– Ростданам, ҳазрат олийлари, бу катта бахтсизлик, дилгирлигингизни тушунаман. Лекин, назаримда, лочин, қирғий ва бўлак овчи қушларингиз ҳали анча-мунча қолгандир?
– Уларни ўргатиш қўлидан келадиган ҳеч ким йўқ. Қўшбегиларнинг уруғи қуриб кетаётир. Ёлғиз мен ҳали лочин ови санъатига эгаман. Мендан кейин ҳаммаси тамом бўлади. Қопқон, тузоқ қўйиб ов қилишади. Кошки эди, шогирд тайёрлашга улгурсам… Лекин, қаерда, жаноб кардинал бир зум тинч қўймайди, ҳадеб, Испанияни гапиради, Австрияни гапиради, Англияни гапиради! Ҳа, дарвоқе, кардинал хусусида: жаноб де Тревиль, мен сиздан норозиман.
Де Тревиль шуни кутарди, холос. Қиролни у кўпдан бери биларди, унинг ҳамма ҳасрат-надоматлари борйўғи бир дебоча, унга журъат бахшида қиладиган қўзғатувчи воситага монанд нарсалигини тушунди. Ўзи айтмоқчи бўлган нарсаларни у мана энди гапиради.
– Ҳазрат олийлари олдида мен нима гуноҳ қилибман? – юзида ғоят зўр таажжуб ифодалаб сўради де Тревиль.
– Сиз бурчингизни шундай бажаряпсизми ҳали, тақсир? – дангал жавобдан қочиб, давом этди қирол. – Измингиздаги кишилар одамларни ўлдирсин, бутун бошлиқ даҳани бошига кўтарсин, сал бўлмаса бутун Парижга ўт қўйсин, деб мен сизни мушкетёрлар капитани қилиб тайинлабманми? Сиз бу хусусда лом-мим демайсиз-а? Айтгандек, – давом этди қирол, – мен сиздан бекорга нолиятганга ўхшайман. Эҳтимол, улар аллақачон қамалиб, жазосини тортгандир, уларнинг суд қилинганини менга маълум қилгани келгандирсиз.
– Йўқ, ҳазрат олийлари, – хотиржам жавоб берди де Тревиль, – мен сиздан суд бўлишини илтимос қилиб келган эдим.
– Кимлар устидан ахир? – хитоб қилди қирол.
– Туҳмат қилганлар устидан, – деди де Тревиль.
– Зап янгилик-ку, бу! – хитоб қилди қирол. – Уч лаънати мушкетёрингиз, бу Атос, Портос билан Арамисингиз ўша беарнлик муттаҳам билан бирга шўрлик Бернажуга қутургандай ёпирилганини ҳали сиз инкор этарсиз, уни шу қадар дўппослашганки, эҳтимол у ҳозир ажал тўшагида ётгандир? Бунинг кетидан де Ла Тремулнинг уйини қуршаб, унга ўт қўймоқчи бўлганларини ҳам инкор этарсиз – уруш пайти бўлса, майли эди, унча ёмон бўлмасди, зеро ўша уй гугенотларнинг ростмана уяси, лекин, тинч вақтда бу кўнгилсиз воқеа ибрат бўлиши мумкин. Қани энди айтинг: шу гапларнинг ҳаммасини инкор қилмоқчимисиз?
– Ҳазрат олийларига бу эртакни ким айтиб берди ўзи? – ҳамон ўша босиқлик билан гапирди де Тревиль.
– Ким айтиб берди дейсизми, тақсир? Ким бўларди, ўша мен ухлаганда бедор юрган, мен яйраётганда, мамлакат ичкариси ва ташқарисидаги – Франция ва Европадаги ишларини бошқараётган кишининг ўзи-да?
– Ҳазрат олийлари, олло таолонинг ўзини назарда тутаётган бўлсалар керак, – деди де Тревиль, – зеро, менинг назаримда, ёлғиз худо ҳазрат олийларидан шу қадар юқори туриши мумкин.
– Йўқ, тақсир, мен қиролликнинг истисноси, менинг ягона чокарим, ягона дўстим – жаноб кардинални айтяпман.
– Жаноб кардинал ҳали авлиё эмас.
– Нима демоқчисиз, тақсир?
– Ёлғиз папагина беиллатдир, бу беиллатлик кардиналларга дахлсиз.
– Сиз у алдаяпти, хоинлик қилаяпти демоқчимисиз? Бинобарин, сиз уни айблаяпсиз-да? Қани, тўғрисини айтинг, уни айблаётганингизга иқрор бўлинг.
– Йўқ, ҳазрат олийлари. Лекин, мен унинг ўзи алданган деяпман. Мен ҳазрат олийларининг мушкетёрларига адолатсизлик қилиб, уларни айблашда у шошма-шошарлик қилган, маълумотларни ёмон манбалардан тўплаган демоқчиман.
– Айблаётган жаноб де Ла Тремул герсогнинг ўзи.
– Мен герсогнинг холислигига ишониб бўлмас, негаки, у бу ишни кўнглига жуда яқин оляпти деб жавоб қилишим мумкин эди, ҳазрат олийлари. Лекин, мен бундан йироқман, ҳазрат олийлари. Мен герсогни олижаноб, виждонли киши сифатида биламан, унинг ўзига ишонишга тайёрман, фақат бир шарт билан…
– Қандай шарт билан?
– Истардимки, ҳазрат олийлари у кишини чақиртириб, сўроқ қилсалар, лекин, гувоҳларсиз, ёлғиз сўроқ қилсалар, кейин ҳазрат олийлари герсог кетган заҳоти мени қабул этсалар.
