Atəşkəs və sürgün xatirələri

Göründüyü kimi, həyatı boyunca gah “panislamist”, “pantürkist”, gah “qatı, fanatik bir qərbçi” və hətta bəzən marksizmə və bolşevizmə meyl edən bir fikir və siyasət adamı olaraq tənqidlərlə qarşılaşan Ağaoğlunun düşüncələrində, yazılarında göstərdiyi müəyyən aşırı tutumlar tarixi, ictimai, siyasi durum və Türkiyədə, Rusiyada, Azərbaycanda, ümumiyyətlə dünyada inkişaf edən hadisələrin sürətli dəyişimləri ilə izah olunmalıdır. Bu nöqtədə, ideallara bağlı olaraq sürətli dəyişmələrə şahid olan ictimai vəziyyət, daxili və xarici siyasət və hadisələrin gedişatı da nəzərə alınmalıdır. Çünki Ağaoğluna yönəldilən ittihamların tam və məntiqli bir əsası yoxdur. Bu ittihamların hər birini Ağaoğlu, əsərlərində dəfələrlə cavablandırmışdır. N.Nərimanova yazdığı məktublardan bir il sonra, 1922-ci ilin avqustunda bununla bağlı yazırdı: “Dünyada heç bir millət xarici siyasətini müsbət, daimi, dəyişməz əsaslar və prinsiplər üzərində qura bilməz. Çünki xarici münasibətin mahiyyət və istiqaməti tək o millətin iradəsinə tabe deyildir. Bu iradənin xaricində zühur edən bir çox amil və hadisələr hər gün o münasibəti poza bilər və siyasətçilərin əsas vəzifə və bacarıqları bu hadisələri vaxtında müşahidə edib qiymətləndirmək, mənsub olduğu məmləkətin siyasətini ona uyğun yönləndirə bilməkdən ibarətdir. Dünənki düşmən bu gün dost ola bilər və əksinə bugünkü dost sabah düşmən ola bilər. Ona görə də aramızdakı Şərq və Qərbə aid fikir müxtəlifliyi sırf xarici siyasət sahəsilə məhdudlaşarsa, belə bir ixtilaf məmləkətə heç bir zərər və ziyan gətirməz. Biz bu gün Şərq siyasəti tərəfdarıyıq. Çünki məmləkətin mənafeyini bunda görürük və bugünkü şərait davam etdiyi, Şərq toplumunda və xüsusilə Rusiyada bugünkü vəziyyət davam etdiyi müddətcə, bu siyasətin tərəfdarı olacağız. Lakin sabah hər hansı bir səbəbdən, məsələn Rusiyada qarşı tərəf iqtidara gələrək imperialist siyasət həyata keçirərsə, dərhal siyasətimizin dəyişməsini istəyərəm. Çünki o zaman bugünkü siyasətin məmləkətim üçün çox ziyanlı olacağına da tamamilə əminəm.”

Aydın görünür ki, həm fikir adamı, həm də siyasət adamı olaraq Ağaoğlunun məqsədi birdir: türklüyə xidmət, dəyərlərə sahib çıxmaq şərtilə müasir mədəniyyəti mənimsəmək və demokratik prinsiplərə söykənən bir cəmiyyət qurmaq. “Ürəklə, hisslə Şərqli olmaq, beyinlə, baş ilə Qərbli olmaq; bizim məmləkətimiz üçün arzu etdiyimiz ən yüksək ideal və təsəvvür edə bildiyimiz yeganə nicat yolu! Bir sözlə, dəyərlər etibarilə türk-islam qalmaq və mədəniyyət etibarilə də Avropalı olmaq istəyərəm”.

