Պատմութիւն

[ԻԱ]

Զկնի այսորիկ մինչ էի ի Երեւան վասն շնորհաւորելոյ զհաստատութիւն եւ զիշխանութիւն Երեւանայ խանին ահա կրկին հրաման եկն ի մեծ Խանէն Երեւանայ խանին, զի ի նորանալն լուսնի երեքին չուիցէ Երեւանու եւ ի գաւառէն Արարատու եւ գնասցէ ի դաշտն Մուղանու որ է ԺԵ (15) աւուր ճանապարհ Երեւանայ: Եւ պատուիրեալ էր ի մեջ րախամին, թէ՝ «Առցես ընդ քեզ զԽալիֆայն եւ զաղայներն, զքալանթարն եւ զմէլիքներն, եւ քանի մի քէտխուտայք, եւ գայցէք անյապաղ ի Մուղանու չօլն, զի պատշաճաւոր խօսք եւ խորհուրդ ունիմ ընդ ամենեսեանդ»:

Եւ ահա պատրաստեալ եմ գնալ յետ չորից եւ հնգից աւուր, զօր Տէր Յիսուս եւ Աստուածն ամենակարող ի բարին յաջողեսցէ եւ խաղաղութեամբ հասուսցէ զմեզ ի սուրբ Աթոռս եւ ի մետաղս մեր: Աստուծոյ եւ աղօթից ձերոց ապաստան, զի ի բարին եզերեսցի կամքն եւ յառաջարկութիւն մեծի Խանին: Եւ ընդ այս յոյժ զարմացեալ եմք:

Եւ ոչ գիտեմք, թէ վասն է՞ր է կոչումս այս: Միայն Աստուծոյ է գիտելի: Բայց կարծիք ոմանց, թէ զշահն նստուցանելոց է ի գահոյս իւր: Եւ իսկ՝ ոմանք, թէ ինքն նստելոց է: Բայց հաւաստին եւ վասն էրն ոչ է յայտնի: Իսկ մեք աղաչեսցուք զԱստուած, զի բարին առաջնորդեսցէ եւ ի հաճոյս իւր յաջողեսցէ: Ամէն:

[ԻԲ]

Ապա յորժամ եհաս ժամանակն գնալոյն մեր ի Մուղան, կրկին գնացի Երեւան վասն հարկաւոր իրաց ինչ: Հանդիպեցայ խանին որոյ անունն էր Մէհմէտղուլի եւ էր բնիկ ի գաւառէ Գողթան՝ Մուսայբէկէնց ազգէ: Որ էր պապն ուրացեալ ի ժամանակս մեծի Շահ Ապասին: Եւ այս Մէհմետղուլի, խանս, թոռ գոլով նորա, եհաս խանութեան: Զի որպէս լսեմ, Բ (2) եւ Գ (3) խան է մնացե[ա]լ ի շահ Թահմազի եդեալ խաներիցն: Եւ զայլս վերջացուցեալ է մեծազօր Խանն: Որոց մնացելոցեն՝ մինն է այս, զոր ասեմս: Վասն որոյ մեծարեաց զիս ի պատիւ ճաշ առնել ի միասին:

Եւ յորժամ ճաշեցինք եւ գոհացանք, մինչ նա ղալիօն քաշէր եւ ես չայ խմէյի, ասի. «Խանում շինտի նէչաղ գէթմաղ օլուր Մուղան չօլինայ քի թատարիք գօրալում»: Ասաց. «Խալիֆայ պիրղաչ գունդան սօրայ գէթմակ օլուր»: Վասն որոյ ասի, թէ «Որովհետեւ այդպէս է, ես քանի մի օր յառաջ գնամ կամաց կամաց զի տկար եմ եւ չեմ դիմանար: Աստապատ, Ագուլիս մի քանի օր նստիմ մինչեւ որ գաս եւ ի միասին գնամք ի Մուղան: Եւ ինքն եւս հաճեցաւ ընդ այս եւ ասաց. «Բարի է այդպէս արա: Բայց զթօշակդ, թէ մարդկանց, թէ անասնոցդ շատ առ, զի այնտեղն ոչ գտանի»:

