва маъюб28 ўртасидаги ҳамма гапни эшитиш имконига эга бўларди. Тутқинларни олдин синчиклаб тинтиб чиқилгач, сўроқлар нуқул деярли қуйидаги гапларга бориб тақаларди:
– Бонасе хоним эрига ёки бўлак шахсга бирор нарса элтиб беришни топширганмиди?
– Жаноб, Бонасе рафиқаси ёки бўлак шахсга бирор нарса элтиб беришни топширганмиди?
– Сизга улар бирор махфий гапни оғзаки равишда айтишганмиди?
«Мабодо уларга бирор гап маълум бўлганда, – кўнглидан ўтказди д’Артаньян, – улар бу хил нарсаларни суриштириб ўтиришмасди. Энди савол. Улар ўзи ниманинг тагига етмоқчи? Турган гап. Бэкингем Парижда турибдими, йўқми, у қироличанинг висолига етдими ёки энди етадими?»
Д’Артаньян эҳтимолдан холи бўлмаган шу тахминда тўхталди.
Қопқон эса ҳозирча муттасил ҳаракат қилар, д’Артаньяннинг диққати ҳам сусаймасди.
Шўрлик Бонасе ҳибсга олингач, келаси куни кечқурун, жаноб де Тревилнинг ҳузурига равона бўлган Атос чиқиб кетгандан кейин, соат энди тўққизга занг уриб, ҳали ўрин тўшамаган Планше шу ишга киришмоққа тараддудланиб турганда аллаким кўча эшигини қоқди. Эшик дарҳол очилди-ю, сўнгра ёпилиб қолди: кимдир қопқонга тушди.
Д’Артаньян пол кўчирилган жойга ташланиб, узала тушиб ётди-да, бор диққатини тўплаб, қулоқ солди.
Тез орада дод-фарёд, сўнгра, афтидан, бўғишга уринилган нолалар эшитилди. Сўроқдан ном-нишон ҳам йўқ эди.
«Иблис! – ўйлади д’Артаньян. – Назаримда, бу аёл киши: уни тинтишяпти, у қаршилик қиляпти… Улар зўравонлик қилишяпти… Аблаҳлар!»
Пастда кечаётган ҳодисаларга аралашиб қолмаслик учун д’Артаньяннинг бор иродасини қўлга олишига тўғри келди.
– Жаноблар, мен бу уйнинг бекасиман, деяпман-ку сизларга, мен Бонасе хонимман, қироличага хизмат қиламан, деяпман-ку сизларга! – қирқирарди шўрлик аёл.
– Бонасе хоним! – шивирлади д’Артаньян. – Наҳотки омадим келиб, ҳамма қидираётган нарсани топган бўлсам!
– Биз худди сизни кутиб турган эдик! – деб жавоб бердилар унга.
Товуш тобора бўғилиб борарди. Аллақандай тўстўполон кўтарилди.
Аёл киши тўрт нафар эркак кишига қандай қаршилик кўрсата олса, аёл шундай қаршилик қилмоқда эди.
– Қўйиб юборинг мени, қўйиб… – эшитилди яна аёлнинг товуши. Бу сўнгги аниқ товушлар эди.
– Улар оғзига сўлиқ тиқишяпти, уни ҳозир олиб кетишади! – пружинада ўтирган сингари сапчиб туриб, хитоб қилди д’Артаньян. – Қилични!.. Ҳа, ўзимда экан… Планше!
– Лаббай?
– Атос, Портос ва Арамисларга чоп. Учаласидан бирини топишинг аниқ, эҳтимол, учови ҳам аллақачон уйига қайтгандир. Қуролини ҳам ола келишсин, шошилишсин, бу ёққа чопишсин… Уҳ, эсим қурсин. Атос де Тревилникида-ку.
– Лекин, ўзингиз қаёққа, ўзингиз қаёққа ахир, тақсир?
– Мен деразадан пастга тушаман! – қичқирди д’Артаньян. – Шунда тезроқ бўлади. Сен бўлсанг паркетдаги тешикни тўғрила, полни супуриб қўй, эшикдан чиқиб, мен буюрган жойга чоп.
– О, тақсир, тақсир, йиқилиб майиб бўласиз! – қичқириб юборди Планше.
– Жим бўл, эшак! – деб ҳайқирди д’Артаньян.
Шундан кейин у қўллари билан дераза токчасини маҳкам тутиб, бахтига унча баланд бўлмаган иккинчи қаватдан сакраб тушди, ҳатто, лат ҳам емади.
Шу заҳоти у кўча эшигига яқинлашди-ю, эшикни аста қоқиб, шивирлади:
– Ҳозир қопқонга илинаман, шундай сичқонга тегишга журъат қиладиган мушуклар ҳолига вой!
Болғача эшикка урилмасданоқ, ичкаридаги тўстўполон тинди. Қадамлар товуши эшитилди, эшик очилди-да, д’Артаньян қиличини яланғочлаганича жаноб Бонасенинг уйига бостириб кирди, афтидан, пружина қўндирилган эшик унинг ортидан ўзи ёпилиб қолди.