Şübhəsiz Əhməd Ağaoğlu kimi böyük bir həyat dramı yaşamış, təcrübəli bir siyasət adamının Azərbaycana gedərək orada fəaliyyət göstərmək istəməsi, hər şeydən əvvəl onun vətənpərvərliyinin göstəricisi idi. Bolşevik ideallarının insanlığı xilas edə biləcəyi mövzusundakı düşüncələrinə gəlincə, bu təbii ki bir aldanış idi; həm də ümidsizlikdən doğan bir aldanış. Bolşeviklər iqtidara gəldikləri ilk dövrdə son dərəcə cazibədar görünən şüarların arxasında gizlənərək bir müddət özlərini əzilənlərin dostu, köləliyin, zülm və istismarın qətiyyətli düşməni olaraq tanıtmışdılar. O illərdə Sovet Rusiyasındakı hadisələri dərindən bilməyən Ağaoğlu da ilk mərhələdə bolşevik şüarlarının bu zahiri cazibədarlığına qapılmış ola bilərdi.

Əhməd Ağaoğlunun mübarizəsinə və ideallarına zidd olan ilk məktubuyla əlaqədar olaraq əhəmiyyətli bir detala – məktubun kimə göndərildiyinə də diqqət yetirmək lazımdır. Ağaoğlu, Nəriman Nərimanovu kifayət qədər yaxından və yaxşı tanıyırdı; fikir və ideallarına necə dərindən bağlı bir insan olduğunu bilirdi. İnanırdı ki, Nəriman Nərimanov liderlik naminə öz prinsiplərindən vaz keçməzdi. Bu baxımdan Ağaoğlu Sovet Azərbaycanında doktor Nərimanovun rəhbərliyi altında xalq və millət üçün çalışmağı mümkün saymışdı. Və nəhayət, unutmayaq ki, məktub Romadan, iki ildən uzun müddət davam edən sürgün həyatından sonra, yetərincə üzərində düşünməyə fürsət olmadan və təhlil edilmədən yazılmışdı.

ATƏŞKƏS VƏ SÜRGÜN XATİRƏLƏRİ

Batumdan İstanbula gediş

1918-ci il birinci kanunun (dekabr) səkkizi idi. Paris konfransına gedən Azərbaycan heyəti ilə birgə İstanbula getmək üçün Bakıdan ayrıldım.

İkinci günü Tiflisə gəldik; Azərbaycan hökumətini türk olduğu üçün tanımayan Müttəfiq dövlətlər Tiflisdəki gürcü hökumətini tanımışdılar və onlarla əməkdaşlıq edirdilər. İki gün Tiflisdə qaldıqdan sonra Batuma gəldim.

Batumda vəziyyət qarışıqdır. Küçələr ingilis və türk zabit və əsgərləri ilə doludur; məğlub tərəflə qalib tərəf arasında və hər yerdə çox ağrılı olan təslim və təhvil işləri aparılır. İngilislər silahla birlikdə əsgərlərimizin əlində nə tapsalar götürməyə çalışırlar. Yerli xalq bundan çox mütəəssirdir; çox ağlayanlar gördüm. Qubernator Cəmil bəy də (bu gün Ankara hüquq fakültəsi müdiri və beynəlxalq hüquq professoru) bizimlə birlikdə İstanbula dönür.

Başsız Batum xalqı nə edəcəyini bilmir. İngilislər şəhərin idarəsini iki rum, erməni və müsəlmandan ibarət qarışıq bir heyətin əlinə veriblər; halbuki əhalinin yüzdə səksəni müsəlmandır. Lakin bunlar arasında birlik yoxdur; Sancaqzadə Mehmedin rəhbərliyi ilə qurulmuş olan Milli Gürcü Firqəsi Batumun və ümumi Acarıstanın Gürcüstanla birləşməsini istəyir; buna qarşı xalqdan olanlar isə müsəlman Acarıstanın varlığını qorumaq istəyirlər; lakin birincilər qədər təşkilatları, vəsaitləri yoxdur; bir tərəfin əlində türkcə bir qəzet olduğu və bu qəzet ilə öz fikirlərini təbliğ etdiyi və Gürcüstan dövləti tərəfindən dəstək gördüyü halda o birilərin əlində bir şey yoxdur; bizə müraciət etdilər; yenə onlara dərhal milli bir məclis ilə bir hökumət layihəsi hazırlamalarını tövsiyə etdik; lakin əllərində pul da olmadığından Azərbaycan heyəti onlara bir miqdar pul verdi və Azərbaycan hökumətinə bu təşkilatı dəstəkləməsi istiqamətində bir tövsiyə kağızı da yazdı; onsuz da Azərbaycanın Batumdakı konsulu olan doktor Mahmud Bilofun bu istiqamətdə çox böyük köməyi və xidmətləri var idi.

