Сайланма әсәрләр. 4 томда. Том 3

Җәваһирә. Милициягә эләккәнче эчкәч, сиңа ул диңгез тубыктан гына торгандыр инде.

Раушан (игътибар итмәстән). Диңгезе шаулый, ә миндә беркемнең дә эше юк. Адашкан кырмыска шикелле торам да торам. Кызганып куйдым.

Җәваһирә. Халыкнымы?

Раушан. Үземне. Без дә яшәп яткан булабыз, дип. Иртән торабыз да – абзарга. Аннан чыгабыз да – урамга. Бар нәрсәне трактор изгән. Сугыш кырымыни! Ә кайчандыр без сугышып үткән Европа шау чәчәктә утыра! Җирләрен тәннәребез белән ашлап, каныбыз белән сугаргач нишләсен соң!.. Анда сыннар адым саен. Тик натуральный мәрмәр. Ә безнең Культура йортында ни бар? Җыелыш ясарга өч йөз илле урындык, картиналар урынына колхоз планы үтәлешен күрсәткән таблицалар. Безнең кебек кырмыскаларга ярый инде.

Җәваһирә (елмаеп). Кара, сиңа да тел керер икән! Гомерең буена тракторчы да комбайнчы булып йөрдең, рәтләп сөйләшергә вакытыбыз да тимәгән.

Раушан. Сөйләгән чаклар булмадымы әллә? Оныткансың председатель хатыны булып кәк-кәк йөргән вакытларыңны!

Җәваһирә. Шул-шул, тәгәрәдең.

Раушан. Юк, Җәваһирә, үрләдем.

Җәваһирә. А-а, бик биек шул, буй җитәрлек түгел! Хәзер сиңа болай гына ярамый, шәрә сыннар кирәк!

Раушан. Шуңа өстәп, җыр да. Җырлап үләсе килә – менә хикмәт нидә! (Тынлыктан соң.) Кичә үзем шәһәр урамында торам, ә йөрәгемдә ат көтүе чаба шикелле, шул ук вакытта күңелдә ниндидер дуңгыз актарынып тора, тәре!..

Җәваһирә (сынга ишарәләп). Моны да шул дуңгызың актарып чыгарган инде, алайса.

Раушан. Ихтимал. Булган бар үпкәмне төбе-тамыры белән актарды да чыгарды.

Җәваһирә. Дуңгыз рәтле нәрсә актарамы соң!

Раушан (каты). Чынлап сөйлим, Җәваһирә! Музыка эзләп киттем мин. Берәр шундый… Луи Армстронгча музыка. Шофёр илтеп куяр әле дип, такси эзләп киттем… Кереп утырдым бер таксига (күрсәтә) – йомшак! Күзне йомдым. Ачсам – тик торабыз. Ник бармыйбыз, мәйтәм. Пычак теллесе туры килде, җен баласы. «Кая? – ди бу. – Бу сиңа туалет мәллә – кердең дә җәелдең?» – ди. Андый чакта мин дә сүз эзләп кесәгә керә торганнардан түгел… Ә син телеңне тый, мәйтәм, синнән бит әлегә кәгазь сорамыйлар… Сугып алдым шулай итеп (күрсәтә) премия белән бәрәңге акчасы яткан кесәгә…

Җәваһирә. Тинтәк. Таласа?

Раушан. Шым булды. Миңа, мәйтәм, шундый җир кирәк иде. «Апкил шуны, белмим нәрсәнеме?» – ди. Берәр музыкалы төш, мәйтәм. Күрсәтәм шулай. Ул да күрсәтә – менә болай… Ресторангамы, янәсе. Юк, мәйтәм, миңа концерт кирәк, музыка, кешеләре күп булган җир.

Җәваһирә шлангның мунчадагы очын бер савыттан икенчесенә күчерә.

Кузгалып китәбез дигәндә, болар кереп утырды.

Җәваһирә. Кемнәр? Кем әле – Идрисовлармы?

Раушан. Идрисовлар түгел, ә бөтенләй бүтән – едрис-вертислар алар, менә кем!.. Кереп утырдылар да «фәлән төшкә!» диләр. Фәләннәре төгән төш икән – ерак. Таксичы юк, буш түгел дип карый, әнә бүтән таксилар бер көтү дип тә карый…

Җәваһирә. Әүвәл таксиларны тота алмыйлар иде түгелме соң?

Раушан. Койрыкларын кискәннәр аларның. Хәзер үзләре кеше тота алмыйлар… Тегеләр төшми. Берсе принцип дип бәйләнә. Икенчесе: «Сиңа кысанрак булыр инде, дәдә, төшеп тор», – дип… «Әһ» тә итми калдым – асфальтта ятам. Андый едрис-вертисларга өс бирсәм, дөньяда яшәмим дә мин!.. Ә берсе портфель тоткан бит, оятсыз! Андыйны, хәтерләсәң, уполномоченныйлар гына тотып йөри торган иде… Аңга килсәм, кеше иткәнмен мин боларны – чыккан берсен тәгәрәтеп кенә торам. Чыга торалар, таксига кире кереп кача торалар. «Гражданин! Нишлисең?» – дип, иңбаштан кактылар минем… Ә ни өчен безнең гражданин икәнне җыен җыентык едрис-вертислар искә алмый? Шулай итеп, гражданин иттеләр мине…

Раушан артында милиционер пәйда була.

Милиционер (аның иңбашына кагыла). Гражданин! Нишлисең?

Раушан. Нишлим? Менә бу плебейларга үзләренең гражданин булырга тиешлекләрен исбатлап ятышым. Үз караватларыннан сөйрәп төшерделәрмени?!

Милиционер (читкә). Нигә сөйрисез аны, егетләр?

Раушан (Җәваһирәгә). «Безнең әле кунакка барышыбыз гына, ә аның инде кайтышы», – дип көлештеләр генә!