Шунда бу машъум уйдаги бошқа кишилар ҳамда яқин-орадаги қўни-қўшнилар дод-фарёдлари, дупур-дупур товушлари, қиличларнинг жаранги-ю сурилаётган уй анжомларининг тақир-туқурини эшитишди. Ҳаял ўтгач, тўс-тўполондан безовта бўлган ва нима гаплигини билмоқ учун деразадан бошини чиқарганларнинг ҳаммаси эшик яна очилиб, ундан қора либос кийган тўрт киши ҳуркитилган қарғаларга монанд қанотларидан юлинган патлари, бошқача қилиб айтганда – устбошининг қийқимлари билан ридоларининг парчаларини пол ва бурчак-бурчакда қолдириб, чопиб эмас, отилиб чиққанларини кўришлари мумкин бўлди.
Шуни айтиш лозимки, д’Артаньянга ғалаба бир мунча осон насиб бўлди, чунки, изқуварлардан фақат биттаси қуролланган экан, у ҳам бўлса, ўзини хўжакўрсинга мудофаа қилиб турди. Рост, қолганлари ёш йигитга стул, курси, ҳатто, тувакларни ирғитиб гангитишга уриндилар. Лекин, гасконлик йигит қиличини бирикки сирпаши уларнинг қутини учириб юборди. Уларга узил-кесил зарба бериб, жанг майдонининг ҳокими бўлиш учун д’Артаньянга ўн дақиқа кифоя қилди.
Ўша муттасил қўзғолон ва қуролли тўқнашувлар замонига мансуб, парижликларга хос совуққонлик билан деразаларини очган қўни-қўшнилар қора либосли тўрт киши қочиб кетгани ҳамон уларни яна ёпиб олдилар. Ҳозирча ҳамма нарса барҳам топганига уларнинг фаҳми етган эди.
Бундан ташқари, вақт хуфтонга бориб қолган ўша маҳалларда, худди ҳозирги сингари, Люксембург саройига туташ даҳада эрта ётиларди.
Д’Артаньян Бонасе хоним билан ёлғиз қолгач, унга ўгирилди. Шўрлик аёл деярли беҳуш ҳолатда креслода ётарди. Д’Артаньян унга тез разм солиб чиқди.
Бу йигирма беш ёки йигирма олти ёшлар чамасидаги сумбул соч, мовийкўз, бурни сал-пал пучуқ, тишлари инжудай дилбар жувон эди. Унинг симбар бадани опал мисоли пушти товланиб турарди. Бироқ, уни кибор доирага мансуб аёл деган хаёлга элтувчи фазилатлари шу билан тугарди. Қўллари оппоқ бўлса-да, бичими дағалроқ эди. Оёқлари ҳам олий насабдан дарак бермасди. Яхшиямки, бу хил икир-чикирлар д’Артаньянни ўсал қилишга ҳали ожиз эди.
Бонасе хонимни кўздан кечирган кўйи, айтиб ўтганимиздек, назарини оёқчаларида тўхтатгач, ётган батист рўмолчага кўзи тушиб, уни ердан олди. Рўмолчанинг бурчида сал бўлмаса Арамис билан бир-бирини бўғизлаб қўйишига сабаб бўлаёзган рўмолчада у бир қур кўрган герб яққол ажралиб турарди. Ўша пайтдан бери герблик рўмолларга д’Артаньяннинг кўнгли чопмасди Шунинг учун у индамай олган рўмолчани Бонасе хонимнинг чўнтагига қайтариб солиб қўйди. Шу пайт жувон ҳушига келди. Кўзларини очиб ва қўрқаписа теварагига аланглаб, у хонанинг бўм-бўшлиги ва халоскори билан ўзи ёлғиз эканини кўрди. У дафъатан жилмайиб унга қўлларини узатди. Бонасе хонимнинг табассумидан жозиба ёғиларди.
– Вой, тақсир, – дея сўзлади у, – сиз мени халос этдингиз. Сизга ташаккур айтишга рухсат этинг.
– Хоним, – жавоб берди д’Артаньян, – менинг ўрнимда бўлса, ҳар қандай дворян ҳам шундай қилган бўларди. Шунинг учун мендан ҳеч қандай ташаккур қарзингиз йўқ.
– Оҳ, йўқ, йўқ, оқибатли бўлиш қўлимдан келишини сизга исботлайман, деб умид қиламан. Бироқ, мен дастлаб қароқчилар деб гумон қилган бу одамларга нима даркор эди, кейин нега бу ерда жаноб Бонасе йўқ?
– Бу одамлар қароқчилардан бешбаттар хавфлироқ, хоним. Булар жаноб кардиналнинг одамлари. Сизнинг эрингиз жаноб Бонасега келсак, у шу сабабдан бу ерда йўқки, уни кеча ҳибсга олиб, Бастилияга етаклаб кетишди.