Beş gün Batumda qatarın içində qaldıqdan sonra Avstraliyanın “İndia” adında transatlantik gəmisi ilə İstanbula doğru istiqamət aldıq. Gəmidə ingilislər bizlərlə çox yaxşı rəftar edirdilər. Bolluca yedirib-içirirdilər. Və qəribəsi də budur ki, qarşılığında pul da almırdılar.

8 dekabr (Birinci Kanun) 1918

Bəyoğlu Şən Şatır, Haliçdən sonrası sanki bir məzarlıq

Mən İstanbulun Atəşkəsdən sonrakı halını yalnız Boğaziçinə girdiyim zaman anlamağa başladım, gördüyüm mənzərələr çox kədərli idi: İstehkamlarda yalnız ingilis zabitləri idi! Hər tərəfdə əcnəbilər gəzib-dolaşırdılar, hər tərəfdə əcnəbi bayraqları yellənirdi; sahilə yaxınlaşdıqca bu mənzərənin ağrısı da artırdı; artıq görürdüm ki milli hakimiyyətdən əsər qalmamışdır; hər yerdə hakim əcnəbilər! Başım dönür, ürəyim parçalanırdı.

İstanbula səhər saat on birdə gəldik; lakin gəmi körpüyə yan ala bilmədi. Üsküdar qarşısında bizi axşam saat yeddiyə qədər saxladılar; hava yağmurlu, soyuq idi. Nəhayət bir qayıq gəldi, bizi aldı. Qayığın üstü açıq olduğundan sümüklərimə qədər islandım.

Gəminin içində bizimlə bu qədər əfəndicə rəftar edən ingilislər indi tərzlərini tamamilə dəyişdirmişdilər! Kobud və sərt olmuşdular. Görəsən öz əzəmət və hakimiyyətlərini xatırlatmaq üçünmü? Sahilə yanaşar-yanaşmaz önümüzə bir neçə ingilis zabiti dikildi. Bir-bir adlarımızı soruşdular, bizi açıq və çirkli bir yük maşınına mindirdilər. Bizimlə birlikdə gürcü və erməni heyətləri də vardı; Gürcü heyətinin içində Sereteli və Çxeidze kimi rus inqilabında iştirak etmiş məşhur adamlar da vardı. Beləcə bizi bir sürü toyuq kimi bir-birimizin üstünə yerləşdirdikdən sonra yük maşını, Bəyoğluna doğru getdi, ingilis səfirliyinin qarşısında dayandı, orada bizi pilləkənlər üzərində saatlarla gözlətdikdən sonra on birə doğru, sabah səfirliyə gəlmək şərtilə indilik gedə biləcəyimizi söylədilər. Bu da ingilislərə məxsus əzəmət nümayiş etdirmənin bir başqa tövrü idi!

Dərhal Perapalasa qaçdım, oradan heç bir şeydən xəbəri olmayan ailəmə İstanbula gəldiyimi telefonla xəbər verdim və bir avtomobilə minərək Şahzadəbaşındakı evimə getdim.

İstanbulun göyü qara buludlar ilə örtülmüşdü. Şiddətli və fırtınalı bir yağış şəhəri yuyub-islatmışdı, artıq yağış kəsmişdi. Lakin yağış damlaları bir duman pərdəsi kimi havada sanki asılı qalmışdı.