Վասն որոյ փութով դարձայ ի վանքն եւ սկսայ հոգալ զճանապարհի պատրաստութիւնն: Եւ տարայ ընդ իս Ժ (10) ուղտ, Ժ (10) ջորի եւ ԺԶ (16) ձի: Իսկ ի միաբանից՝ ճանապարհի աթոռակալ Ղալայջիզատայ Ստեփաննոս վարդապետն, գաւազանակիր Բարսեղ վերդապետն, իմլայխօռ Հնձուց վանից, Եղիայ վարդապետն՝ քրտաստանցին, մէհմանտար Տաթեւու Մկրտիչ վարդապետն, ետաքչի սպահանցի Խաչատուր վարդապետն, ժամասաց ամպարտար Սարգիս վարդապետն եւ զլուսաւորիչ անապատին հայր Սարգիս վարդապետն Կեսարացի, Բ (2) սարկաւագ՝ զՂուկասն եւ զԽաչատուրն եւ զգրագիր Յովհաննէսն Գամրիսեցի, այլ եւ Գ (3) շաթիր՝ զՄկրտումն, զՊօղոսն եւ զՄաղաքիէն, Գ (3) սարվան յղտաց, Գ (3) մէհտար ձիոց եւ Գ (3) ջորէպան, այլեւ ի Ագուլեաց զաւագերէց Տէր Թուման, քեւխայ աշչիպաշչի: Ընդամենն՝ ԻԵ (25) հոգի:

Եւ դեկտեմբերի ամսոյն Գ (3) չուեցի ի սուրբ Էջմիածնայ: Նորագաւթով, Խոր Վիրապով, Շարուրով անցեալ գնացի ի Ե (5) օրն Աստապատ ի դեկտեմբերի Ը (8) սուրբ Յակոբայ պահոց երկուշաբթին: Եւ մնացի Բ (2) գիշեր: Եւ ապա ելայ ի վանքն, մնալով անդ եւս Բ (2) գիշեր: Եւ անտի Երինջակու սուրբ Կարապետու վանքն՝ գիշեր մի, եւ ի Ցղնայ՝ գիշեր մի: Եւ դեկտեմբերի ԺԱ (11) հասայ Ագուլիս: Եւ մնացի անդ Գ (3) օր: Եկն եւ Մէհմէտղուլի խանն: Եւ դեկտեմբերի ԺԴ (14) չուեցաք ի յԱգուլեաց: Ի նոյն օրն անցանելով զԵրասխ եւ Ղարատաղով ճանապարհորդեցանք մինչ ի Մուղան: Եւ հասանք ծննդեան պահոց շաբաթ օրն ի Մուղան, մերձ ի տեղին այն, ուր խառնի Երասխն ընդ Կուռ գետոյն: Դեկտեմբերի Գ (3) ելանք ի սուրբ Էջմիածնայ եւ յունվարի Գ (3) հասանք ի Մուղան՝ բանակետղն Պարսից:

[ԻԳ]

Եւ իբրեւ իջեւանեցոյց մեզ փոխանորդն մեծի Խանին, որ կառավարէր եւ պահէր զետեղեալ բանակն, որ էր նասաղչիպաշի Ապտուլ-Հասան բէկն, սակաւ մի բացեայ ի բանակէն ի խուղս եղեգնեայս, զոր պատրաստեալ էին վասն եկող խաներաց աւելի քան զԵՃ (500) խուղ եզերն Երասխայ ի վերի կողմն բանակին: Յորմէ ճրագալուցի օրն վերելեակաւ գնացեալ զբօսանեցաք եւ տեսաք զտեղին, ուր խառնէր Երասխն ընդ Կուռ գետոյն: Եւ Բ (2) կամուրջս շինեալ մինն ի վերա Երասխայ եւ մինչ դեռ չէր խառնեալ ի Կուռն գետ, եւ միւսն՝ յետ խառնելոյն ի վերա Կուռ գետոյն: Փոքրիկ նաւճակներ շինեալ միաբերթ, որ էր ի փայտէ փորեալ չռնխներ եւ միմեանց ընթեր շարեալ ի վերա ջրոյն՝ գետոյն լայնութեամբն: Եւ շղթայիւք եւ հաստ առասանաւ որ էր կապեալ զչռնխներն ի յերկուց կողմանց գլխոցն նաւճակաց, զվերի կողմն՝ շղթայիւք եւ զվարի կողմն՝ առասանաւ, որ էր որպէս ղալիօնի երկաթի հաստ փալամար: Եւ ի վերա նաւճակաց տախտակ հաստագոյն եւ փայտ շարեալ եւ պնդացուցեալ մսմարաւ, որ երթային եւ գային անցորդք:

Բայց Կուռ գետոյն կամուրջն Բ (2) գլուխն դղեակս եւ բրգունս ի նմա բերթաձեւ շինեալ եւ ի միջի նոցա պատրաստութիւն տեսեալ հրահանելեաց, զի մի յանկարծակի թշնամիք ասպատակեալ վնաս ինչ գործիցեն կամրջին: Այլեւ պահապանք կացեալ ի վերա, որ պահէին ի տուէ եւ ի գիշերի, եւ առանց հրամանի ոչ ոք իշխէր անցանել: Զի այն էր ճանապարհն Շամախու, Լակզիստանու, Տարպանտու, որ էր Տէմիր Ղափուն, Աժտարխանու, Մօսկօֆու եւ Հոնաց, որք են թաթարք:

Իսկ կամուրջն որ էր ի վերա Երասխայ միւս կողմն, էր՝ Ղարապաղու, Տուզաղու, Կէնճեպասանու, Կէնճու, Գանձասարու, Ղափանու, եւ Սիսիանու: Վասն որոյ ոչ ինչ փոյթ առնէին պահել զայն, բայց միայն վասն փաղչօղ գերեաց զարս ոմանս եդեալ էին, զի մի թողացուսցեն զգերիսն փախչել:

Եւ յետ տեսանելոյն մեր զայս ամենայն դարձաք ի մետաղս մեր որ էր հեռագոյն ի տեղւոջէ յայնմանէ, ուր խառնի Երասխն ընդ Կուռ գետոյն, իբրեւ ժամի միոյ ճանապարհ, զի կամուրջն Երասխայ ի մեջ բանակին էր, եւ կամուրջն Կուռ գետոյն՝ ի ներքոյն քան զբանակն, իսկ մեք՝ ի վերի կողմն բանակին:

Եւ միւս օրն որ էր երեքշաբթի, հարինք զմեծ վրանն, զոր բերեալ էաք ի սուրբ Էջմիածնայ՝ սագաշէն, եկեղեցւոյ նման, զարդարեալ ազգի ազգի երանգով եւ բազմազան խաչերօք եւ ծաղկօք: Եւ անդանօր հրամայեցի եւ զմերային լուսաւորչածին ազգն կանչել, որք կային ի բանակին ի ճրագալուցին օրն, զի վաղիւն եկեսցեն ի վրանն: Որ եւ եկին ամենեքեան ի ծննդեան օրն ի վրանն իմ, որում կատարեցաք զտօն ծննդեանն Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ առանց ժամատեղի եւ պատարագի, զրկեալ յամենայն հոգեւոր ուրախութենէ, դառն ողբով եւ արտասուօք, որպէս երբեմն հինն Իսրայէլ կախելով զկտակարանս մեր ի մէջ ուռեաց: Ապա տրտմեալ դիմօք, լքեալ սրտիւք, յակամայ կամօք զգեստաւորեցուցեալ զիս մերայնոցն եւ ըստ բաւականին փոքր ի շատէ, զոր ինչ եկեղեցական անօթ եւ թափօրական պատրաստութիւն ունէինք ընդ մեզ, կարգաւորօք, սարկաւագօք, դպրօք ագուցեալ պատմուճանօք եւ լուցեալ մոմեղինօք, խաչիւ, աւետարանաւ եւ սուրբ մեռօնաւ գնացինք ի վրանէն առընթեր եւ եզրն Երասխայ:

Եւ անդ կատարեալ զկարգ ջրօրհնեացն հեղաք զսուրբ մեռոնն ի ջուրն Երասխայ, յորո էին Երեւանայ քալանթար Մէլիքջանն, մէլիք Յակոբջանն եւ մէլիք Մկրտումն, Տուզախու մէլիք Էկէնն, որ եւ ի նա հանել ետու զխաչն ի ջրէն: Այլեւ՝ Երեւանայ եւ Արարատեան քէտխուտայքն, եւ բանակի եղեալ հայքն, եւ Երեւանայ աղաներն եւ այաններն շէխիսլամն, ղազին եւ խանին իւզպաշիքն՝ աւելի քան զԳՃ (300) մարդ՝ հայ եւ թուրք: Եւ այս էր զարմանք, զի պարսիկքն առնէին մեռոնախառն ջրոյն եւ օծանէին զերեսս իւրեանց: Եւ ապա արձակեալ ամենայն ոք գնացին՝ իւրաքանչիւր տեղիս իւր: Եւ մեք դարձաք ի վրանն, ունելով ընդ մեզ զոմանս երեւելի արանց՝ հրաւիրեալ ի ճաշ:

[ԻԴ]

Իսկ ի ծննդեան օրն եւ զգիշերն ձիւն եկեալ տառապեցոյց զմեզ: Վասն որոյ երկրորդ օրն ջրօրհնեաց աճապարեցի անցանել զկամուրջն եւ գնալ ի Տուզախ: Որ եւ գնացեալ իմ Երեւանայ խանի մօտն, որ էր եւ նա ի խուղս եղեգնեայս ի նոյն տեղի, յորում իջեւանեալ էաք: Եւ ասացի թէ՝ «Որովհետեւ չէ աստ մեծազօր Խանն եւ չէ յայտնի, յորում աւուր գալոց է, ես կամիմ գնալ ի Տուզախ, զի ահա կոտորիմք ի ցրտոյ մենք եւ անասունքն մեր: Եւ յորժամ իմանամք զգալուստ Խանին, փութով դառնամ եւ գամ»: Եւ զի թէպէտ ոչ կամէր խանն թողուլ զիս գնալ, զի մի եւ ինքն միայնակ մնասցէ, բայց ես ոչ լուայ նմա:

Եւ փութով գնացեալ իմ առ վերակացու բանակին Ապտուլ-Հասան պէկն ի տես եւ ծանուցի նմա զկամքն իմ: Որ եւ իսկոյն ելեալ երիվար եւ եկեալ ի բնակութիւնս մեր պատճառելով զտեսութիւն եղեգնեայ խուղերացն, եթէ իցեն բաւական կամ թէ այլ եւս պարտի շինել: Վասն որոյ հանդիպեցաւ եւ Խանին Երեւանայ եւ ի մէջ զրուցատրութեան ասաց, թէ՝ «Մեծին գալն անյայտ է եւ աստ՝ պակասութիւն ամենայն իրաց եւ դու հիւանդ: Որպէս կամիս առնել»: Եւ խանն պատասխանեալ ասաց. «Զինչ արարից զի երկնչիմ ուրեք գնալ զի մի եկեալ զիս ոչ գտցէ աստ եւ պատճառեալ հանցէ զիս ի կենաց: Զի եւ Խալիֆայն խնդրեաց գնալ, եւ ես ոչ թողի զնա եւս»: Վասն որոյ պատասխանեալ անդրէն Ապտուլ-Հասան պէկին ասաց. «Մի արգելոյր զԽալիֆայն զի եւ նա տկարութիւն ունի եւ ծեր մարդ է: Եւ թող գնայ ի Տուզախ եւ ի գալ մեծաւորին մերոյ դառնայ եւ գայ: Քանզի սիրէ զնա եւ վասն այնորիկ ոչինչ առնէ նմա չար»:

Եւ ապա հեծեալ ի ձի եւ, մինչ գայր ի տեղի իւր ի ճանապարհին, դէմ ելաւ ինձ եւ ասաց. «Խալիֆայ, ահա քո խաթերդ համար գնացի ձեր խանի մօտն եւ խօսեցայ ընդ նմա վասն քո: Եւ գնայ այսուհետեւ, ուր եւ կամիս, զի նա ոչ կարէ արգելել զքեզ: Բայց, յորժամ լսես զգալուստ մեծին, փութով ժամանեա: Եւ ես վասն քո այլ մեծամեծ յարկս շինեցից եղեգամբ, զի, յորժամ գաս, բնակիս ի նա լայն եւ արձակ»: Վասն որոյ եւ ես օրհնելով զմեծազօր Խանն եւ շնորհակալ լինելով ի նմանէ ասացի, թէ՝ «Բարի է: Գնամ եւ, յորժամ լսեմ զգալն, վաղվաղակի դառնամ եւ գամ: Բայց վասն խուղից մի ինչ աշխատիր զի բաւականք են եւ այնք, զոր շինեալ են, եւ չէ փոյթ կրկին շինելոյ»:

Եւ այսպէս ելեալ ձիւնախառն անձրեւով եւ անհնարին տղմով անցաք ընդ Երասխն ի ճիսիրէն: Եւ աճապարեցի գնալ ի Տուզախ: Բայց քալանթարն եւ մէլիքն մնացին յետ անցանելոյ կամուրջին, զի եւ այս կոյս կային բնակեալ օրտուճիքն: Վասն որոյ մնացին միրզոց մօտն, որք էին զապիթք Երեւանայ միրիյի կողմանէ, քանզի բան եւ հիսապ ունէին ընդ նոսա:

Եւ առաւօտն, մինչ կամէին գալ զկնի իմ, լուան, թէ մեծազօր Խանն գալոց է յետ Ե (5) – Զ (6) աւուր: Որով յղեցին եւ ինձ զփայեկ մի եւ ծանուցին զգալն խանին: Եւ յորժամ լուայ, յետ դարձայ ի ճանապարհէ, զի Բ (2) աւուր ճանապարհ գնացեալ էի:

Եւ եկեալ հասի կրկին ի բանակն ծննդեան Ը (8) օրէից երկուշաբթի օրն: Եւ գտի զերկրորդ Աղեքսանդրն եկեալ օր մի յառաջ կիրակի գիշերն լոյս երկուշաբթի: Յորում եւ ես հասի ի նոյն երկուշաբթի երեկոյն: Եւ հասի ի յեզրն Երասխայ մերձ ճիսիրին, ուր էին քալանթարն եւ մէլիքն ի վրանին նոցա, որք էին ընդ միրզոցն: Եւ մնացի անդ զգիշերն:

[ԻԵ]

Եւ երեքշաբթի վաղ քաջ ընդ առաւօտն տեսեալ զպատրաստութիւնն մեր աճապարեցաք անցանել զկամուրջն եւ գնալ ի կողմն բանակին, ուր էր ամարաթն եւ կայանն մեծի Խանին: Եւ գնացեալ իմ եւ միրզէքն, եւ քալանթարն, եւ մէլիքներն ընդ իս, այլ եւ՝ Երեւանայ աղաներն եւ շեխիսլամն եւ այլ այաններն եւ մեր քէտխուտայքն ամենեքեան ժողովեցան ի միասին: Եւ այսպէս մուծին զմեզ առաջի մեծազօր Խանին: Բայց զիս յառաջ մեծարեցին, քան զամենեսեան: Եւ զընծայսն իմ յառաջ քաշեցին՝ զձիանքն, եւ զջորիքն եւ զայլ պատրաստութիւնս, զոր ունէի ընդ իս:

Յորմէ տեսեալ խանդաղատեցաւ եւ բերկրեցաւ ի վերա իմ եւ ասաց. «Խօշ գալմիշ սան Խալիֆայ: Նէճայ սան: Եախշի սան: Չաղսան: Եօլտայ ազար չաքմիշսան ղշտան ղարտան, չուն պիր էխտիար քիշի սէն: Չօխտան գալմիշսան»: Եւ ես պատասխանեալ ասացի. «Խանըմ Ալահ չօխ օմր վէրսն: Ինտի քի սէնին մուպարաք լէյլինհար շէֆքէթլի իւզուն գօրտում, ղըշ մանայ պհար օլտի: Շուքուր փէրվէրտիկարայ, քի բէն ճէնապնի սաղ, սէլիմ վէ ուրուշան գեօրտում»:

Որով ուրախացեալ ծիծաղեցաւ եւ ասաց. «Ապդուլ-Հասան բէկ, խալիֆիայ եախշի օդախ վէր եախշի գօզաթ, պիր եախշի ղօճայ քիշի տուր»:

Եւ ապա զայլոց ընծայս մատուցին առաջեւն՝ զքալանթարին, զմէլիքներացն եւ զաղաներացն: Որ եւ նոցա շնորհակալեցաւ եւ ասաց. «Էվընզ աւատան: Խօշ գալմիշսզ»: Եւ պատուիրեաց ամենեցունս, թէ՝ «վարուն րահաթ օլուն»: Եւ մեք խոնարհմամբ գլխոյ սէլամլամիշ արարաք եւ գնացաք ի տեղիս մեր յառաջին բնակութիւնն:

Եւ ի նոյն օրն երեկոյեան ժամու ոմն ի սպասաւորաց իւրոց առաքեաց եւ կոչեաց զիս: Որ եւ ես առեալ զքալանթարն փութացայ առ մեծազօր Խանն ի յամարաթն իւր: Եւ ծանուցին նմա վասն իմ: Որ եւ իսկոյն կոչեաց զիս առաջեւն: Եւ իմ առեալ զքալանթարն կացի առաջի իւր: Որ եւ սկսաւ հարցանել վասն Երեւանայ կողմանցն, եւ վասն Ղարսայ, եւ կարաւանից երթեւեկողաց, եւ վասն Պայազ[ի]տու եւ Քրտստանայ կողմանց: Որ եւ ըստ պատշաճին տուի զպատասխանին եւ շնորհակալութեամբ գոհ եղայ, թէ՝ «Քո իգպալէն եւ տէվլէթէն, գոհութի՜ւն Աստուծոյ, խաղաղ ենք յամենայն կողմանէ: Այլ եւ ըստ հրամանի քում, զոր պատուիրեցեր ի Թիֆլիզ ինձ եւ խանին գրել ամենայն ուրեք վասն երթեւեկողացն, գրեցաք: Այլ եւ Ղարսայ փաշային եւ Արզրումայ սէրասքէրին՝ Ահմէտ փաշային գրեցի արզաներ վասն վաճառականաց: Եւ ահա սկսան գալ կարաւանք եւ վաճառականք, թէ՝ մեր ազգէ, եւ թէ՝ օսմանցօց: Ահա եւ մեծամեծ կարաւանք կան, որ մօտ օրերս գալոց ենե:

Դարձեալ եհարց, թէ՝ «Երեւանայ խանն զիա՞րդ է: Լա՞ւ կառավարութիւնն ունէր: Ձեզ հետ լա՞ւ ճանապարհ գնաց: Բանին լա՞ւ մուղայեթ էր: Խօշնո՞ւդ եք»: Եւ ես շնորհակալութիւն բերի, թէ՝ «Ամենայն կողմանէ լաւ էր եւ բանին եւ ղուլուղին ժիր»: Այլ եւ վասն Պայազիտու, եւ Քրտստանու եւ Ղարսայ կողմանց եհարց եւ եգիտ ըստ սրտին:

Վերջապէս եհարց վասն վարի եւ ցանի: Եւ իսկոյն բողոք բարձի, թէ՝ «Ոչ գոյ ըստ բաւականի: Նաեւ ոչ գտանին եզինք որ վարեն, բայց քո տօլվաթէն լինի, թէ գարնան Պայազ[ի]տու եւ Ղարսայ եզինք ճարեն փողով կամ պարտքով եւ վարուցան անեն, որովհետեւ ջրելով է գարնանավարն, այլ լաւ պիտի լինի:

Որ եւ վասն այսմ բանի Քալպ-Ալի-պէկ անուն զոմն առաքեաց ի ծածուկ: Որ գնացեալ շրջագայեաց զնահանգն Արարատու քննելով զվարն եւ զցանն, եւ զեզինս եւ զսերմանս՝ գիւղէ ի գիւղ: Որ եւ Էջմիածինն եւս հանդիպեալ էր եւ վասն միւլք գիւղորէիցն պատուէր էր տուեալ եւ յորդորեալ, թէ զսերմն վանիցս տանք նոցա, որ սերմանեն, ապա թէ ոչ ի պէկլիկէն տան եւ զմուլքն պէկլիկ կանեն: Եւ ոչ գիտեմ, եթե վասն փորձելոյ, զիս այսպէս արար՝ զի իմասցի զիրաւն եւ զսուտն իմ խօսացս, եթէ՝ վասն հոգալոյ զերկիրն, զռայէն: Եւ ապա յուսադրեաց ասելով. «Հոգ մի անէք: Գիտեմ, որ այդպէս է, բայց Աստուած ողորմած է: Զարուր չէք մնալոց»: Եւ ապա ասաց. «Մուրախաս ես: Գնա՛ քո տեղն, տուայ արա»: Եւ ելեալ գնացինք ի մետաղս մեր գիշերով:

[ԻԶ]