– Эрим Бастилиядами? – хитоб қилди Бонасе хоним. – У нима қилиб қўйдийкин-а? Ахир у покдомонликнинг ўзи-ку!
Жувоннинг ҳамон қўрқув чангалидаги юзига табассумга ўхшаш бир нарса қўниб ўтди.
– Нима қилди дейсизми? – деди д’Артаньян. – Назаримда, унинг бирдан-бир жинояти шундан иборатки, у сизнинг эрингиз бўлишдек бахтга, ҳам бахтсизликка бир йўла моликдир.
– Лекин, демак, сизнинг хабарингиз бор эканда, тақсир…
– Сизнинг ўғирланганингиздан хабарим бор.
– Лекин, ким, ким томонидан? Буниси сизга маълумми? О, агар билсангиз, менга айтинг?
– Қирқ-қирқ беш ёшлардаги қорасоч, буғдойранг, чап чаккасида чандиғи бор киши…
– Тўғри, тўғри! Унинг исмичи?
– Исмими?.. Ана шунисини билмайман-да.
– Эрим-чи, мени олиб қочишганини билармиди?
– У буни ўғрининг ўзи ёзган мактубдан билди.
– Бу ўғриликнинг сабабини-чи, – хижолат чекиб сўради Бонасе хоним, – у пайқадимикин?
– Назаримда, у бунга сиёсат аралашган, деб гумон қилаётган эди.
– Бошда мен шубҳаланган эдим, лекин ҳозир мен ҳам шу фикрдаман. Демак, бу соддадил жаноб Бонасе мендан бир нафас ҳам гумон қилмапти-да.
– О, бир нафас ҳам! Сизнинг фаросатингиз ва сизнинг муҳаббатингиздан унинг боши осмонда эди.
Табассум бу кўҳликкина жувоннинг ҳақиқ лабларига, пушти дудоқларига яна бир бор билинар-билинмас сирпаниб ўтди.
– Лекин, ўзингиз-чи, қочишни қандай эпладингиз? – ўсмоқчилашда давом этарди д’Артаньян.
– Мен ёлғиз қолган пайтимдан фойдаланиб қолдим, ўғирланишим сабаблари менга бугун эрталаб аён бўлгани учун мен рўйжолар ёрдамида деразадан тушдим. Эрим уйда деб ўйлаб, шу ерга чопиб келдим.
– Ундан паноҳ қидирибми?
– Вой, йўғ-э! Менинг қимматли бояқиш эрим! Мени ҳимоя қилиш унинг қўлидан келмаслигини билардим. Лекин, мен уни огоҳлантириб қўймоқчи бўлдим, чунки бизга унинг бошқа йўсинда нафи тегиши мумкин эди.
– Нима тўғрисида?
– Йўқ, бу энди менинг сирим! Уни сизга очолмайман.
– Айтгандек, – деди д’Артаньян, – авф этасиз, хоним, мен, гарчи гвардиячи бўлсам ҳам сизни эҳтиёт бўлишга ноилож даъват этаман: назаримда, сир-асрор айтишга бу жой нобопроқ. Мен қувган изқуварлар мадад қўшиб, қайтиб келишади. Агар устимизга келиб қолишса, ҳалок бўламиз. Рост, мен уч оғайнимга хабар бериш учун одам юбордим, лекин, уларни уйидан топишдими-йўқми, ким билади дейсиз.
– Ҳа, ҳа, сиз ҳақсиз! – қўрқиб хитоб қилди Бонасе хоним. – Қочайлик, тезроқ пана бўлайлик бу ердан!
Шу сўзлар билан у д’Артаньянни қўлтиқлаб, эшик сари судради.
– Лекин, қаёққа қочамиз? – Беихтиёр сўради д’Артаньян. – Қаёққа пана бўламиз!
– Аввало шу уйдан нарироққа! Кейин кўрамиз.
Ҳатто, эшикни ҳам ёпиб қўймасдан уйдан чиқиб, улар Гўрковлар кўчасидан югуриб кетишди. Қирол Ўрига бурилиб, фақат Сен-Сюлпис майдони чеккасида тўхтадилар.
– Энди нима қиламиз? – сўради д’Артаньян. – Сизни қаёққа кузатиб қўяй?
– Рости, нима жавоб беришимга ҳайронман, – деди Бонасе хоним. – Мен эрим орқали жаноб де Ла Портни чақиртирмоқчи ва ундан сўнгги уч кунда нималар кечди, у эрда кўринишим хавфлими-йўқми, билиб олмоқчи эдим.
– Лекин, мен боришим ва жаноб де Ла Портни чақириб беришим мумкин-ку, ахир, – деди д’Артаньян.
– Албатта. Лекин, бало шундаки, жаноб Бонасени Луврда танишарди, уни ўтказиб юборган бўлардилар, сизни эса танишмайди, эшиклар сиз учун берк бўлади.
