Тукай. Аучы Мәргән белән Болан кыз әкияте / Тукай. Сказка об охотнике Мэргэне и девушке-оленихе (на татарском языке)

Өченче бүлек

1

Чыпталар өстендәге әлеге малайны асрамага Яңа бистәнең Мөхәммәтвәли исемле читекчесе алып кайтты.

Ул Сабитовларга читек тегә, ләкин чигүен-каюын Яңа бистәнең каючы хатыннарыннан эшләтеп ала, шул яктан ул бай белән ярлырак вак һөнәрчеләр арасында арадашлык итүче хәлле һөнәрче санала; шуның өстәвенә хатыны Бибигазизә дә шул ук Сабитовларга кәләпүш чигә иде.

Беренче хатыны үлеп, унсигез яшьлек Газизәгә яучы җибәргәндә, Вәли абзый кырыктан узган иде инде. Газизә: «Әбәү, Илаһи, бик карт түгелме соң?» – дип, бераз чыгымчылап торды. Тик үзенең әнисе урынына калган тутасы: «Газизә, тилеләнмә, чәченә-сакалына чал кермәгән кеше карт буламы? Шуннан да яшен табасы бар, тапкач та, әле аның дөнья күргән булуы, дәүләте, тәүфыйгы кирәк. Мөхәммәтвәлине һәммәсе мактый, үзе һөнәрле, үзе укымышлы, холкы әйбәт, үлгән хатынын да кадерләп кенә тотты», – дигәч, аннан соң үзенең ятимлеген, тутасының җилкәсендә гомер буе яши алмаячагын искә алып, Газизә риза булды. Торып киттеләр. Хәтта тора-бара Газизә бу кечкенә түгәрәк кара сакаллы, ягымлы гына соры күзле кешегә ияләшеп китте. Нәзегрәк озын төз буйлы, зур соры күзле, озынча алсу яңаклы һәм нәзек туры борынлы, матур гына хатын иде Газизә һәм үзенә шактый ирләрне сокландыра иде. Шуны сизә торып, үзе берәүгә дә карамады. Күршеләренә кереп, аз гына утырса да, «Картлачым кайтыр, чыгыйм әле» яки «Вәлием кайтуына берәр җылы камыр ашы әзерләп куйыйм» дип, тиз генә чыгып китү ягын карады. Ире өчен үлеп торды. Ике якның да көйсезләнеп алган чаклары булды. Әмма бу – тормышның муллыгына, күңелләренең тулылыгына күләгә төшермәде. Ал да гөл яшәделәр. Бер генә үкенеч икесенең дә йөрәген тырнады: бала юк иде. Мөхәммәтвәли абзыйның үлгән хатыныннан бер баласы булган иде булуын, әмма ул яшьләй дөнья куйды. И көйде, и көйде Вәли абзый, һәм Газизәгә өйләнүенең төп сәбәпләреннән берсе дә бала булдыру иде югыйсә. Ә бала юк та юк! «Язмагандыр инде!» дип, алар икесе дә язмышка буйсындылар, һәм бала булдыру хыялы асрарга бала алу нияте белән төгәлләнде.

Менә бүген Мөхәммәтвәли, алып чыккан читекләрен кибеткә тапшырып, акча алган һәм, Газизә яраткан теге кытай марҗасы төшерелгән калай тартмалы чәй һәм аның янына бер кадак «лампачи» алып, Үтәмишевләр кибетеннән чыгып килә иде.

– Асрамага бала бирәм! – дип кычкырды каршы яктан арба өстеннән кемдер.

Вәли абзый арбага якынлашты, каптырмачы Мөхәммәтҗаннар әлеге кычкыручы сала кешесе белән кызу-кызу гына нидер сөйләшеп алдылар. Вәли абзый аны-моны ишетмәде. Балага карап аптырап калды ул. Дөрес, нәниләр һәммәсе диярлек бер-берсенә охшыйлар, әмма бу каплаган да куйган аның үлгән улы иде. Шундый ук моңсу кара күзле, калкурак борынлы, өске ирене алгарак чыгып, аскысы бераз эчкә җыелып тора. Ул хәтта аны үз улының исеме белән дәшә язды, әмма вакытында исен җыеп:

– Исемең кем синең, улым? – дип сорады.