Buna baxmayaraq Bəyoğlu tərəf şən əhvali-ruhiyyədə idi, bütün evlər, mağazalar, otellər və restoranlar sanki böyük bir bayram imiş kimi ağzına qədər dolu idi. İngilis, fransız və yunan bayraqları evlərin dirəklərindən, mağazaların qapılarından sallanır, küçələr başdan-başa insanla doludur. Gəzişənlər arasında xaki paltarları ilə, ədalı və qürurlu yerişləri ilə hər kəsin diqqətini çəkən ingilis zabitləri qızğın-qızğın danışırdılar, söyüşlər yağdıran fransız əsgərləri, sərxoş yunan dənizçiləri bir-birlərinə girirlər. Hərdənbir bir fransız dəstəsi musiqi ilə küçədən keçir, insanlar alqışlayır, “yaşasın Fransa”, “yaşasın İngiltərə”, “yaşasın Yunanıstan” bağırtıları qopur. Bəzən bir dəstə gənc rum vətənpərvər mahnılar oxuyaraq insanların içindən keçir və bütün evlərin pəncərələrindən, dükan və mağazalardan “zito! zito!” səsləri yüksəlir.

Küçələrdə fəsli papaqla (Osmanlı dövründə kişilərin başlarına qoyduqları papaq) gəzənlər demək olar ki, yoxdur. Hərdənbir yolunu çaşmış bir papaqlı görünərsə, dərhal gizlənməyə, qaranlıq yan küçələrdən birində daldalanmağa çalışır. Bunu vaxtında edə bilməyənin dərhal papağı alınır və gülüş, qəhqəhə və təhqirlər altında parçalanaraq havaya tolazlanırdı.

Şəhərin Bəyoğlu tərəfi əyləncələr içindəykən, Haliçin o biri tərəfi başqa bir mənzərəyə şahidlik edirdi. Eminönündən Topqapıya və Eyüpə qədər bütün o geniş ərazi sanki bir məzarlıqdı! Küçələr dərin bir qaranlıq içinə çökmüş, kimsəyə rast gəlmək olmurdu! Bağlı pəncərələrdən gələn zəif işıqlar, məzarlar üzərində yanan şamları xatırladırdı, insan səsi eşidilmirdi. Ara-sıra tərk edilmiş bir pişiyin ağrılı miyoldamaları, sahibsiz itlərin ümidsiz hürmələri insana izah edilməsi çətin bir vəhşət hissi verirdi. İstanbul sanki yerin dibinə girmişdi; Yeniqapıdan Eyüpə qədər sıralanan o möhtəşəm abidələr, köhnə xarabalar arasında yıxılmış məbədlərin dağıntılarını xatırladırdı. Bu nəm hava, bu boş və qaranlıq küçələr, məbədləri bürümüş bu ələm, ardı-arası gəlməyəcək bir fəlakət və matəm hissi ilə insanı içindən ürpədirdi; lakin bu, tək bir matəm də deyildi: Evlərinə tıxanmış, xariclə əlaqəni kəsmiş türklər, dünyadan da gizlənir, insanlardan da çəkinirdilər! Bəli! Haliçin bu tərəfi həm utanır, həm içindən özünü yeyir! Və bu hal onun küçələrinin daşlarında, evlərin bağlı pəncərələrində, məscidlərinin minarələrində açıq-aşkar görünürdü! Hər şey başını aşağı dikmiş, çəkinir və içindən ağlayırdı! Mən də aylardan bəri ayrıldığım ailəmə utanaraq, ağlayaraq qovuşdum!

21 yanvar (ikinci Kanun) 1918

İzzət bəyin bütün məqsədi İttihadçılarla “mübarizə” aparmaqdır

Bu gün İstanbul qəzetləri mənim İstanbula gəldiyimi yazırlar.

Azərbaycanda olduğum sıralarda burada keçmiş olan hadisələr haqqında yavaş-yavaş məlumatlar əldə edə bilirəm.

İttihad və Tərəqqi Cəmiyyəti öz-özünü buraxmışdır. Rəhbərləri Avropaya getmişdir. İzzət Paşanın kabineti istefa vermişdir; səbəbi padşahın Cavid bəylə Xeyri Əfəndinin kabinetdən çıxarılmalarını tələb etməsi və İzzət Paşanın buna razı olmaması imiş.