– Бу ҳеч гап эмас! – эътироз қилди д’Артаньян. – Лувр дарвозаларининг бирортасида сизга содиқ дарбон борлиги аниқ, у паролни эшитиб…
Бонасе хоним ёш йигитга синчиклаб разм солди.
– Мабодо ўша паролни сизга айтсам, – шивирлади у. – Истифода қилиб бўлган заҳоти уни унутиб юборасизми?
– Чин сўзим, дворян сўзим! – шак-шубҳа қолдирмайдиган бир тарзда деди д’Артаньян.
– Яхши. Мен сизга ишонаман. Сиз жуда яхши йигит кўринасиз. Иқболингиз садоқатингизга боғлиқ бўлса, ажаб эмас.
– Мен ваъдалар талаб қилаётганим йўқ, қиролга хизмат қилиш, қироличага манзур бўлиш учун қурбим етган ҳамма ишни ҳалол адо этаман, – деди д’Артаньян. – Мени бир дўст билиб, ихтиёримни олаверинг.
– Лекин, бу орада мени қаерга яширасиз?
– Бирор одамингиз йўқми, жаноб де Ла Порт сизни йўқлаб, ўша кишига учраса.
– Йўқ, бу ишни ҳеч кимга билдиргим йўқ.
– Менга қаранг, – деди д’Артаньян. – Биз Атоснинг уйи ёнидамиз… Ҳа, тўғри.
– Атос деганингиз ким?
– Дўстларимдан бири.
– У уйида бўлса-ю, мени кўриб қолса-чи?
– У уйида йўқ, сизни уйга киргизиб, калитни ўзим билан олиб кетаман.
– Қайтиб келиб қолса-чи?
– Қайтиб келмайди. Зўр келса, менинг бир аёлни бошлаб келганимни, ўша аёл уйидагилигини унга айтишар.
– Лекин, бу нарса менинг обрўимни тўкиши мумкин, шунга ақлингиз етадими ўзи?
– Сизнинг нима ишингиз бор? У ерда сизни ҳеч ким танимайди. Бунинг устига биз шундай аҳволдамизки, одоб-подоб деб ўтирмасак бўлади.
– Яхши, дўстингизникига юра қолинг. У қаерда туради?
– Феру кўчасида, шу ердан икки қадам нарида.
– Кетдик.
Улар шу томонга югуриб кетишди. Худди д’Артаньян ўйлаганидек, Атос уйида йўқ эди. Д’Артаньян Атоснинг дўсти сифатида ўзига эътирозсиз берилгувчи калитни олиб, зинадан чиқди-да, Бонасе хонимни биз юқорида тавсиф этган шинам уйга киргизди.
– Ўз уйингиздай бемалол ўтиринг, – деди у. – Тўхтанг: эшикни ичидан қулфлаб олинг ва уч марта тақиллатмагунча ҳеч кимга очманг… Мана бундай. – У икки марта сирасига хийла қаттиқ, учинчи марта паузадан кейин сустроқ қилиб, уч марта тақиллатди.
– Яхши, – деди Бонасе хоним, – энди йўл-йўриқ бериш навбати меники.
– Қулоғим сизда.
– Луврга боринг ва Эшел кўчасига қараган дарвозани тақиллатинг. Жерменни сўранг.
– Яхши, Кейин-чи?
– У нима ишингиз бор, деб сўрайди, сиз жавоб ўринга: Тур ва Брюссел деган икки сўзни айтинг. Ўшанда у амрингизни бажо келтиради.
– Мен унга нимани буюраман?
– Қироличанинг маҳрами жаноб де Ла Портни чақириб беришини.
– У чақириб берса ва жаноб де Ла Порт чиқса-чи?
– Сиз уни ҳузуримга юборасиз.
– Жуда соз. Лекин, сизни яна қачон ва қаерда кўраман?
– Мен билан жуда учрашгингиз борми?
– Албатта!
– Унда бу тўғрида ғам ейишни менга қўйиб беринг-у, хотирингиз жам бўлсин.
– Сўзингизга ишонаман.
– Кўнглингиз тўқ бўлсин.
Д’Артаньян Бонасе хонимга унинг кичкина жуссасини қамраб олишга қодир энг шайдойи назар ташлаб, таъзим қилди ва зинадан туша туриб, орқасидан эшик ёпилгани ва калит қулфда икки марта айланганини эшитди. Зум ўтмай, у Луврга етди. Дарвозага Эшел кўчаси томондан яқинлашган пайти соат ўнга занг ургани қулоғига чалинди. Биз ҳозиргина тавсиф этган воқеаларнинг ҳаммаси атиги ярим соат ичида ялт этиб ўтиб кетди.
Ҳаммаси худди Бонасе хоним айтгандай содир бўлди. Паролни эшитгач, Жермен таъзим қилди. Ўн дақиқа ўтар-ўтмас Ла Порт дарбон хонасида ҳозир бўлди. Д’Артаньян ҳаммасини икки оғиз қилиб сўзлаб берди ва Бонасе хонимнинг қаердалигини маълум қилди. Ла Порт адресни икки марта такрорлаб, йўлак томонга шошилди. Лекин, икки қадам ҳам босмасдан у қўққис изига қайтди.