«Габдулла», – димәкче булды бала, әмма тавышы ни өчендер тамагында кысылып калды. Ул, күзәтү белән артык мавыгып, сөйләшергә әзерләнмәгән иде әле. Шуның өстенә Вәли абзыйның да соравы кинәтрәк булды. Шуңа күрә бала турында әлеге чыптачы сөйләп алып китте:

– Габдулла аның исеме, Габдулла. Кушлавычның мәрхүм Мөхәммәтгариф хәзрәт улы. Әтисе дә, әнисе дә вафатлар. Бик ипле, бик әйбәт бала…

«Миңа язган бала шушыдыр инде», – дип уйлап алды Вәли абзый.

Ул чыптачының арбасына менеп утырды, һәм алар өчәүләп Яңа бистәгә, Вәли абзыйның өенә юнәлделәр.

Йортлар һаман сирәгәя һәм вагая барды. Ниһаять, алар күлле һәм сазлы бушлыкка килеп чыктылар. Аннан авылныкы сыман бер катлы, иске өйчекләр тезелеп киткән урамга килеп керделәр. Үр менеп, дүрт-биш йорт үткәннән соң, ат искерәк кенә ике катлы агач өйнең ачык капкасына килеп керде. Вәли абзый, арбадан төшеп, Габдулланы кулына күтәреп алды, һәм алар, капка янындагы болдырның баскычын шыгырдатып, өскә – икенче каттагы фатирга менеп киттеләр.

Вәли абзыйның хатыны Газизә апа аларны, күптән көтелгән кадерле кунаклар кебек итеп, бик ачык чырай белән каршы алды.

2

Өй түрендәге киезле сәке өстенә сары белән чуптарлап чиккән киҗеле ашъяулык җәелде. Бу Газизә апаның кайчандыр бирнә бүләге булып, хәзер шактый искергән, урта бер җиренә күк ямау салынган иде. Үзеннән зур бу томаннары бөркеп, пошкыра-пошкыра, табынга кечкенә җиз самавыр килеп утырды. Ул арада атын туарып өлгергән олаучы килеп керде һәм, сәлам биреп, кулындагы камыт белән шлеяларын ишекнең бер ягына сөяп куйды.

Үзеннән яшь икәнен күргәч, Газизә апа да аңардан качып-нитеп тормады, тик күтәреп бәйләгән яулыгын гына төшереп бәйләү белән чикләнде. Аннан ул самавыр янына килеп утырды һәм шаулатып чәй агызырга тотынды. Габдулланы ул үз янына утыртты, аңа чынаяк астына чәй салып бирде, шуның янына зур гына шакмак шикәр куйды. Аннан соң күмәч түтәрәменнән калын гына бер телемне каерып кисеп алды да:

– Юлда килә-килә ачыккансыңдыр инде син, улым, аша, туйганчы аша, җитмәсә, сорап ал, үз өең кебек итеп утыр, яме? – дип, телемне Габдулла алдына куйды.

Мөхәммәтвәли абзыйның да, баланың күңелен табар өчен, бер-ике сүз әйтәсе килде:

– Аша, аша, минем улым буласың килсә. Тазарырга тырыш. Беләкләрең хәзрәте Галинеке төсле булсын. Тоткан җирдән сындырырлык, баскан җирдән ут чыгарырлык булып үс, примир әйтик… әйе… ым-мым…

Газизә апа олаучыны кыстый-кыстый чәй эчерә һәм Габдулла турында сораштыра. Олаучы Габдулла турында үзе белгәннең һәммәсен әйтеп бетерергә тырышып сөйли, сөйли… Үзе турында сөйләнгән хикәяне Габдулла үзе дә тыңлый, олаучы авызыннан бу бик кызык яңалык булып яңгырый, кайбер урыннары аны бөтенләй гаҗәпләндерә, шунда ул олаучыга карап-карап куя…

– Әтисе Мөхәммәтгариф Кушлавыч мулласы булган, – ди, хикәясен дәвам иттереп, олаучы. – Мулла булса да, болай бик тормыш кешесе булган үзе. Чапанын салып, алъяпкыч кигән, җыеннарына җитешкән, уен-көлке сүзне яраткан… Урамда күмер сатучының: «Күмер! Күмер!» – дип кычкырып үтүен ишетеп, «Ишетәсезме, әнә ул да «Гомер! Гомер!» дип әйтә», – дип көлдерергә яраткан үзе…

– Гомер! Гомер!..