Милиционер (читкә). Шофёр, шулаймы?

Раушан. Шофёр ыжламады да. Тизәк тибеп очырдымыни – өч тәңкәгә сатты. «Үзе бәйләнде. Суган саткан акчаларын кая куярга белмичә йөриләр шунда!..» Менә, хатын, шофёр шулай диде. (Калтыранып китә, читкә.) Син, ялагай!.. Намусыңның итек олтаны!

Милиционер (Раушанга). Әйдә, аңлашырбыз.

Раушан. Кая?

Милиционер. Ерак түгел. (Аны алып китә башлый.)

Раушан. Беләсеңме, хәзер менә син мине җитәкләп алып барган кебек итеп, мин бер немец генералын полк штабына илткән идем. Минем батарея егетләре яндырган танктан эләктердек. Чолганыштан ычкынмакчылар иде. Миңа шуның өчен Кызыл Байрак ордены биргәннәр иде.

Милиционер. Мин сине аның өчен түгел, эчкәнең, сугышканың өчен алып барам.

Раушан (Җәваһирәгә). Ярар. Кердек… Монау… безнең ишегалды чамасы бүлмә. Зуррак бераз. Өстәл янында бер капитан утыра. Чал. Муенында яра эзе бар, ярасы тирәли – зәңгәр төрткеләр. Якыннан, терәп атканнар, күрәсең. Дары бөртекләре шундый булып кала.

Өстәл күтәреп, капитан пәйда була. Милиционер аңа урындык куя.

Капитан (Раушанны баштанаяк карап). Мин – капитан Идрисов. Исем-фамилиягез?

Раушан. Раушан Айбулатов.

Капитан. Туган елыгыз?

Раушан. Мең тугыз йөз егерме дүрт.

Капитан. Кайда яшисез?

Раушан. Авылда.

Капитан. Нишләп авылдан килеп эчеп йөрисез? Үзебезнекеләр дә бик җиткән.

Раушан. Эчәргә килмәдем.

Милиционер. Сугышырга дипмени?

Раушан. Туры килде әз генә.

Капитан. Нинди йомыш белән килдегез?

Раушан. Луи Армстронгны эзләп.

Капитан (көлә). Армстронг?! У-у! Эшегез харап ук икән ич сезнең.

Раушан. Ахрысы, шулай. Гомер бер булган күк, Армстронг та бер генәдер, эзләп йөрисем калмагандыр.

Капитан. Армстронг! Луи Армстронг, быргычы, җырчы.

Раушан. Әйе, капитан, Луи. Без аны егетләр белән патефоннан уйната идек.

Капитан. Европага турист булып барган идегезмени?

Раушан. Әйе, капитан. Европа маҗараларын туп көпшәсе аша карап йөрдек. Аннары Коттбус, Люббен, Беслитц, Лукенвальде, Тельтовларны узып, Берлинны карап йөрдек, Бранденбург капкасы яныннан стройда үттек. Акча түләп түгел! Һәр матурлык өчен без кан белән түләдек, һәр рәхәтлек каймагын без үз каныбызны аертып таптык. Ә Луи, безнең тупларыбыз рейхстагны актарган шикелле итеп, күңелләребезне, җаннарыбызны актарып йөрде.

Гөлмәрьям күренә, ишегалдын әйләнеп уза. Аны Раушан белән Җәваһирә генә күрә.

Гөлмәрьям. Әллә нәрсәмне генә югалттым, оланнар, күрмәдегезме? (Сынга карый.) Юк, моны түгел. (Югала.)

Капитан. Армстронг та сезнең белән идеме?

Раушан. Безнең белән.

Милиционер. Эчү бизгәге.

Раушан. Бәхетсез син, сержант! Безнең белән булмаганга бәхетсез!

Милиционер. Әйтәм ич! Күп эчсәгез…

Раушан. Юк, шаяртам, бәхетле син.

Капитан. Бүген Армстронгны таптыгызмы соң? Әллә Америкадан – кабереннән уятып китерикме?

Раушан (кепкасын сала, башын ия). Мин монысын белмәдем… Борчылып йөрмәгез. Менә сезгә акча. (Бирә.) Илтегез айныткычыгызга. Луины мин башка вакытта, башка урыннан табармын.

Милиционер. Әллә икене берьюлымы? Өч борынга! (Көлә.)

Раушан. Жәллим мин сине, энем… Минем өч борынга ничек менеп төшкәнне күреп тордың ич. Шуның өчен кунак ич инде мин монда. Ә кабахәтләрне кунакка җибәрдең… Минем берәр концерт карыйсым килә иде. Бу дөньяда берәр Луи калгандыр бит әле.

Капитан (аңа игътибар белән карап торгач). Сержант, син такси номерын язып калмадыңмы?

Милиционер (югала төшеп). Юк, иптәш капитан.

Капитан. Бар, эзләп тап. Сәгать тугызга рапортың әзер булсын.

Раушан (кепкасын кия, әкрен). Унтугыз да җитмеш җиде…

Тынлык.

Капитан. Армстронгны минем дә тыңлаганым бар иде. Шәп уйный. Коттбус… Лукенвальде… Мин дә үткән юл. Син онытмагансың. Ә мин Берлиннан кала башка вак-төякләрен истән чыгарганмын инде. Безнең истә – бүгенге! Җинаятьчелек Коттбуслары, эчкечелек Люббеннары. Шуның Берлиннарына җитсәң иде! Алар бит һәммәсе: җинаятьчелек тә, эчкечелек тә – кешелексезлек орлыгы. Ә кешелексезлек – фашизм ул… Армстронг – шәп!

Раушан. Шәп!

Капитан. Кем булып эшлисең, Айбулатов?

Раушан. Шушыңынчы комбайнда идем. Кышка, иртәгедән – тимерчелектә.

Тынлык.