– Йигитча, – деди у д’Артаньянга юзланиб, – бир маслаҳат беришга рухсат этинг.
– Хўш, қандай?
– Юз берган нарсалар сизни ташвишга солиб қўйиши мумкин.
– Шундай денг?
– Ҳа. Соати орқада қолиб юрадиган дўстингиз йўқми?
– Хўш, у ёғи нима?
– Кейинчалик сизни соат тўққиз яримда меникида эди, деб гувоҳлик бера олсин учун ундан бир хабар олинг. Юристлар буни алиби дейишади.
Д’Артаньян маслаҳатни мулоҳазали деб топиб жаноб де Тревилникига ғизиллаб кетди. Лекин, ҳамиша гавжум меҳмонхонага кириб ўтирмасдан у кабинетга ўтишга рухсат сўради. Д’Артаньян бу ерда тез-тез келиб тургувчи эди, шунинг учун унинг илтимосини дарҳол қондирдилар, мулозим ёш ҳамюрти аллақандай муҳим нарсани маълум қилиш истагида қабул этилишини ўтиниб сўраганини жавоб де Тревилга етказиш учун кетди. Беш дақиқадан сўнг жаноб де Тревиль кабинетга ўтиб бўлган эди. У д’Артаньяндан ўзининг унга нима нафи тегиши ҳамда унинг бунча бемаҳал ташрифининг боисини сўради.
– Авф этгайсиз, тақсир! – деди ёлғиз қолган дақиқалардан фойдаланиб, соатни чорак соат орқага суриб қўйган д’Артаньян. – Мен соат тўққиздан йигирма беш дақиқа ўтганда сизникига қадам ранжида қилиш учун ҳали бемаҳал эмас, деб ўйлабман.
– Тўққиздан йигирма беш дақиқа ўтди денг? – девор соатга ўгирилиб, хитоб қилди жаноб де Тревиль. – Йўғ-э, бўлиши мумкин эмас!
– Ўзингиз бир қараб кўринг, – деди д’Артаньян, – амин бўласиз.
– Ҳа, тўғри, – деди де Тревиль. – Мен кечроқ деб ишониб эдим. Лекин, менда нима ишингиз бор?
Шунда д’Артаньян қиролича хусусида тарқоқ ҳикоя қилишга тутинди. Унинг аҳволи борасидаги ташвишларини баҳам кўрди, кардиналнинг Бэкингемга қарши қаратилган режаларига оид эшитган гапларини маълум қилди. Унинг нутқи шунча ишонч, шунча хотиржамлик билан суғорилган эдики, де Тревилнинг унга ишонмасдан иложи йўқ эди, устига-устак унинг ўзи ҳам кардинал, қирол ва қироличаларнинг муносабатларида, айтиб ўтганимиздек, аллақандай янги бир нарсани пайқаган эди.
Соат ўнга занг урганда д’Артаньян етказган маълумотлари учун унга миннатдорчилик билдирган ҳамда қирол билан қироличага ҳамиша жон-дили билан хизмат қилаверишини насиҳат қилиб, меҳмонхонага қайтиб кирган жаноб де Тревиль билан хўшлашди.
Зинадан тушиб бўлиб, д’Артаньян бирдан асони унутиб қолдирганини эслади. Шунинг учун у жадал изига қайтиб, кабинетга кирди-ю, шу заҳоти соатнинг милини – унинг орқада қолаётганини келаси тонг ҳеч ким сезиб қолмаслиги учун бирпасда жойига суриб қўйди. Энди унинг алибисини аниқлаб бергувчи гувоҳи борлигига комил ишонч билан у пастга тушиб, кўчага чиқди.
XI
Фитна бошланмоқда
Жаноб де Тревилнинг ҳузуридан чиқиб, д’Артаньян хаёлга чўмганча уйига қайтиш учун энг олис йўлни танлади.
Ўз йўлидан шунчалар оғиб, юлдузларга термилиб ва дам жилмайиб, дам хўрсиниб, гасконлик йигит нималарни ўйлади экан?
У Бонасе хонимни ўйларди. Шогирд – мушкетёрга бу жувон сал бўлмаса маъшуқалик омоли бўлиб кўринарди. Кўҳликкина, турган-битгани сирдан иборат бўлгани, қарийб ҳамма сарой фитналаридан воқифлиги дилбар чеҳрасига алоҳида ташвиш сояси ташлаб тургани ҳолда у унчалик димоғдор кўринмасди, бу нарса ғўр ошиқ назарида аёл кишига мислсиз жозиба бахш этарди. Бундан ташқари, д’Артаньян уни тинтишга ва эҳтимол қийноққа солишга шайланиб турган азроиллар чангалидан юлиб олди, бу унутилмас яхшилиги унда нозикроқ бир нарсага айланиши осон бўлган миннатдорчилик туйғусини уйғотди.