Бу сүз Габдулланың аңына томанлы үткәннең ерак төпсезлегеннән әтисен төсмерләтә торган бердәнбер сүз булып сеңеп кала.

Алтмыш чакрым арбада селкенеп килгән һәм бүген күргәннәренең һәм ишеткәннәренең тәэсире белән тәмам басылган хәлдә, Габдулла, табын янында утырган килеш, оеп йоклап китте. Аны, күтәреп, сәкегә илтеп салдылар…

3

Икенче көнне иртән Габдулла, уянып, күзләрен ачты һәм, кайда ятканын төшенеп җитмәстән, үзен бабасы өендә ятадыр кебек тойды. Менә хәзер үги әбисе килер дә:

– Йә, тор, мәрткә китмәгәнсеңдер бит, – дип кычкырыр төсле тоелды аңа.

Әмма кемнәрдер шыпырт кына пышылдаштылар:

– Уяндымы әллә?

– Тимә, йоклый бирсен!..

Бу – Вәли абзый белән Газизә апа иде. Бу төн алар өчен тынгысыз төн булды. Алар әле берсе, әле икенчесе уянып, баланың өсте ачылмаганмы дип, торып карадылар, ачылмаган булса да, юрганын рәтләп яптылар, аның, тәмле йокы белән изрәп, кыска һәм җиңел генә тын алуын рәхәтләнеп тыңлап тордылар.

Габдулла аларның пышылдавына борылып карады. Вәли абзый аның уянганын күреп алды да:

– Ә! Уяндыңмы, разбунник? Шулай диген! Йә, йә, шәп йокладыңмы? – дип кычкырып җибәрде һәм Габдулланың янына ук килеп утырды. Ул аның ябык аякларын тотып селкетеп куйды һәм сөйләнеп алып китте: – Кәҗүл читек кигәнең юктыр әле синең, примир әйтик… Тегеп биримме үзеңә кәҗүл читек, ә? Әнисе, кара әле, читек тегеп бирим микән мин бу малайга? Әллә кирәк түгелме? Дәшми, примир әйтик… кирәк түгел, ахры… ие… ыммым.

Габдулла аның бу еш кабатлана торган «примир әйтик» һәм «ыммым» ларына тора-бара ияләнеп китте, хәтта әйтелешләренә карап, аларның төбендә нинди фикер ятуына хәтле төшенә башлады. Әмма хәзер аңа бу бик мәзәк тоела һәм ихтыярсыз көләсене китерә иде.

Газизә апа сәке янына килде дә, баланы Вәли абзыйдан көнләгән сыман:

– Йә, кит әле, бала күзен ачып өлгермәгән, килеп бәйләнергә дә тотынды, – дип, ирен этәреп куйды, үзе, Габдулла янына утырып, аңа әкрен генә дәште: – Йә күгәрченем, йокың туйдымы?

Габдулла дәшмәде, ул кичә җиделе лампа яктысында гына күргән бүлмәне бүген иртәнге кояш яктысында күреп өлгермәгән иде әле: менә нинди икән ул!

Озынчарак кечкенә бүлмә, түр тәрәзә, ян тәрәзә, тәрәзә төпләрендә чүлмәкләргә утыртылган тамчылы гөл, кына һәм яран гөлләре… Ян тәрәзә янында кечкенә тәбәнәк өстәл, аның өстендә ниләр генә юк: чүкечләр, пычаклар, игәүләрме дисең, вак кына тимер һәм агач кадаклармы дисең, әллә нинди кәкре-бөкре агачлар, күн кисәкләре, шешәләрме дисең!.. Ә тәрәзә белән ишек арасында шүрлек, шүрлектә тезелеп киткән эреле-ваклы калыплар. Шүрлек астында тактага тартылып куелган читек башлары…

Габдулланың күзе түр тәрәзә янындагы өстәл өстенә һәм анда төрле төстәге ефәкләр белән чигелгән кара хәтфә кисәкләренә күчте. Бу аның игътибарын һәммәсеннән озаграк биләп торды. Кара хәтфә өстеннән алсу ефәк нәзек кенә булып кыелып китә дә, зәңгәр җеп белән очрашып, борчакның буш сабагы төсле бөтерелә. Аннан алар яшел һәм сары ефәкләргә кушыла, һәм барысы бергә үзләренең шаян юлларын дәвам иттерәләр…

– Синең кәҗүл читегең нәрсә, менә мин аңа чуклы кәләпүш чигеп бирермен, – диде Газизә апа, һаман Габдулланың телен чишеп җибәрергә тырышты.