– Шундай денг? – деди қирол. – Жаноб де Ла Тремулнинг ҳамма гапларига тамомила ишонасизми?
– Ҳа, ҳазрат олийлари.
– Сиз унинг ҳукмига итоат қиласизми?
– Ҳа.
– Неки талаб этса, рози бўласизми?
– Ҳа, ҳазрат олийлари.
– Ла Шене! – қичқирди қирол. – Ла Шене!
Людовик XIII нинг ҳамиша эшик пойлагувчи ишончли маҳрами хонага кириб келди.
– Ла Шене, – деди қирол, – дарҳол жаноб де Ла Тремулга жўнасинлар. Бугуноқ кечқурун у киши билан гаплашиб олишим зарур.
– Де Ла Тремул билан менинг орамда ҳеч кимни қабул қилмайман деб, ҳазрат олийлари сўз берадиларми? – сўради де Тревиль.
– Ҳеч кимни, – жавоб берди қирол.
– Унда эртагача, ҳазрат олийлари.
– Эртагача, тақсир.
– Ҳазрат олийлари қай вақтни буюрадилар?
– Сиз истаган вақтни.
– Лекин, мен жуда эрта келиб қўйиб, ҳазрат олийларини уйғотиб қўйишдан қўрқаман.
– Мени уйғотиб юборишдан? Мен ухлармишманми? Мен ортиқ ухламай қўйдим, тақсир. Гоҳида мизғийман, холос. Истаганингизча эрта келаверинг, соат еттида бўлсаям, майли. Лекин айб мушкетёрларингизда бўлса, эҳтиёт бўлинг!
– Айб мушкетёрларимда бўлса, айбдорлар ҳазрат олийларининг қўлларига топширилади, лозим кўрган чорангизни қўллайсиз. Ҳазрат олийларининг яна бошқа истаклари борми? Қулоғим сизда, Итоат қилишга тайёрман.
– Йўқ, тақсир. Йўқ. Мени бекорга Одил Людовик дейишмайди. Эртагача, тақсир, эртагача.
– Ҳазрати олийларини худо паноҳида асрасин!
Бу тун қирол нечоғлиқ ёмон ухласа-да, жаноб де Тревиль ундан ҳам бадтарроқ ухлади. У оқшомдаёқ уч мушкетёр ва уларнинг дўстига саҳарда роппа-роса олти яримда ўзиникида бўлишини айттириб қўйди. Ҳеч қандай ваъда бермай, ҳеч нарсага кафил бўлмай, уларни ўзи билан саройга олиб кетди, уларнинг тақдири худди ўзиники сингари қил устида турганини ҳам яширмади.
Кичик дарвозадан киргач, у кутишни буюрди. Қирол жаҳлидан ҳануз тушмаган бўлса, улар билдирмай жўнаб қоладилар. Борди-ю, қирол қабул қилишга розилик берса, уларни чақирадилар.
Қиролнинг шахсий қабулхонасида жаноб де Тревиль Ла Шенени кўриб қолди, у кеча кечқурун герсог де Ла Тремулни уйидан топиш иложи бўлмагани, уйига қайтганда алламаҳал бўлиб, саройга келолмагани ва герсог боягина ташриф буюриб, шу дақиқада қирол ҳузуридалигини маълум қилди.
Сўнгги вазият жаноб де Тревилга жуда маъқул эди. Энди у де Ла Тремулнинг кетиши билан шахсан ўзининг қирол ҳузурида бўлиши оралиғида ҳеч қандай бегона таъсир ўтиб улгурмаслигига ишонса бўларди.
Дарҳақиқат, ўн дақиқа ўтар-ўтмас эшиклар очилди ҳамда де Тревиль кабинетдан чиқиб келаётган де Ла Тремулни кўрди. Герсог тўппа-тўғри унга қараб юрди.
– Жаноб де Тревиль, – деди у, – ҳазрат олийлари уйимнинг олдида содир бўлган воқеанинг ҳамма тафсилотларини билиш учун мени чақиртирибдилар. Мен у кишига тўғрисини айтдим, яъни айб менинг одамларимда бўлганини, сиздан узр сўрашга тайёрлигимни тан олдим. Сиз билан учрашиб қолган эканман, бу нарсани ҳозир бажо келтиришга ижозат бергайсиз, мени ҳамиша ўз дўстларингиз қаторида санашингизни илтимос қиламан.
– Жаноб герсог, – гапирди де Тревил, – мен сизнинг ортиқ даражада ҳалоллигингизга шу қадар ишонган эдимки, қирол олдида сиздан бўлак шафени кўнглим истамади. Мен хато қилмаганимни кўриб турибман, шаънига ҳозирги гапларимни янглишмай бўладиган эркакларнинг Францияда ҳали уруғи қуримагани учун сизга ташаккур.
– Жуда соз, жуда соз! – хитоб қилди эшикда турган ҳолда бу суҳбатни эшитган қирол. – Ўзини сизнинг дўстингиз деяётгандан кейин унга фақат айтиб қўйинг, Тревиль, мен ҳам у кишининг дўстлари қаторида бўлишни истардим, лекин у менга парво қилмайди. У кишини кўрмаганимга, мана яқинда уч йил тўлади, фақат чақиртирганимдан кейин кўрдим. Менинг номимдан шуни айтиб қўйинг, зеро, булар қирол ўзи айтолмайдиган нарсалардир.