Д’Артаньяннинг тасаввурида аллақачон – орзуларнинг хаёл қанотида учишини қаранг – ёш жувон юборган одам унга яқинлашиб, кутилажак висолдан дарак берувчи номани топширар, сийловига эса олтин занжир ёки олмос кўзли узук ҳадя қиларди. У замоннинг йигитлари ўз қиролидан тортинмасдан ҳадялар олишини биз айтиб ўтган эдик. Ахлоқ талаблари паст ўша маҳаллар улар маъшуқалари билан ҳам орият талашиб ўтирмасдилар. Уларнинг хонимлари деярли ҳамма вақт гўё беқарор туйғуларини ўз тортиқларининг собит пухталиги билан боғлаб қўймоқчидай, эсдалик учун қимматбаҳо ва ноёб совғалар қолдиришарди.
У замонлар аёл кишининг ёрдами билан ўзларига йўл очишдан ор қилмасдилар. Фақатгина гўзал бўлганлар ўз ҳуснларини тортиқ қилардилар, «енг соҳибжамол қиз ўзида борини бера олади, холос» деган мақол шундан тарқалган бўлса, ажаб эмас. Бадавлатлари эса пулларининг бир қисмини бериб юборишарди. Ўша серсаргузашт замон қаҳрамонларининг эгарларига маъшуқалари боғлаб қўйган сила ёки лиқ тўла ҳамёнлари бўлмаган тақдирда на мансабларга, на жанг майдонидаги ғалабаларга эришиши даргумон бир талай номларни айтиб ўтиш мумкин.
Д’Артаньян фақир эди. Уч мушкетёр дўстлари унга сингдирган хийла бадахлоқ насиҳатлар қуюни унинг қишлоқча журъатсизлигини – бу нозик гул, бу шафтоли тукини – бирпасда асар ҳам қолдирмай учириб кетди. Ўз замонининг ғаройиб таомилларига бўйин эгиб, д’Артаньян ўзини Парижда қарийб Фландрияда юрган сингари, истило қилинган шаҳарда сингари ҳис қиларди: у ёқда – испанлар, бу ёқда – аёллар. Унда ҳам, бунда ҳам курашиш лозим. Душман мавжуд, тўланиши лозим хирож бор эди.
Ҳарҳолда, ҳозир д’Артаньянни анча юксак ва беминнатроқ туйғу идора қилаётганини айтмоғимиз зарур. Рост, аттор унга бадавлат эканини айтганди. Жаноб Бонасе сингари гўл эрнинг ҳамёнини рафиқаси бошқариши жуда эҳтимоллигига д’Артаньяннинг фаҳми етиши қийин эмасди. Лекин, буларнинг ҳаммаси Бонасе хонимни кўрган замон лов этиб аланга олган ҳиссиётларига таъсир этмади, қалбида куртак ёзган муҳаббат қарийб мутлақ таъмадан холи эди. Биз қарийб деяпмиз, негаки, гўзал, дилкаш, бурро ёш жувон, бунинг устига бадавлат ҳам бўлса, бу хусусидаги хаёл эҳтиросга халал бермайди, ҳатто, аксинча – уни кучайтиради.
Давлатмандлик бир талай кибор икир-чикирлар билан вобастаки, улар ҳуснга, узукка кўз солгандай мос тушади. Нафис, оппоқ рангидан кўз қамаштиргувчи пайпоқ, тўр ёқа, бежирим кавушча, сочга тақилган чиройли тасма бадбашара аёлни хушрўй қилолмайди, лекин, хушрўйининг жамолини очиб юборади, қўллар ҳақида гапириб ўтирмаса ҳам бўлади, чунки улар бу нарсаларнинг ҳаммасидан фойда қилади. Аёл қўллари гўзаллигини йўқотмаслиги учун бекорчи бўлиши лозим.
Бундан ташқари, д’Артаньян – унинг маблағлари ҳолатини китобхондан яширмадик – д’Артаньян лак минг пулга эга эмасди. Тўғри, у бир кун келиб, шундай бўлишини орзу қиларди. Лекин, бу хуштабаддул учун унинг ўзи тайин қилган муддат анча йироқ эди. Ҳозирча эса, севгили аёлнинг, бу заифа мавжудотларнинг бор қувончини ташкил қилгувчи минг-минглаб майдачуйда нарсаларга зорлигини кўриб туриб, унга шу сон минг майда-чуйдаларни тақдим этиш имконига эга бўлмаслик – не даҳшат! Агар аёл бадавлат-у, ошиғи фақир бўлса, у тақдим қилолмаган нарсаларни лоақал аёлнинг ўзи харид қилиши мумкин. Гарчанд, бу арзимас нарсаларни у одатда эрининг пулига харид қилса-да, жуда нодир ҳолларда унинг қадрига етилади.