(Җәваһирәгә). Уйладым капитан янында утырганда: «Әх, мәйтәм, хатынны да аласым калган…» Сине ягъни. Безнең сөйләшкәнне күрсәң иде син!

Җәваһирә. Ә мин сөйләвеңнән дә күргән шикелле булдым инде.

Раушан. Синең Армстронг тәлинкәсен ватканыңны капитанга әйтмәдем. Яратмыйм әләкләүне. Такси номерын да сержант эзләп азапланмасын, тапмаса, шелтә алмасын дип кенә әйттем.

Җәваһирә. Дустың Христофорычка чыккансың.

Раушан. Ул фронтташ, аңа ярый. Ул шундук, үзең гаеплесеңдер, диде. Миндә дә бар иде гаеп, нәрсә аны…

Капитан (чыкканда, борылып). Минемчә, Армстронгның пластинкасы бар.

Раушан. Минем дә бар иде.

Капитан. Яңасы бар, стерео! Сержант, кунакка шул пластинканы сатып алырга булыш әле. Аннары теге егетләрне тап. Һичшиксез тап! (Чыгып китә.)

Раушан. Йөгәне була икән. Атын каян табасы? (Җәваһирәгә.) Хәзерге тәлинкәләрне патефонда уйнатып булмый. Аңа аерым уйнаткыч кирәк.

Милиционер. Ә ул кыйммәт.

Раушан. Без үзебез дә очсыз түгел, сержант агайне. Син йөгәнен тап, калганы – минем кайгы.

Җәваһирә. Ә син тораташ алып кайттыңмы?

Раушан. Анысы соңыннан. Сержант белән бер бакчага килеп чыктык. Ә анда ниндидер чокыр күмдереп йөриләр.

Трактор гөрелтесе.

Карыйм: төбендә шушы сын ята. Чат тере менә! Кулын сузган шулай… Коткарыгыз дип ялварамыни!.. Башка бәргән кебек итеп, күз алдына теге чокыр килде. Фашистлар, безнең бер санбатка юлыгып, сестраларны нишләткәнне сөйләгәнем хәтереңдәме? Нәкъ шулай… Бульдозер каршына йөгереп чыктым да кычкырдым шулай… (Кулларын бутый.) Слышь, егет! Чүеп тор әле!.. Анау нәрсәне сөйрәтеп алыйк әле!

Сержант. Нәрсәгә ул сиңа? Пластинка алдык…

Раушан. Авылга алып кайтам мин аны! Бүләк итеп алып кайтам. Карале, капитан алып кайтырга берәр машина табып бирмәс микән?

Сержант (көлә). Бигрәк бәйләнчек икәнсең син, абзый. Киттек… (Китә.)

Раушан. Менә шул, Җәваһирә. (Әкрен.) Бүген төнлә төш күрдем.

Койма буенда Шәрифел пәйда була. Тырыс тоткан.

Шәрифел (читкә карап). Сиңа утынга барасы. Утынга барасы… (Узып китә.) Утынга.

Раушан (әкрен). Бүген төнлә төш күрдем. (Читкә карап уйлап тора.) Мине кемдер күтәреп йөртте. Аннары ялгыш төшереп җибәрде, имеш. Идән тулы пыяла ватыгы. (Кинәт.) Бәлки, ул син булгансыңдыр?

Җәваһирә. Пыяласымы?

Раушан. Күтәреп йөрткәне.

Җәваһирә. Син ул чүплек ташларын күтәреп йөргәнсең.

Раушан. Чүплек… Патефон тәлинкәсе – чүплек. Кемдер матурлык өчен ясаган сын – чүплек. Кешенең адымы саен чүплек! Мондый чүпләрне сугышта беләсеңме күпме күрдек? (Сынга изи.) Тереләрен, үлеләрен. Төзекләрен, ватыкларын. Монда мәрмәр сын аунап ята, тегендә – кеше мәете… Ишетәсеңме? Шундый ватык сыннарның берсен җиргә күмелүдән коткарып калу миңа бүген бик кирәк иде инде. Үлгәнче кирәк булыр. (Сынга карап.) Мин бит аны сиңа охшатып та алып кайттым.

Җәваһирә (гаҗәпләнеп). Миңа охшатып?..

Раушан. Минем өчен һәр матурлык үзем үлгәнче сиңа охшаган булыр. Инде үлгәнче. Безнең яшәвебез шунда… Ишетәсеңме?

Җәваһирә. Ишетәләрме соң? (Күршеләргә ишарәләп.) Бар гамьнәре – әтәч белән кәҗә сөзештерү. Аларга синең белән минем сөзешү цирк кына!

Раушан. Әтәч белән кәҗә сөзештерү!.. А-а! Кызык түгел мәллә? Цирк шул!.. Ә сугыштан кайткан патефон җырлары, чүплектәге сыннар нәрсә алар? Иң кызыгы – ир белән хатын әрләше дә кәҗә белән әтәч сөзеше! Бөтен дөнья кәҗә белән әтәч сөзеше ич! Бөтен яшәү ялганга безнең хакыйкатебез белән көрәшүдән, нахакка безнең гаделлегебез белән җавап бирүдән тора. Күпме көч түгелә шуңа! Кешеләрнең әрләш сәбәбе эзләп йөрүләренә әтәч белән кәҗә гаеплемени?

Җәваһирә (сынга төртеп). Моны шул әрләш арасына киртә итмәкче буласыңмыни?

Раушан, суга акбур изеп, сынны акшарлый башлый. Урамнан Шәрифел узып бара.

Шәрифел (Раушанга карап). Яңа малыгыз котлы булсын! Сәгадәт кибет янында шундый матур итеп сөйләп тора…

Җәваһирә. Ишеттеңме?

Шәрифел (үкенеч белән). Әй! Бар иде заманалар! Без дә шушылай… койган шикелле идек!.. Күмелдек тә калдык. Казып алучылар булмады.