– Ташаккур, ҳазрат олийлари, ташаккур. Лекин, мен ҳазрат олийларини ишонтириб қўйишни истардимки – бунинг де Тревилга алоқаси йўқ, албатта – мен ҳазрат олийларини ишонтириб қўйишни истардимки, энг садоқатли кишилар ҳазрат олийлари истаган маҳал кўриниб юрганлар эмас.
– Демак, сиз гапимни эшитибсиз-да герсог? Яна яхши, яна яхши! – дея бир қадам олға юриб гапирди қирол. – Ҳа, сизмидингиз, Тревиль? Мушкетёрларингиз қани ўзи? Мен тунов куни уларни олиб келинг, деб илтимос қилган эдим-ку. Нега буни қилмадингиз?
– Улар пастда, ҳазрат олийлари, рухсатингиз билан Ла Шене уларни чақириб келади.
– Ҳа, ҳа, дарҳол ҳузуримга келсинлар. Ҳали замон саккиз бўлади, тўққизда эса мен баъзи бировларни кутяпман… Кетишингиз мумкин, герсог, албатта, саройда бўлиб туринг… Кираверинг, Тревиль.
Герсог таъзим қилиб, чиқиш томон юрди. У эшикни очаётган пайти зинанинг юқори супасида уч мушкетёр билан д’Артанян кўриниб қолишди. Уларни Ла Шене етаклаб келган эди.
– Яқинроқ келинг, ботирлар, яқинроқ келинг, – деди қирол. – Сизларни бир койиб қўяй.
Мушкетёрлар таъзим билан яқинроқ бордилар. Д’Артаньян орқароқда юрди.
– Шайтонлар-эй! Қандай қилиб бу тўрт киши икки кунда кардиналнинг етти гвардиясини ишдан чиқариб қўйдиларинг? – давом этди Людовик XIII. – Бу кўп, қуюшқондан ташқари кўп. Иш шу қабилида борса, уч ҳафтадан кейин падари бузруквор ротасини янгилашига тўғри келиб қолади. Мен бўлсам, фармонларни жуда қаттиққўллик билан тадбиқ этишга мажбур бўлиб қоламан. Биттаси ҳам майли, энди эътироз қилмайман. Лекин, икки кун ичида етти кишини – такрор айтаман, бу кўп, қуюшқондан ташқари кўп.
– Худди шунинг учун, ҳазрат олийлари, кўриб турганларидек, улар хижолатда, жуда пушаймонда, ҳам узр сўраяптилар, – Хижолатда? Жуда пушаймонми? Ҳм… – ишонқирамай гапирди қирол. – Мен уларнинг муғомбир башараларига ишонмайман. Айниқса, ҳув анави гасконча келбатлисига. Қани, яқинроқ келинг-чи, афандим!
Бу сўзлар ўзига дахлдорлигини тушуниб, жуда ўсал бир қиёфада яқинроқ борди д’Артаньян.
– Шунақами ҳали? Нега энди сиз аллақандай йигит тўғрисида гапириб ўтирибсиз? Ахир бу гўдак-ку, норасида гўдак! Шундай даҳшатли зарбани Жюссакка шу бола урди денг ҳали?
– Бернажуга ҳам икки қилич зарбасини.
– Ростдан-а?
– Шуниси ҳисоб хорижидаки, – сўз қистирди Атос, – агар у мени Каюзакнинг қўлидан халос қилмаганида шу дақиқа ўзимнинг хокисор эҳтиромимни ҳазрат олийларига билдиришга мушарраф бўлолмасдим.
– Демак, чинакам шайтон экан-да, бу ёш беарнлигингиз, раҳматлик отам айтгувчи, шайтонлар-эй! Бу туришда озмунча қилич синиб, камзул йиртиладими? Гасконликлар эса аввалгидек камбағал, тўғрими?
– Тан олишим керак, ҳазрат олийлари, – деди де Тревиль, – олтин хазиналар уларнинг тоғларида ҳали-бери топилганича йўқ, гарчанд, раҳматлик отангизнинг тахт учун курашида қўллаб-қувватлаганлари учун худойим шундай мўъжиза яратса бўларди.
– Бундан чиқди, отамнинг ўғли бўлганимдан кейин мени ҳам гасконликлар қирол қилиб қўйибдилар-да, тўғрими, Тревиль? Хўш, бош устига, бу менга маъқул… Ла Шене, бориб менинг ҳамма чўнтакларимни кавлаштириб кўринг – қирқ пистол топилармикан, агар топилса, бу ёққа келтиринг. Унгача эса ҳаммаси қандай содир бўлганини қўлингизни кўксингизга қўйиб, сўзлаб беринг, йигитча.
Д’Артаньян кечаги ҳодисани майда-чуйда тафсилотларигача: ҳазрат олийларини кўраман деб азбаройи қувонганидан уйқуси қочиб, ўз дўстларининг ёнига қабулдан уч соат илгари ташриф буюргани, улар биргалашиб майхонага жўнаганлари ва Бернажу уни юзига копток тегиб кетишидан ҳадиксираётганини пайқаб, мазах қила бошлагани ва бу масхаралари касрига ҳаётини бой бераёзгани, бунга мутлақо алоқаси йўқ де Ла Тремул эса товонига уйидан Болупар бўлишига сал қолганларини ҳикоя қилди.
– Шундай! Ҳаммаси худди менга герсог сўзлаб бергандай!.. Шўрлик кардинал! Икки кунда етти киши-я, яна энг кўнглига яқинлари!… Лекин, энди бас, жаноблар, эшитаяпсизми? Бас! Сизлар Феру кўчасининг қусурини, ҳатто, ортиғи билан чиқардиларинг. Кўнглингиз тўлса бўлади.