Д’Артаньян назокатли маҳбуб бўлишга ҳозирланар экан, ғоят садоқатли дўстлигича қолганди. Латофатли Бонасе хонимга буткул мафтун бўлгани ҳолда у дўстларини хотиридан чиқармасди. У аёл Атос, Портос ва Арамисларни эргаштириб, Сен-Дени чимзорида ёки Сен-Жермен ярмаркасида бирга сайр қилишга ярашиқли эди, д’Артаньяннинг уларнинг олдида ўз ғалабаси билан бир мақтаниб қўйгиси ҳам бор эди. Узоқ сайрдан кейин иштаҳа очилади. Яқин орадан бери д’Артаньян шунинг фаҳмига ета.бошлади. Ора-сира қўл дўстнинг қўлига, оёқлар эса маъшуқанинг оёқчасига тегиб тургувчи ўша сўлим зиёфатлардан бирининг эвини қилиш мумкин бўлади. Ниҳоят, алоҳида мушкул дақиқаларда д’Артаньян оғайниларининг жонига оро кириш имконига эга бўлади.
Хўш, д’Артаньян баралла товуш билан баҳридан ўтиб, шивирлаб, нажот ва мадад ваъда этиб, изқуварларнинг қўлига топшириб юборган жаноб Бонасечи? Китобхонларимиз олдида шуни эътироф этишга мажбурмизки, д’Артаньян уни эсига ҳам олмасди, мабодо хотирга олганда ҳам, у қаерда бўлмасин маконида қолаверишига хаёлан тилакдош бўлиш учунгина эсларди. Эҳтироснинг барча турлари ичида муҳаббат – энг худбинидир.
Бироқ, китобхонларимиз хавотир олмасинлар: қайга жўнатганларидан ғофил қолганини баҳона қилиб, д’Артаньян уни унутган ёки ўзини унутганга солаётган бўлса ҳам биз уни эсимиздан чиқарганимиз йўқ-ку, унинг турган макони бизга маълум-ку. Лекин, ошиқ гасконлик йигитдан вақтинча намуна олиб, муҳтарам атторга кейинроқ қайтайлик.
Ишқий хаёлларга ғарқ бўлиб, тунги само билан суҳбат қуриб, юлдузларга табассум қилиб, д’Артаньян Шерш Миди ёки ўша йиллари уни атаганларидек, Шасс-Миди кўчасининг бошига томон юриб бормоқда эди. Арамис истиқомат қилгувчи уйнинг яқинига бориб қолгач, у дўстиникига кириб, не важдан зудлик билан, «қопқонга» келишини илтимос қилиб, Планшени юборганини изоҳлаб беришга қарор қилди.
Планше борганда Арамис уйида бўлган тақдирда, у шубҳасиз, Гўрковлар кўчасига ошиққан, унда ўзининг икки дўстидан бўлак ҳеч кимни тополмай, буларнинг ҳаммасининг маъносига тушунолмаган. Д’Артаньян дўстини нега чорлаганини шарҳлаб бериши зарур эди. Д’Артаньян баралла товуш билан ўз-ўзига мана нималарни сўзламоқда эди.
Кўнглининг тўрида у, қалбини бўлмаса ҳамки, хаёлларини тамом асир этган дилбар Бонасе хоним тўғрисида гурунглашиш учун буни қулай баҳона деб билмоқда эди. Сир сақлаш лаёқатини илк ошиқдан талаб этиш маҳол гап. Биринчи муҳаббатга шунчалар жўшқин қувонч ҳамроҳ бўладики, уни баҳам кўриш зарур, акс ҳолда у ошиқни бўғиб қўяди.
Икки соатки, Париж зулматга чўмган, кўчалар ҳам ҳувиллаб қолган. Сен-Жермен теварагидаги ҳамма соатлар ўн бирга занг урди. Ҳаво илиқ, сокин. Д’Артаньян ҳозирги Асса кўчаси кесиб ўтган жойда мавжуд бўлган тор кўчада бормоқда эди. Вожирар кўчасидан, кечки шабнам ва тун рутубатидан тирилган боғлардан шабада уфураётган муаттар бўйлар ҳавони босиб кетган. Олислардан, гарчи, зич ёпиқ дарчалар ичидан бўлса-да, қай бир хароботда вақтихушлик қилгувчи санқиларнинг қўшиқлари келарди. Тор кўчанинг сўнгига етгач, д’Артаньян чапга бурилди. Арамис истиқомат қилгувчи уй Кассет кўчаси билан Сервандони кўчаларининг орасида жойлашган эди.
Д’Артаньян Кассет кўчасидан ўтиб олди, заранг шаббалари ғовлаб ўсган, ёввойи узум билан ўралашиб, тепасида зич яшил бостирма ҳосил қилган дўстининг уйи эшигига йироқданоқ кўзи тушди. Туйқусдан аллақандай шарпа Сервандони кўчасидан ўтгандай туюлди д’Артаньянга. Бу шарпа ридога бурканган бўлиб, д’Артаньянга дастлаб у эркак кишига ўхшаб кўринди. Лекин, паст бўйи, рафтори ва ҳаракатларининг журъатсизлиги қаршисида аёл киши турганига уни бирпасда ишонтирди. Гўё ўзи ахтарган уйнинг шу эканлигига гумон қилгандай, аёл ўзи турган жойни тузукроқ аниқлаш учун бошини кўтарар, тўхтаб қолар, ортига бир-икки одим ташлаб, яна илгари юрарди. Д’Артаньян қизиқиб қолди.