İzzət Paşanın yerinə sabiq London səfiri Tofiq Paşa gətirilmişdir. Daxili işlər nazirliyini Nafia naziri (yenidənqurma və abadlıq işlərinə baxan) İzzət bəy müvəqqəti idarə edir. Bu İzzət bəyi mən Azərbaycandan gələrək təbiiyyətimi (yaşayış yerimi, vətəndaşlığımı) dəyişdirdiyim zaman tanımışdım: O zaman bu işlərlə məşğul olan idarənin müdiri idi. İndi bu adam əcnəbilərin göstərişlərini yerinə yetirməklə bütün səyini İttihadçılarla mübarizəyə sərf etmişdir.

22 yanvar (İkinci Kanun) 1918

Türk əhaliyə qarşı hər cür təhqir və zorakılıqlar

Fransızca “İstanbul” qəzeti haqqımda söyüş və təhqirlə dolu bir məqalə nəşr etdi; yenə fransızca çıxan “Kurie də Türkü” adındakı qəzetdə sərt bir cavab verdim.

Ertəsi günü şiddətli bir ispan qripinə tutularaq yatağa düşdüm: qrip sətəlcəmə çevrildi. 40 dərəcə qızdırma ilə on dörd gün huşsuz halda qaldım; lakin təhlükəni sovuşduraraq, yataqda qəzetləri yenidən oxumağa başladım. “Aləmdar” qəzetində Rəfi Cavad, “Sabah”da Əli Kamal İttihadçılara od püskürürdülər. Eyni zamanda İttihadçıların həbslərinə başlanmışdı; indidən Hüseyn Cahid, Ziya Gökalp, Rəhmi, Hacı Adil, Kamal bəygil və Vehip Paşa və başqaları tutulmuşdular.

Buna baxmayaraq qəzetlər yenə məmnun deyildirlər. Bunlardan bir qismi Tofiq Paşanı İttihadçılara qarşı zəiflikdə, digərləri isə ümumiyyətlə ləyaqətsizlikdə ittiham edirdilər.

Cəlal Nuru və Əhməd Emin bəylər kabineti müdafiə edirlər. Cəlal Nuru bəy Əli Kamalın jurnallarını nəşr etməyə başlayır.

Lakin Əli Kamal, Rəfi Cavad sonda uduzdular. Tofiq Paşa kabineti buraxıldı. Yerinə sırf İtilafçılardan yazan Damad Fərid Paşa, Əli Kamal və Mustafa Səbri kabineti gəldi və dərhal İttihadçıların ovuna çıxdılar. Sabiq sədrəzəm Sait Həlim Paşa, Ayan⁹ Rəisi Rüfət bəy, sabiq vəkillərdən Şükrü, Əhməd, Nəsimi, İbrahim, Xəlil, Əli Münif, Fəthi bəylər ilə sabiq deputatlardan Həbib, Əli Qalib, Həsən Fəhmi bəylər və Ayan baş katibi Müştak bəy həbs edildilər. Cəlal Nuru bəylə Əhməd Emin bəy də tutuldular.

Bu aralarda ayan rəisi Əhməd Rza bəylə ayandan Çürüksulu Mahmud Paşa “Milli Blok” adlı bir cəmiyyət qurmağa çalışırdılar. Lakin “Müttəfiqlərin” mətbuatı onlara qarşı təbliğat müharibəsinə qalxdılar.

Yenə bu aralarda vəliəhd, fransız qəzetlərinə müsahibə verir. Bu müsahibə başdan-başa bir ayıb, qəbahətdir! Yabançılara xoş görünmək üçün onları tərifləyir və müttəfiqlərə qarşı çıxanları, yəni bütün milləti aşağılayır.

İstanbulda hökumət İttihadçılarla mübarizə aparırkən rum və ermənilər həm şəhərin içində və həm də şəhərdən qıraqda min bir rüsvayçılıq edirdilər. İstanbuldan qıraqda rum və erməni şəbəkələri qəsəbələri basaraq, türk xalqını soyub-talamaqda idilər. Şəhərin içində türklərə qarşı hər cür təhqir və zorakılıq hökm sürür.

Həyasızlıq o dərəcəyə çatmışdı ki, rum və ermənilər, keşişləri başda olmaqla toplantılar keçirir, Osmanlı tabeliyindən çıxdıqlarını bəyan etmək üçün Paris konfransına bir heyət göndərməyə qərar verirlər.