– Ҳазрат олийларининг кўнгиллари тўлган бўлса, бизники ҳам тўлди, – деди де Тревиль.
– Ҳа, кўнглим тўлди, – деди қирол ва Ла Шененинг қўлларидан бир ҳовуч олтин тангаларни олиб, уларни д’Артаньяннинг ҳовучига солиб қўйди. – мана, – қўшиб қўйди у, – кўнглим тўлганининг исботи.
У замонларда бизнинг кунларда тарқалган ғурур тўғрисидаги тушунчалар ҳали расм бўлмаган эди. Дворян қирол қўлларидан пул олар экан, сира орияти келмасди. Шунинг учун д’Артаньян олган қирқ пистолни тортинмасдан чўнтагига солиб қўйиб, ҳатто, қуюқ миннатдорчилик ҳам билдирди.
– Хўш, жуда соз, – девор соатига кўз югуртириб деди қирол. – Жуда соз. Ҳозир саккиз ярим бўлиб қолибди. Тўққизда баъзи бировларни кутяпман, деб айтиб эдимку. Садоқатингиз учун ташаккур, жаноблар. Мен унга келгусида ҳам ишонсам бўлади, тўғрими?
– Ҳазрат олийлари, – бир овоз билан хитоб қилди тўрт улфат, – қиролимиз учун ўзимизни тилка-тилка қилдирардик.
– Яхши, яхши! Лекин, тилка-тилка бўлмаганингиз маъқул. Шунда мен учун яхшироқ ҳам нафи кўпроқ бўлади… Тревиль, – ёш йигитлар чиқаётган пайтда нимтовушда қўшиб қўйди қирол, – полкингизда бўш ўрин бўлмагани важҳидан, бунинг устига полкка синовсиз қабул қилмасликка қарор ҳам қилиб қўйдик, бу йигитни куёвингиз жаноб Дезессаранинг гвардия ротасига жойлаштириб қўйинг… Эҳ, азбаройи шифо, кардиналнинг афти буришишига ҳозирдан қувоняпман! Унинг жони чиқиб кетади, лекин менга барибир. Мен адолат юзасидан иш тутдим.
Қиролнинг илтифотли ишораси билан жавоб олган де Тревиль мушкетёрларининг олдига жўнади. У д’Артаньян олган қирқ пистолни улар бўлишаётганларининг устидан чиқди.
Қирол ўйлагандай кардиналнинг чиндан ҳам аччиғи чиқди, у бутун ҳафта мобайнида кечқурунлари шахмат ўйнагани келмай юрди. Бу қиролнинг дуч келганда уни дилбар табассум билан қаршилаб, ғоят мулойим товуш билан:
– Хўш, жаноб кардинал, сизнинг содиқ соқчиларингиз – бу бояқиш Бернажу билан Жюссакнинг аҳволи қалай? – деб ҳол сўрашига монелик қилмасди.
VII
Мушкетёрлар ўз уйида
Луврни тарк этгач, д’Артаньян қирқ пистолнинг ўз улушини қай йўсинда тузукроқ ишлатишни ўз дўстларидан сўраганида Атос «Қарағай бужури»да яхши зиёфат буюртиришни, Портос хизматкор ёллашни, Арамис эса муносиб маъшуқа тутишни маслаҳат бердилар.
Зиёфат ўша куниёқ берилди, янги хизматкор ҳам дастурхонга қарашиб турди. Зиёфат Атос томонидан буюртирилган, хизматкорни эса Портос тавсия қилган эди. Бу шавкатли мушкетёр худди ўша куни, шу зиёфат муносабати билан ёллаган киши пикардиялик эди; у Планшени – хизматкорнинг номи шундай эди – сувга туфлаб ёйилаётган доираларни томоша қилиб турган пайти Ла Турнел кўпригида кўриб қолган эди. Портос бундай машғулот мушоҳадага мойиллик ва тадбиркорликдан далолат беради, деб таъкидлаб, ортиқ суриштирмасдан уни эргаштириб кетди. Планшенинг тахмини, у хизматга кираётган дворяннинг салобатли кўриниши уни ром қилиб қўйди, лекин, ўрин Мушкетон исмли бир шериги томонидан аллақачон банд бўлиб қолганини кўриб, хийла ихлоси қайтиб кетди. Портос рўзғори мўл-кўл бўлгани ҳолда бир хизматкорга муҳтожлиги ва Планшенинг д’Артаньянга хизматга киришига тўғри келишини уқтирди. Бироқ, хўжайини бераётган базмда хизмат қила туриб ва ҳисоблашиш пайти унинг чўнтагидан бир қисм олтин танга чиқарганини кўриб Планше бахтга ёлчидим, деган қарорга келди-да, шундай бойга йўлиққани учун фалакка қуллуқ қилди. Зиёфат ниҳоясига етиб, унинг сарқитлари билан узоқ парҳез учун ўзини сийлагунича у шу кўнгил тўқлигида юрди. Лекин, кечқурун хўжайинига ўрин тўшаётганда унинг ёрқин орзулари тарқади-кетди. Даҳлиз ва ётоқхонадан иборат бутун хонадонда биттагина каравот бор эди. Планше д’Артаньяннинг каравотидан олинган, шу дамдан эътиборан соҳиби қуруқ қолган кўрпага ўралиб, даҳлизда ётди.