Раушан. Шәрифел…

Җәваһирә. Нәрсә, Раушан?

Шәрифел. Ишегалдында бер машина утыным ята иде. Туралмаган. Вакытында туратмасаң, аннары өлгерәм димә икән, Раушан.

Раушан. Утын чоры бер генә – печәнгә төшкәнче. Аннары көзен өлгерүе читен шул. Әгәр каршы килмәсәң… бүтән кешең булмаса әгәр… үзем турармын.

Шәрифел. Кем дә ярый. Хәзер инде кем дә ярый! Утын кисәргә кем дә ярый инде ул… Ялга улым да кайтып китәргә тиеш иде. Тик аңынчы яңгыр яварга керешер, ахрысы.

Раушан. Миңа ярдәмче кирәк түгел, ялгызым да…

Шәрифел (елмаеп). Җәваһирә җибәрер микән соң? Син бит ялгыз түгел.

Раушан (Җәваһирәгә борылып). Җәваһирә җибәрер ул, җибәрер.

Җәваһирә. Гомер буена ялгызың көн итәсең, Шәрифел. Нигә җибәрмим, ди?

Шәрифел. Утын вакыты бер генә икән шул, Раушан. Юкса кыш суыкларында нишләрмен? (Китә.)

Раушан себерке бәйли. Җәваһирә, утынны күтәреп, мунчага кереп чыга.

Җәваһирә. Менә ягып җибәрдем. (Ирония белән.) Беренчесенә сез керерсез инде.

Раушан. Кем – сез?

Җәваһирә сынга таба ымлый.

(Кычкырып.) Шайтанымны да аңламадың, Җәваһирә! Нигә аңламыйсың?!

Җәваһирә. Теләмим! Гомер буе алдаганың ирек бирми.

Раушан. Шайтанымны да аңламадың… (Әкрен.) Менә иртәгә, менә иртәгә дип гомер узган… (Кычкырып.) Ул гомернең җиләк вакытлары бер генә икән лә!

Җәваһирә. Кемгә – җиләк, кемгә – утын.

Раушан, балтасын алып, сын каршына барып баса. Гөлмәрьям күренә.

Раушан (сынга кизәнә). И-их!

Гөлмәрьям (баскычка утыра). Мунча буламы, юкмы?

Раушан, кире уйлап, Гөлмәрьямгә карап тора.

Раушан. Бүген бигрәк кыбырҗыйсың, әни. Ипигә ягып ашар идең инде шул мунчаны!

Гөлмәрьям. Юк, улым, теләсә ни әйт, мунчаны үкенечкә калдырмадым. Мунчасының кирәген бирдем фани дөньяның! Намус кына түгел, тәнгә дә кер кундырмый яшәдем, әлхәмдүлиллаһ! Үзебезчә яшәдем!.. Ә менә ике төн күзгә йокы кермәде. Сугыштан ничә балам арасыннан бердәнбер син әйләнеп кайттың… Өч-дүрт елга бер онык дигәндә дә күңелемнән җиде оныгымның башыннан сыйпап үстердем.

Җәваһирә читкә борыла.

(Микроскопка ишарәли.) Бу телескоп картайган хәлемдә инә сапларга гына ярады. Бәлки, берәр оныгым шуның белән күктән яңа йолдыз тапкан булырые.

Раушан. Микроскоп бу, әни. Кечкенә әйберләрне зурайтып күрсәтә. Моннан йолдызлар күренми,

Гөлмәрьям. Бәхет йолдызлары кечкенә ул. Күңел күзең күрмәсә, тегесе дә, бусы да мәгънәсез… Җәваһирә, килен, мунчаны кабызып җибәрдеңме?

Җәваһирә. Әйе, әни.

Җәваһирә китә.

Гөлмәрьям. Менә, Раушан, бүген мунчага соңгы тапкыр керәм инде.

Раушан (кырыс). Гомергә телеңә кермәгәнне сөйлисең, әни.

Гөлмәрьям. Үлем биш килми… Инде сиңа илледән ашканга да биш ел. Җәваһирә дә картлык ягына күчеп бара… Йолдызыгыз, бәлки, аяк астымда гына чуалган булгандыр, кем белә, өмет йолдызы бер генә була ич ул. Иртәдән бирле нәрсәмне югалттым дип йөрсәм, шуны икән – өметемне. Телескобы әйбәтие: инәне ник ичмаса бер мәртәбә ялгыш саплатсын икән! Әрәм кала инде.

Раушан сын каршына килеп баса.

(Кабатлап.) Иртәдән бирле нәрсәмне югалттым дип йөрсәм, шуны икән – өметемне.

Раушан тавышы. Мәйтәм, шушылай… шушылай, кулларымны менә шулай өскә күтәреп… урманда… Җиләк вакыты иде. Теге… шарлы яшен күргән көнне.

Мунчадан Җәваһирә чыга.

Җәваһирә тавышы. Куркуыңнан тагын ниләр күргән идең? Утынга бардык без ул көнне, җиләккә түгел! (Кереп китә.)

Шәрифел күренә.

Шәрифел тавышы. Минем белән, җиләккә… (Борылып китә.)

Раушан Гөлмәрьям янына йөгереп килә.

Раушан. Бир әле, әни, шул микроскобыңны! Соңгы мунчаңа иртә җыенгансың әле син! Шәрифелнең улы врачлыкка укый. Бу ялда кайтып китә, ди, аңа бирермен.

Гөлмәрьям. Ул – Шәрифел улы шул… Ярар, бир. Кемгә дә ярый.

Раушан (сак). Минем дөньядагы бердәнбер гөнаһым шул, әни.

Тынлык.

Гөлмәрьям. Мине ялган белән юатма, улым. Юаныч булсын дип, муенга гөнаһ ташы асмыйлар.