Габдулла күзен Газизә апага күчерде һәм аның калын гына кашлы моңсу күзләренә, ягымлы чыраена карап алды. Габдуллага кинәт бик, бик рәхәт булып китте. Аның бу рәхәтне озакка сузасы килде.

Әмма рәхәтнең бервакытта да озак булмавын, һәрвакыт берәр күңелсезлек аны сагалап кына торуын Габдулла бик-бик белә. Шуңа күрә аның Газизә апаны кисәтәсе килде, ахры, телгә килеп, ни өчендер мактанган сыманрак:

– Безнең авылда ачарбаклар^[9] бар, алар зиратта торалар, төнлә белән генә кешеләрнең өйләренә киләләр… – диде.

– Нигә? – дип сорады Газизә апа.

– Алар кечкенә балаларның өлешләрен урлыйлар… Иртән торып, ашарга сорасаң, икмәк юк. Ачарбаклар урлап киткән.

– Моны кем әйтте сиңа?

– Әби… Алар – ачтан үлгән кешеләр бит, ачарбаклар…

– Юк, юк, бездә ач әрвахлар юк. Без аларны куып җибәрәбез, – диде Вәли абзый һәм, «менә бит!» дигән кебек, хатынына мәгънәле генә карап куйды.

– Ә сездә Мәһдия әби бармы? – дип сорады Габдулла.

– Кем ул?

– Бездә бар… ул килеп керә дә үлгән кешеләргә сузылып ятарга куша… Аннан ул аларны юындыра, күлмәкләр кидерә… Киендергәч, зиратка алып китәләр. Мәһдия әби мине дә зиратка алып китмәкче иде.

– Юк, юк, бездә Мәһдия әбиләр юк. Синең өчен монда без генә бар. Моннан болай безгә син «әти», «әни» дип дәшәрсең инде, яме, – диде Газизә апа, аның аякларын сыйпап. – Тор, киен, хәзер мунчага барырбыз, күлмәк-ыштаннарыңны юып, кояшка элеп куйдым. Чыгуыңа кибеп тә өлгерер инде…

4

Мунчадан соң юка гына итеп пешерелгән коймак белән чәй бик тәмле булды. Ләкин ул озакка сузылмады. Олаучы чыпталарын тапшырырга һәм бүген үк авылга кайтып китәргә ашыкты.

Вәли абзый, чәенең соңгы йотымын озын гына итеп чөмереп алганнан соң, чынаягын өстәлгә куйды да олаучыга карап әйтте:

– Бабасы тыныч булсын, баланы ышанычлы кулга биреп кайтканыңны әйтерсең инде. Кулдан килгән кадәр карарга тырышырбыз. Картайган көнебездә бер догачы булыр, дип алып калабыз инде…

Газизә апа да өстәп куйды:

– Апасын сагынып торды Габдулла. Икенче килүеңдә апасын утырмага алып кил!

– Белмим инде, яңадан килеп булырмы, юкмы?

– Нигә алай?

– Чыптаның рәте китте: мәшәкате күп, акчасы юк. Тиешен дә ваклап, ярым-йорты итеп түлиләр. Бер тиен өчен дөнья хәтле кыркылышып, сатулашып кына ала Гобәйдуллиннар. Риза булмый икенчесенә алып китәсең, анысы моңардан да ким бирә, сүз беректергәннәрмени! Көн-төн күз чыгарып утырган әйбереңне урамга ташлап китәрдәй буласың. Шундый каруннар.