Атоснинг ҳам ўзига хос тарзда тарбияланган хизматкори бор эди. Унинг исми Гримо эди. Бу мўътабар жаноб – биз, албатта, Атосни назарда тутяпмиз – жуда камсухан эди. Мана, беш ёки олти йилдирки, улар Портос ва Арамис билан ораларидан қил ўтмасдан кун кечирардилар. Шу орада дўстлари унинг юзида табассумни бир неча бор кўришган, лекин ҳеч қачон кулгисини эшитмаган эдилар. Унинг сўзлари қисқа ва фасиҳ бўларди, у ҳамиша айтмоқчи бўлган гапини айтарди, холос, ортиқ ҳеч нарса: ҳеч қандай муболаға, ҳашам, гўзаллик қўшмасди. У тафсилотларга тўхталмасдан фақат моҳиятини гапирарди.
Атоснинг ёши ўттиздан ошмаган, бўй-басти ҳам, дили ҳам гўзал бўлса-да, ҳеч ким унинг маъшуқаси борлигини эшитмаганди. У ҳеч қачон аёллар ҳақида гапирмас, лекин, гарчи, ўзи аҳён-аҳёнда аччиқ сўз ёки ҳазин фикр қўшгувчи бу хил суҳбат унинг учун ўта кўнгилсизлигини пайқаш осон бўлса-да, ўзгаларнинг бу мавзуда гапиришига халал бермасди. Сиполиги, одамови, камсуханлиги уни деярли чол қилиб қўярди. Шунинг учун ўзининг одатларини ўзгартиришни лозим ҳисобламай, талабларини ўрнига қўйишга Гримони ўргатиб олган: у оддий ишора ёки лабларининг хиёл қимирлашига итоат қиларди. Атос у билан энг ғайри оддий ҳоллардагина сўзлашарди.
Гарчанд, хўжайинига қаттиқ меҳри тушиб, ақлига сажда қилса-да, ундан оловдан қўрққандай ҳайиқадиган Гримо истагини уқдим, деб ошиқиб, Атос ихтиёр қилган нарсанинг айни аксини бажарган дамлар ҳам бўларди. Шунда Атос елкаларини қисиб қўяр ва заррача жаҳлсиз Гримони дўппосларди. Бундай кунларда у хийла гапирадиган бўлиб қоларди.
Портос, биз аллақачон билиб олганимиздек, Атоснинг тўла тескариси эди: у кўп гапирибгина қолмай, қаттиқ-қаттиқ ҳам сўзларди. Дарвоқе, унга тан бериш керак: ўзига қулоқ соляптиларми-йўқми унинг учун сира фарқи йўқ эди. У ўз кўнглини очиш учун – ўзиниўзи эшитиб, ҳузур қилиш учун гапирарди. Ўзининг сўзлашича, олимлар унда болалик кезларидан чуқур нафрат қўзғатишларини баҳона қилиб, у фанлардан мустасно, мутлақо ҳамма нарса тўғрисида гап юритарди. Унинг кўриниши Атосникидай улуғвор эмас, Атоснинг устунлигини ҳис қилиш улар танишлигининг дастлабки пайтлари Портоснинг кўп жиғига тегиб юрди. Шунинг учун лоақал либосининг ҳашамати билан ундан ўтиб кетишга уриниб, у хўп овора бўларди. Лекин, Атос оддий мушкетёрлик ридосида бошларини орқага ташлаб, бир қадам қўйди дегунча, у дарҳол ясанган-тусанган Портосни орқага суриб, ўзига муносиб ўринни эгалларди.
Портос бунинг юпанчи учун жаноб Тревиль қабулхонасини ва Лувнинг қоровулхонасини баланд овоз билан аёллар устидан эришган муваффақиятлари тўғрисидаги ҳикояларга тўлғазарди. Атос зинҳор бундай қилмасди. Энг сўнгги пайтлар таниқли ҳакамларнинг рафиқаларидан машҳур ҳарбийларнинг рафиқаларига, мансабдор хонимлардан барон хонимларга ўтиб, Портос ўзига ишқибоз бўлган аллақандай чет эл маликасига очиқ шаъма қиларди.
Эски мақолда: эшагига яраша тушови дейди. Шунинг учун Атоснинг хизматкоридан Портоснинг хизматкорига, Гримодан Мушкетонга ўта қолайлик.
Мушкетон нормандиялик эди, хўжайини унинг Бонифаций деган беозор исмини анча жарангдорроқ – Мушкетонга алмаштириб қўйганди. У ўзини бекамикўст боқиб кийинтиришларини шарт қилиб, Портосга хизматга кирган эди. Бундан ташқари, у, бошқа эҳтиёжларини қоплаши лозим бўлган ҳунари билан машғул бўлиш учун ҳар куни икки соат бўш вақт ажратилишини илтимос қилди. Портос бу шартларга кўнди: булар унга роса маъқул келган эди. У Мушкетонга камзуллар буюртирар, улар Портоснинг эски либослари, ортиқча ридоларидан бичилар эди. Ўзи эски-тускиларни ағдариб, қайта тикадиган, рафиқаси эса Портоснинг кибор қилиқларидан рўй-рост айнитиш ниятида юрган бу тикувчининг уддабуронлиги туфайли соҳибига ҳамроҳ бўлган кезлар Мушкетоннинг сиёқи жуда салобатли бўларди.
Табиатининг, гарчи ривожини худди дўстлариники сингари кейинчалик мушоҳада қилсак-да, биз бирмунча дуруст таърифлаган Арамисга келганда – унинг хизматкорининг исми Базен эди.