Раушан. Муенга таш асмыйлар, ә җанда таш асрыйлар икә-ән…

Гөлмәрьям. Кешедән курык!..

Раушан. Кешедән куркып, шушы хәлгә калдым инде, әни. Матур таш сын алып кайтсаң да, кешедән куркырга кирәк. Үз гөнаһың хәбәрен вакытында өйгә алып кайту кая инде анда!.. Нәзереңне илтеп бирәм, әни. Шәрифелнең улы Рашат – минем улым икән ул.

Гөлмәрьям (үкенечле). Моңынчы ник әйтмәдең? Миңа гына булса да.

Раушан. Җәваһирәне кызганып яшәдем.

Гөлмәрьям. Ләүхелмәхфүздә язылгандыр, күрәсең.

Раушан. Кичер, әни.

Гөлмәрьям. Озак яшәлде, авыл кемнең мичендә нәрсә пешкәнне кырык көннән соң да белерие… Бәхетең: шундыйны яшерә белгән Шәрифел булган икән, Раушан!.. Инде мунча ми- неке бүген!.. Җәваһирә! Утын кызганасы түгел! (Әкрен.) Тормыш шул ук мунча – чисталыгы белән, гөнаһысы белән. Кызганып яшәү – яшәү түгел. Мә! (Микроскоп суза.) Илтеп бир.

Раушан микроскопны ала.

Кабыздыңмы, килен?!

Җәваһирә (мунчадан чыга-чыга). Ләүкә, идән, алачыкларны да юдым инде.

Гөлмәрьям. Аларына синнән уздырган булмады анысы. Аш-су димсең, йорт-каралты – кулларыңда биеп, ялтырап тор- ды. Нит әле, килен, коймак пешер, гөбәдия. Бер мәҗлес ясыйк әле!

Җәваһирә. Мәҗлес түгел, туй ясыйк.

Гөлмәрьям. Туй?

Җәваһирә. Әйе, туй, әни.

Раушан. Бүген, әни, безнең Җәваһирә белән көмеш туй ясарлык көнебез икән.

Җәваһирә. Түгел, түгел! Бүген бүтән туй! Бәби туе…

Раушан. Бәби?

Җәваһирә. Бәби… Егерме ел элек үткәрелми калган бәби туе… Бая әйткән бүләгем шул булсын, Раушан, ал йөрәгеңнән ул ташыңны… Бәхетле сез Шәрифел белән, бәхетле!

Пәрдә

ИКЕНЧЕ ПӘРДӘ

Дөнья җылысы

Шәрифелләр ишегалды. Пычкы моторы тавышы. Аннары тынлык урнаша.

Раушан пычкы чистарта.

Раушан (маңгаен сөртә). Рәхмәт, Шәрифел!

Шәрифел (юан пүлән тәгәрәтә). Ни өчен?

Раушан. Рәхәтләнеп бер эшләдем әле. Шуның өчен.

Шәрифел (көлә). Алайса, эшләгән өчен хакын түләп тә кит инде.

Раушан. Бик арзан сорамасаң риза. Күпме?

Шәрифел. Хәзер түләү стандарт инде ул – бер «ярты». Ә тозлы гөмбә миннән булыр.

Раушан. Теге чактагы җиләкләрне тозлы гөмбәгә алмашмыйк әле.

Шәрифел. Мин ялгызакның тормышы тозлы. Син дә әнә хатыныңны сынга алмаштырдың бит. И, кибет янында хатыннарның көлүен ишетсәң!.. (Кулларын җәеп көлә.)

Раушан (йөзен каплый). Шәрифел!..

Шәрифел. Сәгадәт теленә кер генә! Сагыз урынына чартлата-чартлата бер кат чәйнәмичә һич туктый димә!

Раушан. Хәтерлисеңме, шушылай… кулларыңны җәеп… берзаманны җылаган идең.

Шәрифел. Нәрсә?

Раушан. Мәйтәм, шушылай… кулларыңны өскә күтәреп… урманда бер җылаган идең. Теге, җиләк вакытын әйтәм, шарлы яшен күргән көнне.

Шәрифел. Нинди яшен?

Раушан. Яңгыр ява иде.

Шәрифел. Аяз көн иде ул. Болытсыз, яшенсез. Ул көнне урманда каян килеп очраштык соң без?

Раушан. Мин утынга баргач.

Шәрифел. Юк, син председатель идең. Умарталыкны карарга килгәч.

Раушан. Ә син җиләк җыеп йөрисең.

Шәрифел. Шунда кинәт яшен яшьнәде…

Раушан (бүлдерә). Шарлы яшен! Әйтәм ич!..

Шәрифел. Түгел! Ул яшен (тирән сулап) син идең…

Раушан (кычкырып). Шарлы яшен, яшенсез яшен!.. Буталдым! (Балтасын ачу белән бүкәнгә чаба.) Менә шуннан ары уза алмадым! Ике якка ярып салырга йөрәк җитмәде. Күгәргән балта булып, Җәваһирә белән синең арага кысылып калдым. Көләрлегең бар… Яшенсез яңгыр шикелле тын гомер… Менә… (Микроскоп суза.)

Шәрифел. Әле таш сын синең, әле… Ник тотып йөрисең аны?

Раушан. Әтидән калган нәрсә.

Шәрифел. Хәтерлим.

Раушан. Рашатка. Ул минем хөрмәткә Рашат икән ич. Ник бер дә әйткәнең булмады?

Шәрифел (микроскопны ала, күзенә якынайта). Юк, күренми.

Раушан. Нәрсә күренми?

Шәрифел. Син әйткән хөрмәт.

Тынлык.

Раушан. Сине төштә күрдем… Чакырасың…

Шәрифел. Кая?

Раушан. Җиләккә… Теге сын миңа син булып тоелды. Бүтән берәүгә охшатып алып кайттым. Ә ул син икән!