– Эш бай кулына барып кердеме, синеке түгел инде ул, – диде Вәли абзый. – Примир әйткәндә, кәләпүшне минем җәмәгать чигә, ә кем аны, Газизә кәләпүше, ди, берәү дә әйтми. Һәммәсе, Сабитов кәләпүше, диләр. Мөхәммәтвәли читеге, димиләр, Габдерәхим Мусин читеге, диләр. Нигә алай бу, примир әйтик? Менә әле кичә генә бөтен базар шау итә: Сәгыйтов ияре дә, Сәгыйтов ияре… Падишага барып җиткән… Имеш, медал чыгарган падиша, чүгүнкә салырга рөхсәт биргән. Ярый, бик яхшы. Рәҗе ул Сәгыйтов ияре? Каешчы Нигъмәтҗан белән хатыны Бибиәсма эшләп биргән ияр ләбаса ул! Нигә медалны Сәгыйтовка чыгаралар, нигә Нигъмәтҗанга чыкмый награт, ә? Менә ничек бит ул, примир әйтик…

– Юк, булмады бу, Вәли абзый, – дип нәтиҗә ясады олаучы, – кешенең кадере бетте, эт көненә калдык. Шахтага китәм, Алла боерса. Берни түгел, өйрәнермен…

Вәли абзый үзенең фикерен очлап бетермәгән иде әле, күрәсең, ул:

– Сәгыйтьҗан ияре, имеш! Һы! Ие… ыммым… – дип куйды.

5

Аннан һәммәсе дә, йортка чыгып, олаучыны озатып калдылар. Габдулла, әнисенең итәгенә тотынган килеш, кире өйгә кермәкче булган иде, Газизә апа аңа:

– Габдулла, уйна шунда бераз, – диде һәм йортның түрендә балалар белән уйнап йөрүче ябык кына сипкелле бер малайны чакырып алды: – Әптелбәр, кил әле бире. Менә бу авылдан килгән бик әйбәт егет белән дус бул, яме! Йорт-каралтыны күрсәт. Кара, малайлар кагылып елата күрмәсен үзен, яме!

– Йә, – диде Әптелбәр.

Газизә апа кереп китте. Әптелбәр буе белән үзеннән аз гына кайтыш Габдулланы кулыннан тотып тартты:

– Әйдә!

Габдулла тартылып куйды, ләкин урыныннан кузгалмады. Әптелбәр, шунда ук кулын Габдулладан ычкындырып, күлгә чыга торган капка янындагы иптәшләре янына йөгереп китте. Газизә апа әйткәнне ул шунда ук онытты, әлбәттә. Бераздан ул балалар белән урам капкасына йөгереп килде һәм, әле һаман урыныннан кузгалмаган Габдулланы яңа гына күргәндәй:

– Карагыз әле, карагыз, сала малае! – дип кычкырды.

Аннан соң ул, ни өчендер кулларыннан мөгезләр ясап, Габдуллага таба килә башлады:

– Мә-ә-ә-ә!.. Сөзәм, мә-ә-ә-ә!..

Габдулла урыныннан кузгалмады.

– Нигә качмыйсың? – диде Әптелбәр, гаҗәпләнебрәк.

– Сыер синнән көчлерәк, – диде Габдулла. – Безнең авылда сыер мәзин малаен сөзеп екты…

– Ә син ат кебек тибешә беләсеңме?

– Беләм, – диде Габдулла һәм белгәнен күрсәтергә ашыкты.

Әптелбәр үз өстенә яны белән борылып, тибенеп килүче кыю малайдан чигенеп куйды, ләкин бирешергә теләмичә:

– Ә синең тоякларың юк, – диде.

– Синең дә мөгезләрең юк, – диде Габдулла.

Бу әңгәмәне тыңлап торучы балалар көлешеп куйдылар. Әптелбәр гарьсенеп китте, ахры, Габдулланың башыннан кәләпүшен тартып алды да аны өй түбәсенә ыргытырга җыенып болгый башлады.

– Син тимә, тимә минем кәләпүшкә! – дип кычкырды Габдулла һәм бөтен көче белән Әптелбәргә ташланды.

Саҗидә апасы үз кулы белән тегеп куйган корт башы бөтен авылда бер аның кәләпүшендә генә иде. Корт башын колакка куеп тыңласаң, анда әллә нинди ерак җил ыжылдавына охшаган тавыш килә. «Каф тавы артындагы дәрья шаулый» дип аңлата иде моны апасы. Аннан соң бу аның төсе иде. Ничек ул аны ыргытып ташларга рөхсәт итсен?!