Хўжайини бир кун келиб, диний мартабага эришмоқ умидида бўлгани сабабли у руҳоний кишининг хизматкорига хос нуқул қора кийиб юрарди. Бу ўттиз беш-қирқ ёшлардаги ювош, хотиржам, тўлагина беррийлик киши эди. Соҳиби берган бўш вақтларни у диний китоблар мутолаа қилишга бағишларди, зарурат туғилганда, бир-икки хил бўлса ҳамки, жуда соз таомлардан иборат туппа-тузук зиёфат тайёрлаш унинг қўлидан келарди. Қолган масалаларда у кўр ва кар, унинг садоқати ҳар қандай синовга дош бериши мумкин эди.
Энди юзаки бўлса-да, жаноблар ҳамда уларнинг хизматкорлари билан танишиб олгач, ҳар бирининг уйжойига ўтамиз. Атос Люксембургдан икки қадамлик Феру кўчасида истиқомат қиларди. Ҳали унча қаримаган, жуда гўзал, унга беҳуда термилиб юрувчи уй бекаси ижарага қўйган иккита кичикроқ, шинам жиҳозланган хоналарни эгаллаганди у. Ўтмишдаги зийнатларнинг қолган-қутганлари бу жўнгина масканнинг деворларида, унда-мунда кўзга ташланарди, масалан: серҳашам, шубҳасиз, Франсиск I даврига мансуб қилич, унинг асл тошлар билан безатилган сопининг ўзи икки юз пистолдан кам турмаса керак. Бироқ, Атос, ҳатто, энг мушкул дамларда ҳам уни гаровга қўйиш ёки сотишга бирор гал розилик бермаган. Бу қилич кўп вақт Портосга армон бўлиб юрди. Унга эга бўлиш учун у умрининг ўн йилини беришга тайёр эди.
Кунлардан бир кун у аллақандай герсог хоним билан учрашувга ҳозирлик кўра туриб, уни Атосдан вақтинча олиб туришга уриниб кўрди. Атос лом-мим демай, бор чўнтакларини ағдарди, ўзидаги жамики арзигулик нарсаларни йиғиштириб, уларни Портосга таклиф қилди. Қиличга келсак, у деворга қоқилган, деди у, эгаси шу маконни тарк этгандагина ундан узилади. Қиличдан ташқари, яна, Генрих III замонининг ғоят нафис кийинган, кўксига илоҳий Руҳ ордени таққан кибор аъёнининг портрети диққатни тортарди. Бу портретнинг Атос билан маълум ўхшашлиги, бу кибор аъён, қирол орденларининг кавалери унга аждод бўлишини кўрсатувчи истарасининг ўхшашлиги бор эди.
Пировардида булар – ажойиб заргарлик меҳнати сингган қилич ва портретдаги герб билан безатилган қути ўзининг латиф нафосати билан теваракдаги ҳамма нарсалардан кескин ажралиб, камин супасида кўз-кўз бўлиб турарди. Бу қутининг калитини Атос ҳамиша ўзи билан олиб юрарди. Лекин, бир гал уни Портоснинг олдида очиб қолди, шунда Портос унинг ичида фақат мактуб ва қоғозлар – ишқий мактублар ва оила архиви борлигини билиб олди.
Портос Эски Каптархона кўчасида катта, кўринишидан ҳашаматли уйни эгаллаган. Улфатларидан бирортаси билан ҳамиша Мушкетон тантанали либос кийиб турадиган хона деразалари ёнидан ўтган маҳаллар Портос ҳар гал бошини кўтарар ва қўли билан юқорини кўрсатиб: «Мана, менинг масканим» – деб қўярди. Лекин, ҳеч ким уни уйидан топа олмас ва ҳеч кимса бу дабдабали сирт орқасида қандай ҳақиқий қўр-қут яширингани тўғрисида тасаввур ҳосил қилолмасди.
Арамисга келсак, у меҳмонхона, ошхона ва ётоқхонадан иборат мўъжаз уйчада истиқомат қиларди. Биринчи қаватдаги бўлак ҳамма хоналар сингари ётоқхона деразаси қуюқ ўсимликлари синчков назардан уни пана қилгувчи чоққина серсоя ва салқин боғчага қараб турарди.
Д’Артаньяннинг қандай ўрнашгани бизга маълум, унинг хизматкори Планше билан ҳам танишиб улгурдик.
Д’Артаньян табиатан синчков, дарвоқе, у фитна қилиш қобилиятига эга аскар кишилар сингари эди. У Атос, Портос, Арамисларнинг аслида кимлигини билиш учун бор уқувини зўр бериб ишга соларди. Зеро, бу лақаблар замирида уларнинг ҳаммаси ўз дворянлик номларини яширардилар, хусусан Атос, унинг кибор кишилигини бир чақирим наридан ҳам пайқаб олиш мумкин эди. У Атос ва Арамис тўғрисида маълумот олиш мақсадида Портосга, Портоснинг кимлигини билиш учун эса Арамисга мурожаат қилди.
Таассуфки, Портос ўзининг индамас дўсти тўғрисида миш-мишлардан маълум нарсаларнигина биларди, холос. У оғир мусибат чеккан, бунга муҳаббат сабаб бўлган ва кимнингдир разил бевафолиги бу мўътабар кишининг ҳаётини заҳарлаган дейишарди. Лекин, бу бевафоликнинг тафсилотлари хусусида ҳеч ким ҳеч нарса билмасди.