Шәрифел (әкрен). Бозлар да эри башлаган!

Раушан. Җитәр, ни гомер контузиядәге шикелле яшәдем. Соң булганчы, уң булсын. Менә үзем, көн итәргә кулым. Рашат аңлар!

Шәрифел. Җәваһирә белән минем арага кысылып, җаныңны тынычландырмакчы икәнсең.

Раушан. Ике тапкыр үлмәбез әле, Шәрифел!

Шәрифел. Ике тапкыр яшәү өчен, үз вакытында бер тапкыр үлә белү дә кирәк булгандыр, Раушан. Хәзер соң инде. Кеше ни димәс?

Раушан. Кешенең бездә эше булмасын – теләсә ни дисеннәр. Тынарлар әле!

Шәрифел. Теге вакытны, халык белмәсен дип, үлемнән курыккан шикелле йөргәнеңне оныттыңмыни? А-а, председатель идең шул!.. Инде соң. Йөрәк суынган.

Раушан. Элек кайнар идеме? Син яраткан булгансың мине, Шәрифел. Ни дә булса калмадымыни?

Шәрифел. Калды.

Раушан. Әйтәм ич!

Шәрифел. Син түгел.

Раушан. Кем?

Шәрифел. Рашат. Аның өчен мин сиңа бурычлымын.

Тынлык.

Раушан (читкә карап). Миңа бер почмагың җиткән булыр иде… Менә хәзер тимерчелектә эшли башлармын. Аннары, яз килгәч, тракторда, ә җәен – комбайнда… (Тирә-якны күзәтеп.) Йортыңны төзекләндерербез. Сипләтеп үк җибәрербез. Капка баганаларың черегән икән инде, аларны да алыштырасы булыр…

Шәрифел. Җәваһирә ялгыз калсынмы?

Раушан. Әни белән.

Шәрифел. Гөлмәрьям астайга килен кулында авыр булыр ич.

Раушан. Ул инде әзерләнә… Аңа инде озак калмаган.

Шәрифел (кычкырып). Миңа синең мондый үлүең кирәк түгел, Раушан! Иң кимендә миңа анаңны алмашма!.. Син өлешемә тияргә тиеш булган көмешемнең өрәге генә! Ә таш сын – минем өрәк. Өрәкләр туе ясама!

Раушан. Син өрәк түгел. Ул – син. Җаны бар аның.

Шәрифел. Тораташта – синең үз җаның. Шулай түгел икән – аңлат! Югыйсә син – үзең тораташ.

Тынлык.

(Кабатлап.) Тораташта – синең үз җаның. Шулай түгел икән – аңлат! Югыйсә син – үзең тораташ.

Раушан. Башта үзең аңлат.

Шәрифел. Нәрсәне, нәрсәне?

Раушан. Теге вакытны син нигә мине, нигә мине дәшкән идең соң?

Шәрифел (читкә). Бәхетем шундый булгач.

Раушан. Нинди?

Шәрифел. Ким. Минем Рәсүлем чит җирләрдә иң зур үкенеч белән ятып калды – егет килеш. Биш ел көттем, кайтмады… Шуның үчен аласым килде! Кайтканнарның иң бәхетсезен куандырыйм дип… (Аңа борыла.) Менә шуңа күрә сине сайладым… Кулыма тырыс тоттым да урманга чыгып киттем. Очрадың. Әле дә ярый очрадың.

Раушан. Мең үлемнән исән кайткан кеше – мин идемме иң бәхетсезе? Кул астыңа гына туры килгәнмен – менә шул!

Шәрифел (читкә борыла, пышылдап). Мин бит сине эзе калсын дип сайлаган идем…

Раушан. Эзе? Нинди эзе?

Шәрифел. Сугыштан соң ничә еллар үткәч кенә өйләндең… Җәваһирә белән биш ел торып… артмаган идегез. Эзсез яшәдегез. Шулмы бәхет? Ә миндә эзе калды. Бөтен дөньямны тутырып калды!.. Мин сиңа менә шуның өчен бурычлы.

Раушан (башын ия). Ул чагында ышана алмадым. Ә син ышандыра алмадың. Мин балам булмау сәбәбен контузиядән дип уйлаган идем. Җәваһирәдән дип түгел… Шул өметсезлегем сиңа ышанырга да комачаулаган. Өметсезнең күңеле сукыр бит аның… (Тынлыктан соң, микроскоп сузып.) Мә. Рашатка бирерсең. Йолдыз санасын.

Шәрифел (ала). Йолдыз? (Яшь аралаш елмая.) Безне атаң укыткан иде, моннан без суган ярысы гына карый торган идек… Ә! Тагын ниндидер инфузорлар… Моннан кортлар гына күренә. (Микроскопны кире суза.) Моннан йолдыз күренми. Аннары… Рашат уенчыклар яратмады. Кечкенә чагында әти кайда сатыла дип кенә сорады да… Сатылмаганын белгәч, башкасына исе китмәде.

Раушан (уңайсызланып). Ул мине атасы дип беләме соң?

Шәрифел. Әтиләрне сатып алып булмаганлыгын гына белә.

Тынлык.

Раушан. Микроскобы шәп, җен баласы! Инә сапларга шундый җайлы… Алмыйсыңмыни?

Шәрифел. Кирәкми. Яшәдек, саф яшәдек. Бер-беребезгә суган ярысы кадәр генә якынайдык та, җан яшьләнде. Тик араларга инфузорлар кертмәдек. Шулай булгач, микроскоп нәрсәгә?

Раушан. Рәхмәт, Шәрифел.

Шәрифел. Утын ярган өченме?

Раушан. Минем икегә ярылган җанымны кушканың өчен… Башкача килеп чыкса, миңа теге сынны кайтып ватасы гына калган иде.