– Как не стыдно, Әптелбәр, нигә син кунак малайга тиясең? – дигән тавыш Әптелбәрне тыеп калды.

Габдулла тавыш килгән якка карады… Өйнең өске кат ишек баскычыннан сигез-тугыз яшьлек сары чәчле кыз йөгереп төште дә Әптелбәр кулындагы кәләпүшне тартып алды һәм аны, китереп, Габдуллага киертте.

– Грубиян, – дип куйды ул, тагын бер тапкыр Әптелбәргә карап.

Бу – йорт хуҗасы Степан Ивановичның кызының кызы Аннушка иде. Ул, Габдулланың җиңеннән тотып, ярым русча, ярым татарча:

– Әйдә, мин сиңа кечкенә тавыклар күрсәтәм, – диде.

Габдулла шунда ук берсүзсез аңа иярде. Калган балалар да аларга кушылдылар. Аннан һәммәсе йорт түрендәге келәтнең артына чыктылар.

Монда бик куе булып кычыткан һәм әрекмән үсеп утыра, алар арасында үзенең кызгылт чәчәкләре белән «Мин монда сезнең барыгыздан да матуррак» дигәндәй, кукраеп, кырмавык басып тора иде…

Келәт артындагы койма почмагына барып җиткәнче, балаларга кычытканлыкны шактый авырлык белән үтәргә, берничә тапкыр: «Ай, кычыткан чакты», – дип әрнеп алырга туры килде… Әптелбәр генә үзенең балчыкка катып, чебиләп беткән аяклары белән, юлны сайлап-нитеп тормый, алдан бара бирде… Габдулла аның бу батырлыгын ошатты.

Ниһаять, алар зур әрекмәннәр белән капланган почмакка барып җиттеләр. Аннушка:

– Сез шуннан гына карагыз. Югыйсә чуар тавык үз янына кеше килгәнне яратмый, – дип кисәтте дә, үзе, алгарак чыгып, әрекмәннәрне аягы белән бер якка аерып куйды.

Аннан «кур, кур!» дигән сукрану тавышы килде… Әрекмәнлек эчендә «Килегез әле, килегез, мин сезне!..» дигән сыман сугышчан кыяфәт белән башын күтәреп, зур чуар тавык утыра иде. Аның янында яңа гына йомыркасын тишеп чыккан өч-дүрт сары чеби калтыранып, басып торалар һәм вакыт-вакыт, каерылып үз-үзләрен чукып алалар, шул чагында аларның шәрә муеннары бик мәзәк ачылып кала иде…

– Бу – кыргый тавык, – диде Аннушка, – әни аны келәткә кәрзин эченә утыртырга тырыша, ә ул чыга да кача, чыга да кача. Бу урынны ул үзе табып утырган бит…

Кычытканлыктан чыккач, йортның икенче почмагында Габдулла эт оясы күрде. Аның янында йонлач кара эт башын ал аяклары өстенә куйган да йокымсыраган күзләре белән, иренеп кенә, балаларга карап ята… Габдулланың этне читләтеп баруын күреп, Әптелбәр аны тынычландырды:

– Курыкма, аның тешләре юк, хәзер ул карт инде, аңа чылбыр да кигезмиләр. Күрәсеңме, аның муенын чылбыр ничек ашаган?

Чынлап та, этнең муенында кыршылган тирән эз каешланып тора иде.

– Ә нигә ул качмый? – диде акрын гына Габдулла.

– Хәзер ул, кусаң да, моннан китми. Куып җибәрәсең, ә ул тагын чылбыры янына килеп ята. Өйрәнгән.

Аннары һәммәсе күл буена йөгерделәр, анда каз йоннары очырып һәм суга таш ыргытып, «тәңкәләр» ясап уйнадылар. Әптелбәрнең «тәңкәләр» е бөтенесенекеннән күбрәк чыкты. Габдулла аңа бу яктан да өстенлек бирде һәм аның баягы җәберләвен бөтенләй онытты. Ике арадагы ятсыну бик тиз бетте. Газизә апа Габдулланы өйгә чакыргач, Әптелбәр һәм Аннушка:

– Абдул, тагын чык, – дип кычкырып калдылар…

6

Габдулла, әлбәттә, бу йортка тагын һәм тагын чыкты.