Портосга келганда, худди иккала дўстларининг исмлари сингари ёлғиз жаноб де Тревилгагина маълум ҳақиқий исмидан мустасно, унинг ҳаёти тўғрисида ҳамма нарсаларни билиб олиш қийин эмас эди. У шуҳратпараст ва сергап бўлиб, ичу таши биллурдай кўриниб турарди. Фақат ўзи тўғрисида ўзи айтаётган мақтов гапларнинг ҳаммасига ишониб, унинг хусусида хатога йўл қўйиш мумкин эди.
Аммо, Арамис, гарчи, унинг ҳеч қандай сир-асрори йўқдай туюлса-да, борлиғи билан махфиятга чулғанган эди. Ўзгаларга алоқадор саволларга зўрға жавоб бериб, унинг ўзига тааллуқли ҳамма нарсага у пухталик билан чап берарди. Кунлардан бир кун, узоқ суриштиришлардан сўнг, д’Артаньян Арамисдан, гўё уларнинг умумий дўсти Портос, аллақандай герсог хонимни таслим қилибди, деган миш-мишларни билиб олиб, ўз ҳамсуҳбатининг ишқий саргузаштлари сирини очишга уриниб кўрди.
– Сиз-чи, муҳтарам дўстим, деди у, – сиз ўзгаларнинг барон, граф ва герсог хонимлар билан алоқаларини бирам боплаб ҳикоя қиласиз, хўш, сизнинг ўзингиз-чи?
– Кечирасиз, – унинг сўзини бўлди Арамис. – Мен бу нарсалар ҳақида Портоснинг ўзи вайсаб юргани ва менинг олдимда шовқин солиб, бу дилкушо ҳангомаларни айтиб бергани учун гапираётибман. Лекин, менга ишонинг, муҳтарам жаноб д’Артаньян, мабодо улар менга бошқа манбадан маълум бўлган ёки уларни махфий гап сифатида айтган тақдирда мендан андишали сирдош топилмасди.
– Мен бунга шубҳа қилмайман, – деди д’Артаньян, – лекин, ҳар тугил менга, баъзи бир герблар сизга ҳам хийла яхши танишдай туюлади, биз шарофати билан танишиб қолган бир каштали рўмолча шундан далолат беради.
Арамис бу гал аччиқланмади, балки, энг беодоб бир қиёфага кириб, юмшоқ жавоб қилди:
– Хотирангиздан чиқарманг, дўстим, мен черковга кетмоқчиман ва шунинг учун кибор эрмаклардан ўзимни тортиб юраман. Сиз кўрган рўмолча менга тортиқ қилинмаган эди, уни дўстларимдан бири меникида унутиб қолдирганди, холос. Мен уларнинг – унинг ва у севадиган хонимнинг обрўси тўкилмасин, деб уни яшириб қўйишга мажбур бўлиб қолдим… Менга келганда эса, маъшуқам йўқ, бу жиҳатдан Атоснинг оқил тимсолига эргашиб, ошиқ бўлишни ҳам истамаганман, унинг ҳам мен сингари ёри йўқ.
– Лекин, сиз мушкетёр бўлганингиздан кейин руҳоний эмассиз-ку, азбаройи шифо!
– Фақат вақтинча мушкетёр, азизим, кардинал айтгандай – ихтиёрга хилоф мушкетёр. Лекин, кўнглимда мен черков чокариман, гапимга ишонинг. Атос билан Портос мени бирор нарса билан машғул бўлсин, деб бу ишга аралаштириб қўйишди. Худди рутба бериш пайтида сал дилсиёҳлик ўтиб, бир… Дарвоқе, сиз бунга қизиқмаслигингиз керак, сизнинг қимматли вақтингизни оляпман.
– Зинҳор йўқ, мен бу нарсаларнинг ҳаммасига жуда қизиқаман! – хитоб қилди д’Артаньян. – Ҳозир ҳеч қанақа ишим ҳам йўқ.
– Ҳа, лекин, менинг ибодат қиладиган вақтим бўлди, – деди Арамис, – сўнгра д’Егилён хоним илтимос қилган шеърларни битишим керак. Ундан кейин Сент-Оноре кўчасига бориб, де Шеврез хонимга упа-элик харид қилишим керак. Кўриб турибсизки, азизим, сиз шошмасангиз ҳам, лекин мен жуда шошилиб турибман.
Арамис ёш дўстига илтифот билан қўл узатиб, у билан хайр-маъзур қилди.
Д’Артаньян нечоғлик уринмасин, у ўзининг уч янги дўсти ҳақида ортиқ ҳеч нарса билолмади. Келажак батафсилроқ ва аниқроқ маълумотлар қўшади, деган умидда у ҳозирча улар ҳақида ҳикоя қилинаётган нарсаларга ишона туришга қарор қилди. Ҳозирча Атос унга – Ахилл, Портос – Аякс, Арамис эса – Иосиф бўлиб кўринарди.
Умуман, йигитлар шод-хуррам кун кечирардилар. Атос қимор ўйнар ва ҳамиша омади келмасди. Лекин, гарчи, ҳамёни улар учун ҳамиша очиқ бўлса-да, у дўстларидан ҳаргиз бирор су қарз сўрамасди. Борди-ю, насияга ўйнаган тақдирда ҳам у келгуси куниёқ қарзи бор кишини тегишли пулни топшириш учун тонг-саҳарда уйғотарди.
Портос аҳён-аҳёнда ўйнаб қоларди. Бундай кунлари, агар ютган бўлса, у димоғдор ва қўрс бўлиб кетарди. Борди-ю, ютқазиб қўйса, бир-икки кунга дом-дараксиз ғойиб бўларди, кейин юзлари сўлишган, синиққан ҳолатда, лекин чўнтагида пул билан қайтиб келарди.