Шәрифел (күкне күзәтә). Бөтен күкне болыт басып килә. Иртәгедән яңгырлар яварга тотыныр, ахрысы. Кояш сагындырыр инде. (Кемнедер күреп, тиз.) Бар, кайт инде, Раушан. Рәхмәт!

Раушан. Кояш чыгар анысы…

Җәваһирә күренә.

Җәваһирә. Кисеп бетердегезмени?

Раушан. Бетте. Мин кисәсе утыннар бетте инде монда.

Җәваһирә. Пөхтә кискәнсең: тигез, кыска. Җиңел, тиз ярыла торган итеп.

Раушан (әкрен). Үземә кискән шикелле.

Шәрифел. Яруын инде Рашат ярыр. (Кереп китә.)

Раушан (микроскоп суза). Мә, карчык.

Җәваһирә. Нәрсәгә?

Раушан. Инә сапларсың.

Җәваһирә. Биргәненә шөкер, моңарчы күзем бик яхшы күрде. (Ала.)

Раушан. Күрмәде, карчык. Син күп нәрсәне күрмәдең.

Җәваһирә. Әй Раушан! Күрмәсәң иде дә бит… Хатын-кызның моннан (микроскопны селки) очлырак күзе бар – күңеле, җаны. Бая син «кулларыңны менә шулай өскә күтәреп… урманда… җиләк вакыты» дигәч исемә төште.

Раушан. Ул син идең.

Җәваһирә. Мин – соңрак, утынга баргач.

Раушан. Аяз, кояшлы көн иде…

Җәваһирә. Юк, болытлы. Шарлы яшен күрдек.

Раушан. Мин онытканмын инде. Дөресрәге, бутап бетергәнмен.

Җәваһирә (сынап). Ә минем исемдә: күлмәгеңә дә, чалбарыңа да кып-кызыл җиләкләр сытылып беткән иде.

Раушан (балтасын, пычкысын күтәрә). Түгел, балтага бармагымны кискән идем ич – кан тамчылары иде алар.

Җәваһирә. Анысы без утынга баргач. Ә алданрак… Юган чакта күлмәгеңдәге җиләк тапларын исни-исни юган идем, арбага салынган печән арасындагы җиләкләргә буялгандыр дип белдем… Бүген төшендем. Утынга без арыш өлгерер алдыннан барган идек. Җиләк вакыты узган иде инде.

Чыгарга юнәләләр.

Ник калмадың шунда, Раушан?

Раушан. Кайда?

Җәваһирә. Җиләктә.

Раушан. Ике тапкыр яшәр идеңме, Җәваһирә?

Җәваһирә. Ник калмадың?

Раушан. Мин үзем яшәр идем шикелле.

Җәваһирә. Анысында шунда калыр өченме?

Раушан. Кайда?

Җәваһирә. Кайда… Белгән булсам, мин аңа булышкан булыр идем. (Раушанның сораулы карашына.) Шәрифелгә, дим. Ә мин кызганганмын гына икән.

Раушан. Шәрифелнеме?

Җәваһирә. Юк.

Раушан. Кемне?

Җәваһирә. Сине.

Раушан. Җәваһирә!!!

Җәваһирә. Белмәдем ич. Арагызда тормас идем.

Раушан. Мине бәхетсез итеп тормас идеңме?

Җәваһирә. Әйе.

Раушан. Юк, мине бәхетсез итеп китәр идеңмени, дим?

Җәваһирә. Әгәр ике яшәп булса…

Раушан. Әгәр булса!..

Җәваһирә. Шулай да калыр идеңмени?

Раушан (ышанычлы итеп). Калыр идем.

Җәваһирә. Әйтәм ич!.. Бусында шундый Шәрифел була торып, ни пычагыма сиңа тагын бер гомер?

Раушан. Иң кимендә синең белән тагын алтын туй да үткәрергә, Җәваһирә. (Иңеннән коча). Тагын бер кат яшәп булса да, мин синең белән, бары тик синең белән генә калыр идем.

Китәләр. Зиләйлүк күренә, Сәгадәт каршы килә.

Зиләйлүк. Сөенче, ахирәт, Бикколың кайтты!

Сәгадәт (уйланып торгач). Мал бүлешергә!.. Тәгаен шуңа! Бусагамнан да атлатасым юк! Ничә ел майлы ыштаннарын юып торганмынмы, ашарына пешергәнменме, мунча ягып керткәнменме, баласын караганмынмы, идәнен юганмынмы?! Сыңар кашык та тими аңар! Закон хатыннар яклы!

Йөгерешеп чыгып китәләр.

Күңелле сызгырынып, Биккол узып китә. Караңгылык.

Раушаннар ишегалды.

Биккол (пычак, кайрак тоткан). Тыңлап бетер, дим мин сиңа!

Сәгадәт. Тыңламыйм да, нитмим дә! Телевизорны мин алдырдым, авызыңны да ачасы түгел, ичмасам! Алдырттырмасам, акчасын барыбер юк-барга туздырып бетерәсе идең.

Биккол. Акчаның кесәдәгесе туза аның, синең кенәгәңә салып куелганы түгел.

Сәгадәт. Сиңа минем кенәгәм кирәкмени әле?

Биккол. Кенәгәгә кайтмадым, дим, Алла колы!

Сәгадәт. Ә-ә, мотоциклгамыни?

Биккол. Кирәкми миңа синең мотоциклың!

Сәгадәт. Минеке шул, минеке булмый ни! Бусына башың җитә икән әле… Марҗаң янында әчи башламагансыңдыр ич? Суыткыч кирәк түгелме? Менә сиңа суыткыч! Менә сиңа кер юу машинасы, тегү машинасы, менә сиңа трельяж, шифоньер, приёмник, диван! Менә, менә, менә!.. Тагын нәрсә әле? Әһә!.. Сервант, самавыр, сәгать, сепарат, софа… Ә, тузан суырткыч калган! (Күңелсезләнеп.) «С» хәрефенә бүтән нәрсәм юк, ахры…

Биккол. Сыер.