14 mart 1919

Həbslər

Dünən Naciyə Sultanın və vəliəhdin Dolmabaxçadakı mənzilləri fransız zabitlərinə verildi: işğalçı ordu evlərin zəbt olunması ilə bağlı mərasim düzənləmirlər. Zabitlər istədikləri evin bir neçə saat içində təslimini tələb edirlər; verməyənlər həm cərimə edilir və həm də zorla çıxarılırlar. Ev sahibi evi evdəki əşyalarla birlikdə tərk etməlidir!

Mən, xəstəliyim tamamilə sağalmadığı üçün çölə çıxa bilmirəm, lakin dünən axşam bir neçə əsgər və polis gəlib gecəni bizim bağçada keçirdilər. Səbəbini soruşduqda, eşitdiklərinə görə evə oğru gələcəkmiş, bizi qorumaq üçün burdaymışlar! Mən məsələnin nə yerdə olduğunu anladım, lakin ailəmə sezdirmədim. İkinci günü bir hökumət doktoru gəldi, məni müayinə etdi, doktor hələ çölə çıxmağımın təhlükəli olduğunu yazdığı halda məni qapalı bir avtomobilə mindirib Eminönündəki polisə apardılar.

Polis müdiri miralay Xəlil bəydir. Məni nəzakətlə, hörmətlə qarşıladı. Həbs ediləcək şəxslərlə bağlı tərtib edilmiş rəsmi siyahıda adım yox idi, lakin əcnəbilərin məni tutmaq təşəbbüsündə olduqlarını və buna görə də dövlətin şərəfini və mənim təhlükəsizliyimi təmin etmək üçün bura gətirildiyimi söylədi. Bundan əvvəl iki dəfə İtilaf və Hürriyyətçilər tərəfindən eyni hiylə və yalanla həbs olunduğumdan bu sözlərə təbii heç bir dəyər vermədim; polis müdiri bu sözləri söylədikdən sonra məni tərk edib yandakı otağa girdi. Dərhal otağa bir fransız zabiti ilə bir vətəndaş girdilər. Fransız zabiti mənə üzünü tutub:

– Ağayev sizmisiniz?

– Bəli!

Zabit təkəbbürlü bir vəziyyət alaraq çirkin və məğrur bir səslə bu sözləri söylədi:

– Ümum müttəfiqlər orduları komandiri general Franşe Desperenin əmri ilə həbs edilirsiniz.

– Amma nə üçün?

Zabit kəskin bir əda ilə: “İzahat verəcək deyiləm”, – dedi və arxasını çevirərək yanındakı erməni sandığım adamla getdi.

Məni bir polis yuxarı mərtəbədəki məhbusların yanına apardı!

Burada Sədrəzəm Sait Həlim Paşadan tutmuş bir çox İttihadçıları tapdım; onlar da məni görər-görməz: “Yahu hardasan? Çoxdan gözləyirik!” – deyə qarşıladılar. Evdən mənə yatacaq və yemək göndərdilər.

İndi mən düşünürəm: görəsən mən düşməninmi, yoxsa İtilaf və Hürriyyət hökumətininmi məhbusuyam!

Bu cəhəti anlamaq üçün Xəlil bəyə bir məktub göndərdim və özü ilə görüşmək istədiyimi söylədim.

Məni çağırdı və dünənki nəğmələri yenə təkrarladı və bunu əlavə etdi: “Əmin olun ki, hökumətin sizə qarşı pis bir niyyəti yoxdur. Hər kəs sizi tanıyır, mən özüm də belə bir məqsədə alət ola bilmərəm; onsuz da burada hökumətə baxmayaraq öz gücümlə duruş gətirirəm. Vətənim üçün narahat olmasaydım, mən bu adamlarla birlikdə çalışmazdım; əmin ola bilərsiniz, hamısı sizi qurtarmaq üçün edilmişdir!”