«Унга хизматимни таклиф қилсаммикин, – хаёлидан ўтказди у. – Рафторига қараганда, у ёш, эҳтимол, хушрўйдир. Албатта! Лекин, бундай бемаҳалда кўчаларда изғиб юрган аёл фақат маҳбуби билан дийдор кўришмоққа чиққан бўлиши керак. Азбаройи шифо! Мулоқотга халал бериш – таниш орттириш учун макруҳ баҳона».
Жувон бу орада уй ва деразаларни саноқдан ўтказиб, илгари силжиб бормоқда эди. Дарвоқе, бу на алоҳида уринишни, на вақт талаб этарди. Кўчанинг бу бўлагида фақат уч иморат бўлиб, бор-йўғи икки дераза шу кўчага қараган эди. Улардан бири Арамис банд қилган уйга мувозий тушган ёндош бостирманинг деразаси, иккинчиси эса Арамиснинг деразаси эди.
«Худо ҳаққи!» – деб ўйлади бирдан ақоидшуноснинг жияни ёдига тушган д’Артаньян. – Худо ҳаққи, бу каптарча бемаҳалда дўстимизнинг уйини ахтариб юрган бўлса, зап қизиқ иш бўларди-да. Лекин, ўлай агар, шунга ўхшаб қолди. Хўш, азизим Арамис, бу дафъа ҳақиқатга етганим бўлсин».
Д’Артаньян камроқ жой олишга ҳаракат қилиб, энг қоронғи кунжакда, аллақандай кавакнинг тўрида турган тош тахтанинг олдида яширинди.
Жувон ҳамон яқинлашиб келарди. Унинг ёшлиги борасида шак-шубҳага ўрин қолмаган эди: уни дафъатан фош этган рафторидан ташқари товуши ҳам уни ошкор қилмоқда эди: у хиёл йўталиб қўйди, бу йўталдан д’Артаньян унинг товуши соғлом ва жарангдор эканини аниқлаб олди. Шу заҳоти бу йўтал – шартли сигналмикан, деб кўнглидан ўтказди.
Бу сигналга худди шу сингари сигнал билан жавоб қилиндими ёки ахири у ўзга ёрдамсиз ҳам мақсадига етганини аниқладими, аммо бирдан у Арамиснинг деразаси томон дадил йўналди ва дарчани гажак қилинган бармоғи билан уч карра бир маромда тақиллатди.
– Ҳа, албатта, у Арамисникини тақиллатяпти! – шивирлади д’Артаньян. – Ана холос, жаноб риёкор! Ақоидни қандай ўрганишингизни энди билиб олдим!
Аёл тақиллатиб ҳам бўлмасдан ички ром очилди ва дарчаларнинг тирқишидан лип этиб, ёруғ кўринди.
– Аҳа, – деди эшикдан кўра деразага яқинроқ жойда қулоқ солиб турган йигит, – аҳа, келган хонимга кўз тутишган экан-да! Ҳозир дарча очилади-да, хоним деразадан кириб кетади. Жуда соз!
Лекин д’Артаньянни ғоятда таажжублантириб, дарча берклигича турарди. Бир зум йилт этган шуъла йўқолди-ю борлиқ қайта зулматга чўмди. Д’Артаньян бу узоққа бормас, деб қарор қилди-да, бутун вужуди билан кўз ва қулоққа айланди.
У ҳақ экан. Бир неча лаҳзадан сўнг дарча ичкаридан икки марта тақиллади.
Кўчада турган жувон унга жавобан бир марта тақиллатгач, дарча очилди.
Д’Артаньян нечоғлик харислик билан тикилганини, тинглаганини тасаввур этмоқ мумкин.
Бахтга қарши ёруғлик манбайи бошқа хонага ўтказилган эди. Лекин, йигитнинг кўзлари қоронғиликка ўрганиб қолди. Бундан ташқари, таъкидлашларича, гасконликларнинг кўзлари худди мушукларнинг кўзлари сингари қоронғида ҳам кўравериш қобилиятига эга эмиш.
Ёш жувон чўнтагидан аллақандай оқ жимит бўғча чиқариб, уни шоша-пиша ёзганини д’Артаньян кўрди. Бу рўмолча эди. Рўмолчани ёзиб, суҳбатдошига унинг бурчини кўрсатди.
Ўзи Бонасе хонимнинг оёқлари остидан топиб олган, Арамис тушириб юборганини эсига солган рўмолча д’Артаньяннинг кўз ўнгида аниқ намоён бўлди.