Сәгадәт. Минме сыер?

Биккол. «С» хәрефенә, дим.

Сәгадәт (тавышын күтәреп). Ә-ә! Сыер минеке дә минеке! С-сәҗәне… тфү!.. Кәҗәне әйткән дә юк!

Биккол (тешен кысып). Тагын бер «с» калды.

Сәгадәт (куанып). Ни, ни? (Сырпалана.) Тизрәк әйт инде, үшән!

Биккол. С-с-сәгадәт!

Сәгадәт. Менә анысын инде алып китмисең дә китмисең!

Биккол. Әле тагын бер «с» бар.

Сәгадәт (уйлый). Раушан абыйның сыны дисәм генә инде…

Биккол. Сын? Нинди сын?

Сәгадәт (күрсәтеп). Синең күзең сәнгать күрәме соң!

Биккол сынны күреп ала, карап тора.

Җитте, тәмле нәрсә күп булмый. Кара, чекерәйгән! Оятың да юк икән!

Биккол. Көнлисеңмени, Сәгадәт?

Сәгадәт. Көнләми ни!

Биккол. Чынлапмы, Сәгадәт? Син мине көнлисеңмени әле?

Сәгадәт (коры). Синнән түгел, тегеләрдән. Борынга чирттеләр. Үзләре генә һәйкәлле булып кәпрәймәсеннәр әле. Тап та каршыларына бер сын алып кайтып бастыр әле. Зуррагын! Тик моның ише шәрә әдәпсезен түгел, берәр шундый… яфрак белән генә булса да капланганны.

Биккол (уйчан). Табам. Каршына тезләнеп, башны ташка орсаң да үкендерми торганны эзләп китәм… Әгәр мин теләгән соңгы «с»ны әйтә алмасаң! (Пычак кайрый.)

Сәгадәт (пычакка кырын карап). Кайрама пычак, кайрама, суялар дип кычкырам югыйсә!

Биккол (гаҗәпләнеп). С-суялар дип?! (Каршына бара.)

Сәгадәт (чигенә-чигенә). Кайрама, дим, кайрама, Биккол! Милиция чакыртам югыйсә.

Биккол. Милиция чакыртмасаң да килеп җитәргә генә тора ул. Суйганнарны алып китәрләр. Унбиш тәүлек безгә ни торган! Ә сөйгәннәрне, сөйгәннәрне нишләтерләр?

Биккол аны кочаклап үбә.

Сәгадәт (ычкына). Суялар! (Чыгып кача.)

Биккол. Әх, дөнья!.. «Сөяләр» дип кычкырсаң, «суялар» дигән кайтаваз килә. Каян килә ирләренә караганда мөлкәтләрен күбрәк сөючеләр? Катырак кысып үпсәң дә, милиция чакыручылар каян килә?.. Хәзер инде хәтта авыл буйлап шәүлә йөри – сә-га-дә-тизм шәүләсе. (Көйләп.) Күзем йомсам, күз алдымда Сәгадәт сылу гәүдәсе, дип җырлаган чаклар бар иде! (Залга.) Кайда син, бер сүзең белән тораташларны да җанлы итәрдәй гүзәл сын? (Сынга.) Син мәллә соң ул?

Сәгадәт тавышы. Кәҗ-кәҗ-кәҗ…

Биккол баса, пычак кайрый.

Биккол. Суям ристанны!

Аракы шешәләре, консерв банкалары салынган ике сумка тотып, Раушан кайта.

Раушан. У-у, җен баласы, кайттыңмыни?

Биккол. Кайттым әле.

Раушан. Амнистия, алайса?

Биккол. Сагынсалар килеп алырлар.

Раушан. Качып кайттыңмыни? Тагын өстәмәсләрме соң?

Биккол (җавап бирми, колак салып). Мунчагызда кем анда?

Болдырда Җәваһирә күренә.

Җәваһирә. Озак йөрдең.

Биккол. Кая әле, өч кенә көн. Иң хөрмәтле кунак вакыты унбиш көн. Шуннан да киме юк төрмәдә утыруның.

Җәваһирә. Сиңа әйтмим.

Раушан. Мужиклар аптырата, шуңа озакланды.

Җәваһирә. Көләләрме?

Раушан. Әлегә еламыйлар.

Җәваһирә. Еларлар дип уйлыйсыңмыни?.. Булыш әле…

Болдырдан өстәл алып чыгалар, ишегалды уртасына куялар, сумкаларны бушаталар.

Кайчан еларлар икән?

Раушан. Мин көлә башлагач. Мужиклар адрес сорый, җен баласы. Сын кибете адресын.

Җәваһирә. Бөтен дөнья шашкан мәллә?

Биккол. Кем анда мунчагызда? Акчуралар шулхәтле чабынышамы әллә?

Җәваһирә. Әни ул.

Биккол. Гадәтенчә, өч сәгатькә чумгандыр инде.

Раушан. Икенче генә сәгать китте әле.

Сәгадәтнең кәҗә чакырганы ишетелә.

Сәгадәт (керә, Бикколга). Кәҗә кайда?

Биккол. Сандыгыңда түгелмени?

Сәгадәт. Минем сандыгымда эшең булмасын!

Биккол. Тагын бер «с» табылды. (Аңа таба бара.) Сандык!

Сәгадәт. Талыйлар! (Раушан белән Җәваһирәгә карап, ясалма елмая.) Кәҗ-кәҗ-кәҗ! (Бикколга.) Кәҗә минеке!

Чыгып китә.

Раушан. Кунакка җибәрделәрме әллә, Биккол?

Биккол. Тс-с!.. (Кычкырып.) Кәҗәбезнең тавышын сагынып кайттым.

Җәваһирә. Мәҗлескә бергә керегез.