Eyni gün həbsxanaya admiral Qaltropun yanında məmur olan dənizçi bir zabit gələrək bizə əcnəbilərin qızğınlıqlarının sırf Tofiq və Fərid Paşa kabinetləri tərəfindən hazırlandığını söylədi və bunu təsdiq üçün bu izahatı verdi: sülh anlaşmasında quruya əsgər çıxarılacağına aid heç bir maddə yoxdur. Bundan başqa sülh anlaşmasının imzalanmasından sonra admiral Qaltrop Tofiq Paşaya bu tərcümədə bir teleqraf göndərdi: “Türklərin izzəti-nəfsi millilərinin təhqir edilməyəcəyinə və quruya əsgər çıxarılamayacağına aid zati-alilərinə təminat vermək üçün hökumətimdən əmr aldım”. Halbuki fransızlar əsgər çıxardılar və əsgərlər gəmiyə geri dönmədilər və teleqraf Tofiq Paşanın əlindəykən bu hadisəyə etiraz etmədi. Bu susqunluqdan sonra italyanlar və ingilislər də istər-istəməz əsgər çıxardılar. Admiral Qaltrop Tofiq Paşa ilə görüşdüyü zaman zabitin dediyinə görə paşaya bu sözləri söyləmişdir: “Sizdə görəsən etiraz edəcək bir söz də mi yoxdu!”

19 mart 1919

Bəkirağa bölüyündə

Bu gün polis müdiriyyətindən Bəkirağa bölüyünə göndərildik. Nazirlər ilə birgə bir salona yerləşdirildik: həbsxana İttihadçılar ilə doludur. Komandirlərdən zabitlərə, nazirlərdən deputatlara, professorlardan yazıçılara, tacirlərə qədər İttihadçılıqla məşhur olanlar buraya gətirilmişdilər.

Həbsxana müdiri Əli bəyin tabeliyindəki zabitlər çox tərbiyəli və nəzakətli insanlardır. Bizə qarşı çox qayğıkeş və hörmətlidirlər. Şikayət olunacaq bir tək rəftar, davranış görmədik.

Bizdən əvvəl həbsxanaya Əhməd Emin və Cəlal Nuru bəylər də gətirilmişdilər: Lakin mətbuatın bununla bağlı yaratdığı səs-küyün təsiri ilə hökumət onları zaminə buraxaraq və üç gün müddətində məmləkəti tərk etmək şərtiylə həbsdən çıxardı: Cəlal Nuru bəy italyan pasportu əldə edərək İtaliyaya getdi; Əhməd Emin Bəy isə yerindən tərpənmədi.

Avropadan alınan məlumatdan aydın olurdu ki, qalib dövlətlər arasında nifaq vardır. Digər tərəfdən erməni və rum kimi millətlərin iddialarında bir çox mübaliğələrin Avropa tərəfindən təqdir olunmağa başladığı görünür; ərəblər arasında da birlik yoxdur; Faysal bəy, bütün ərəblərin özlərinin idarəsi altında olmalarını istədiyi halda Şükrü Qanem də “səhradan gəlmiş bədəvilərin idarəsi altında olmaqdansa türkləri seçirik” deyir. Fransızlar suriyalı Şükrü Qanemi, ingilislər də Faysal bəyi dəstəkləyirlər. “Taymis”¹⁰, “Tan”, “Deyli Meyl” qəzetləri də kiçik millətlərə nəsihət verərək ədəbsiz bir şəkildə xəyallara qapılmamalarını tövsiyə edir. Buna baxmayaraq İstanbuldakı ermənilərlə rumların, Avropanı bir fakt qarşısında saxlamaq niyyətində olduqları söylənilir.

Fransızca “İstanbul” qəzeti mənim köhnə məqalələrimi tərcümə edərək Klemanso¹¹ haqqında yazmış olduğum hissələri çap edir və bu səbəbdən həbs edilməyimin haqlı olduğunu yazır.

Cavab verdim və fransız şairinin ingilislər haqqında yazdığını dəlil göstərərək yenidən müharibəyə başlarsa yenə eyni şeyləri yazmaqda tərəddüd etməyəcəyimi “İstanbul”un üzünə vurdum.

20 mart 1919