Бер үк йортта бик күп кешенең бергә яшәве башта бик сәер кебек тоелса да, Габдулла моңа тиз ияләште.

Яңа бистәдә «Чтапан йорты» дип танылган бу йортта һөнәрләре, кыяфәтләре һәм табигатьләре белән төрле-төрле шактый кеше яши иде. Аларның һәркайсы Габдулла алдында үзенең ниндидер бер кызык ягы белән аерыла. Йорт хуҗасы Степан – билен бөргән кара бишмәт, зур кара картуз киеп йөри торган таза гына карт – һәр җомганы йорттагы малайларга өр-яңа икешәр тиенлекләр өләшә. Ул акчаларны кул сыртына, бармак төпләренә тезеп чыга да, балалар, орлык чүпләгән кошлар кебек, аларны чүпләп алып бетерәләр. Кайчагында Степан карт, баскычына чыгып утырган хәлдә, нәкъ шулай каз бәбкәләрен һәм тавык чебиләрен туйдыра. «Дөньяда иң бай кеше шушыдыр инде», – дип уйлый Габдулла. Аннан соң ул Габдулланы ни өчендер «кияү» дип атый һәм, кызының кызы Аннушкага өйләндерәм дип, аны оялтырга ярата. Бәлки, шуның аркасындадыр Габдулла Аннушкадан ятсына һәм уйнаганда Әптелбәргә сыена төшә.

Кечкенә Фатиханың атасы Сәхибулла солдат, үзенең калын кара мыекларын бөтерә-бөтерә һәрвакыт:

– Әт-дөнья куласа: әйләнә дә бер баса, – дип сөйләнергә ярата. Солдаттан русча укый-яза белеп кайтканга һәм кем булыптыр больницада хезмәт иткәнгә, аны Сәхип морза дип тә атыйлар.

Вәли абзыйлар белән янәшә ян бүлмәдә Шиһап дигән озын гына буйлы, какча кызыл чырайлы пожарный яши, аны «брахмистр Шиап» дип йөртәләр. Тик ул үзенең самавыр төсле ялтырап торган җиз бүреген кигән чакта гына мәһабәт була, башка вакытта берни белән дә бүтәннәрдән аерылмый. Аның җирән чәчле ун яшьлек улы Мостафа да Габдулла күңелендә артык зур урын били алмады.

Әптелбәр белән исә Габдулла чынлап дуслашып китте.

* * *

Әптелбәр йорт-каралтыны күрсәтеп чыгу белән генә чикләнеп калмады. Ул Габдуллага Яңа бистәнең үзен аркылыга-буйга күрсәтеп чыкты.

Бистә Габдулла күргән әлеге «кала» га бөтенләй охшамаган. Ул зур авыл шикелле. Бер катлы өйләре дә нәкъ авылдагы кебек чүңкәешеп утыралар. Ләкин бу авыл да түгел. Ник дисәң, монда авылның әвен исе белән кушылган ерак урман һәм болын исе дә, аның яшәртә торган һавасы да юк. Монда сазлыктан күтәрелә торган дымлы томаннар йөзә. Бу һава яшәртми, киресенчә, баса, яшәү хисләрен томалый, картлыкны ашыктыра… Ләкин кешеләрнең сулыш юллары тора-бара шуны һава дип кабул итәргә тәмам күнегә, кешеләр моңа әһәмият бирми, сулый, яши һәм картая бирәләр.

Габдулла бу һавага башта өйрәнә алмый укшып йөрде. Кайдандыр төнлекне ачып куярга кирәк шикелле тоелды аңа. Аннан ул да ияләшеп китте.

Бүген алар Әптелбәр белән Бакалтай ягына, аннан, урап, зиратка бардылар.

Зиратчы карт аларга кошлар турында сөйләп, сыерчык булып сайрап күрсәтте:

– Чиер, чиер, чиерчык, маңгаенда җыерчык, дип үрти ул безнең кебек карт-корыны, – диде.

Габдуллага бу бик кызык тоелды. Карт, гомумән, сүз арасына шундый такмазалар кыстырып сөйләргә ярата икән. Бакалтайдан балык тотып, аларны кояшта елкылдатып менеп килүче малайларга карап, ул:

– Нихәл син, балык бистәсе, ун тиен дистәсе? Әтиең олаудан кайттымы әле? – дип дәште.