Арамис ҳеч қачон ўйнамасди. У энг бемаъни мушкетёр дастурхон устида эса энг зерикарли меҳмон эди. Ҳамиша унинг машғулотга бориши зарур бўлиб қоларди. Базм авжида суҳбат қизиб, майдан кайфлари ошиб, ҳамма дастурхон устида яна икки, ҳатто уч соат ўтиришни чамалаб туришганда, Арамис соатига кўз ташлаб қўзғалар ва лабларида назокатли табассум билан, ўзининг айтишича, унга мулоқот тайинлаган ақоидшунос олим билан кўришишга шошиб хайр-маъзур қиларди. Бошқа дафъа у диссертация устида бир оз бош қотириш учун ошиқар ҳамда уни алахситмасликни дўстларидан илтимос қиларди.
Бундай пайтларда Атос ўктам юзига бирам ярашиқ фусункор табассуми билан жилмайиб қўяр, Портос эса ичиб, Арамисдан жуда борганда қишлоқ руҳонийси чиқади, деб онт ичарди.
Д’Артаньяннинг хизматкори Планше ғойибдан келган омадни тақводорлик билан қабул қилди. У кунига ўттиз су ҳақ олиб, бир ой мобайнида уйига қушдай енгил, хушнуд бўлиб қайтиб, хўжайинига ҳам меҳрэътибор билан муомала қилиб юрди. Гўрковлар кўчасидаги уй устида қора булутлар йиғила бошлагач, бошқача қилиб айтганда, қирол Людовик XIII нинг қирқ пистоли ном-нишонсиз тарқаб бўлгандан кейин Планше арз-ҳолини бошладики, буни Атос беҳузур қилгувчи, Портос беодоб, Арамис эса асти кулгили деб ҳисоблардилар. Атос д’Артаньянга бу муттаҳамни бўшатиб юборишни маслаҳат берди; Портос хамир учидан уни бир савалаш керак, деб таклиф қиларди; Арамис эса соҳиб ўзининг шаънига мадҳиядан ўзгача гап эшитмаслиги шарт деб қўйди.
– Сизларнинг ҳаммангизга айтиш осон, – деди д’Артаньян, – сизга, Атос, Гримога гапиришни тақиқлаб, чурқ этмасдан кун ўтказиб, ўзингиз тўғрингизда минбаъд нохуш гап эшитмасангиз, сизга, Портос, ҳашаматли ҳаёт кечирсангиз ва Мушкетонингизга худо бўлиб туюлсангиз; ниҳоят, сизга Арамис, мудом диний машғулотларга ғарқ бўлиб, шунинг ўзи биланоқ хизматкорингиз Базенда, ювош-мўмин кишида, чуқур эҳтиром уйғота билсангиз. Лекин, менга-чи, на таянчсиз, на маблағсиз, на мушкетёр бўлмай, на, ҳатто, гвардиячи бўлмай, менга нисбатан меҳр, қўрқув ёки эҳтиромни Планшенида қандай қўзғатай?
– Муҳим масала, – дейишди уч дўст. – Бу ички уй иши. Хизматкорларни аёллар сингари қай ўринда кўрмоқчи бўлсанг бир йўла ўша ерга қўйишни эплаш лозим, Буни мулоҳаза қилиб кўринг.
Д’Артаньян мулоҳаза қилиб кўриб, ҳар эҳтимолга қарши Планшени калтаклашга қарор қилиб, буни ҳам қилган ҳамма ишлари сингари астойдил бажарди. Уни боплаб дўппослаб уй ва хизматни ташлаб кетишни Планшега ман қилиб қўйди.
– Билиб қўй, – деб қўшимча қилди д’Артаньян, – истиқболинг сенга панд бермайди. Дурустроқ замонлар келади, агар мен билан қолсанг, иқболинг очилади. Мен бўлсам, тақдирингга зомин бўлишингга йўл қўйиш учун ортиқ даражада раҳмдил хўжайинман, илтижо қилаётганингдек, сенга жавоб беролмайман, Бу ҳаракат услуби мушкетёрларда д’Артаньяннинг дипломатик лаёқатига нисбатан чуқур ҳурмат уйғотди. Планшенинг ўзи ҳам қойил қолиб, кетиш тўғрисида ортиқ ғиринг деб оғиз очмади.
Ёш йигитлар аста-секин муштарак ҳаёт кечира бошладилар. Одатлардан холи д’Артаньян вилоятдан дастлаб келгани ва унинг учун тамомила янги ҳаётга шўнғигани сабабли ўз дўстларининг одатларини ўзлаштириб олди.
Қишда соат саккизда, ёзда соат олтида ўриндан туришар, паромдан хабар олгани ва ҳавода нима янги гаплар кезиб юрганини илғаб олишга уриниб кўргани жаноб де Тревилникига борардилар. Д’Артаньян мушкетёр бўлмаса-да, сел қилгувчи сидқидиллик билан хизмат қиларди. У муттасил қоровуллик қиларди, чунки, доим ўз дўстларининг посбонлик хизмати ўтаётганига ҳамроҳ бўларди. Уни мушкетёрлар казармасида танишар, ҳамма уни хушфеъл ўртоқ деб ҳисобларди. Бир қарашда унга тан берган ва унга самимий хайрихоҳ бўлган жаноб де Тревиль уни нуқул қиролга мақтагани-мақтаган эди.