Եւ երեքշաբթի վաղ քաջ ընդ առաւօտն տեսեալ զպատրաստութիւնն մեր աճապարեցաք անցանել զկամուրջն եւ գնալ ի կողմն բանակին, ուր էր ամարաթն եւ կայանն մեծի Խանին: Եւ գնացեալ իմ եւ միրզէքն, եւ քալանթարն, եւ մէլիքներն ընդ իս, այլ եւ՝ Երեւանայ աղաներն եւ շեխիսլամն եւ այլ այաններն եւ մեր քէտխուտայքն ամենեքեան ժողովեցան ի միասին: Եւ այսպէս մուծին զմեզ առաջի մեծազօր Խանին: Բայց զիս յառաջ մեծարեցին, քան զամենեսեան: Եւ զընծայսն իմ յառաջ քաշեցին՝ զձիանքն, եւ զջորիքն եւ զայլ պատրաստութիւնս, զոր ունէի ընդ իս:

Յորմէ տեսեալ խանդաղատեցաւ եւ բերկրեցաւ ի վերա իմ եւ ասաց. «Խօշ գալմիշ սան Խալիֆայ: Նէճայ սան: Եախշի սան: Չաղսան: Եօլտայ ազար չաքմիշսան ղշտան ղարտան, չուն պիր էխտիար քիշի սէն: Չօխտան գալմիշսանե: Եւ ես պատասխանեալ ասացի. «Խանըմ Ալահ չօխ օմր վէրսն: Ինտի քի սէնին մուպարաք լէյլինհար շէֆքէթլի իւզուն գօրտում, ղըշ մանայ պհար օլտի: Շուքուր փէրվէրտիկարայ, քի բէն ճէնապնի սաղ, սէլիմ վէ ուրուշան գեօրտումե:

Որով ուրախացեալ ծիծաղեցաւ եւ ասաց. «Ապդուլ-Հասան բէկ, խալիֆիայ եախշի օդախ վէր եախշի գօզաթ, պիր եախշի ղօճայ քիշի տուր»:

Եւ ապա զայլոց ընծայս մատուցին առաջեւն՝ զքալանթարին, զմէլիքներացն եւ զաղաներացն: Որ եւ նոցա շնորհակալեցաւ եւ ասաց. «Էվընզ աւատան: Խօշ գալմիշսզե: Եւ պատուիրեաց ամենեցունս, թէ՝ «վարուն րահաթ օլուն»: Եւ մեք խոնարհմամբ գլխոյ սէլամլամիշ արարաք եւ գնացաք ի տեղիս մեր յառաջին բնակութիւնն:

Եւ ի նոյն օրն երեկոյեան ժամու ոմն ի սպասաւորաց իւրոց առաքեաց եւ կոչեաց զիս: Որ եւ ես առեալ զքալանթարն փութացայ առ մեծազօր Խանն ի յամարաթն իւր: Եւ ծանուցին նմա վասն իմ: Որ եւ իսկոյն կոչեաց զիս առաջեւն: Եւ իմ առեալ զքալանթարն կացի առաջի իւր: Որ եւ սկսաւ հարցանել վասն Երեւանայ կողմանցն, եւ վասն Ղարսայ, եւ կարաւանից երթեւեկողաց, եւ վասն Պայազ[ի]տու եւ Քրտստանայ կողմանց: Որ եւ ըստ պատշաճին տուի զպատասխանին եւ շնորհակալութեամբ գոհ եղայ, թէ՝ «Քո իգպալէն եւ տէվլէթէն, գոհութի՜ւն Աստուծոյ, խաղաղ ենք յամենայն կողմանէ: Այլ եւ ըստ հրամանի քում, զոր պատուիրեցեր ի Թիֆլիզ ինձ եւ խանին գրել ամենայն ուրեք վասն երթեւեկողացն, գրեցաք: Այլ եւ Ղարսայ փաշային եւ Արզրումայ սէրասքէրին՝ Ահմէտ փաշային գրեցի արզաներ վասն վաճառականաց: Եւ ահա սկսան գալ կարաւանք եւ վաճառականք, թէ՝ մեր ազգէ, եւ թէ՝ օսմանցօց: Ահա եւ մեծամեծ կարաւանք կան, որ մօտ օրերս գալոց են»:

Դարձեալ եհարց, թէ՝ «Երեւանայ խանն զիա՞րդ է: Լա՞ւ կառավարութիւնն ունէր: Ձեզ հետ լա՞ւ ճանապարհ գնաց: Բանին լա՞ւ մուղայեթ էր: Խօշնո՞ւդ եք»: Եւ ես շնորհակալութիւն բերի, թէ՝ «Ամենայն կողմանէ լաւ էր եւ բանին եւ ղուլուղին ժիրե: Այլ եւ վասն Պայազիտու, եւ Քրտստանու եւ Ղարսայ կողմանց եհարց եւ եգիտ ըստ սրտին:

Վերջապէս եհարց վասն վարի եւ ցանի: Եւ իսկոյն բողոք բարձի, թէ՝ «Ոչ գոյ ըստ բաւականի: Նաեւ ոչ գտանին եզինք որ վարեն, բայց քո տօլվաթէն լինի, թէ գարնան Պայազ[ի]տու եւ Ղարսայ եզինք ճարեն փողով կամ պարտքով եւ վարուցան անեն, որովհետեւ ջրելով է գարնանավարն, այլ լաւ պիտի լինի:

Որ եւ վասն այսմ բանի Քալպ-Ալի-պէկ անուն զոմն առաքեաց ի ծածուկ: Որ գնացեալ շրջագայեաց զնահանգն Արարատու քննելով զվարն եւ զցանն, եւ զեզինս եւ զսերմանս՝ գիւղէ ի գիւղ: Որ եւ Էջմիածինն եւս հանդիպեալ էր եւ վասն միւլք գիւղորէիցն պատուէր էր տուեալ եւ յորդորեալ, թէ զսերմն վանիցս տանք նոցա, որ սերմանեն, ապա թէ ոչ ի պէկլիկէն տան եւ զմուլքն պէկլիկ կանեն: Եւ ոչ գիտեմ, եթե վասն փորձելոյ, զիս այսպէս արար՝ զի իմասցի զիրաւն եւ զսուտն իմ խօսացս, եթէ՝ վասն հոգալոյ զերկիրն, զռայէն: Եւ ապա յուսադրեաց ասելով. «Հոգ մի անէք: Գիտեմ, որ այդպէս է, բայց Աստուած ողորմած է: Զարուր չէք մնալոցե: Եւ ապա ասաց. «Մուրախաս ես: Գնա՛ քո տեղն, տուայ արա»: Եւ ելեալ գնացինք ի մետաղս մեր գիշերով:

[ԻԷ]

Յետ այսորիկ հրաման եղեւ ի մեծ Խանէն ինձ, Երեւանայ խանին եւ ընդ մեզ եկելոցն, զի ամենայն օր ի ծագել արեգականն գնասցուք ի տես եւ ի սէլամ Խանին մեծի: Եւ պատրաստեալ էին իւրաքանչիւրոցն մերձ ի բնակութիւն եւ յամարաթն իւր եղեգնեայ հովանոցս սունտուրմային նման, զոր աստ այվան ասեն՝ Ժ (10) գիրկ, ԺԵ (15) եւ Ի (20) գրկով երկայն եւ Բ (2) գիրկ լայն: Որ իւրաքանչիւր քաղաքէ եկողքն ի մէկ մէկ հովանոց նստէին յատուկ՝ քաղաքակցօքն հանդերձ: Եւ վաղ քաջ գնացինք ի սահմանեալ տեղն, եւ ամենայն մարդոյ տեղն մանշուր եւ յայտնի էր: Եւ ամենայն ոք իւր տեղն ճանաչէր:

Եւ երրորդ ժամն ելանէր մեծազօր Խանն ի ներսէն ի դիւանխանան: Եւ չաւուշք տուայ արարեալ, ապա ընթանային ամենեքեանքն կարգ կարգ առաջի իւր: Եւ խոնարհմամբ գլխոյ անմռունչ բարեւ տուեալ անցանէին:

Եւ զի էր նստած տեղն Խանին ամարաթ շինեալ փայտաշէն, եւ տանիսն՝ տախտակամած, իսկ շրջապատ պարիսպն եղեգնեայ եւ ուհեաց տեղն, եղեգնեայ պարիսպն եւ բնակութիւնքն:

Էին եւ վրանք բազումք ի ներքո եւ արտաքս ամարաթի Խանին: Նոյնպէս եւ մերս բնակութիւն ի բացեայ ի բանակէն, զառ ի վեր ի յեզերն Երասխայ՝ կէս ժամու ճանապարհ հեռի ի բուն բանակէն, աւելի քան զԵՃ (500) հիւղ շինած եղեգնեայ, զի կամէին թէ զեկեալ խաներաց զոմանս անդ իջուցանէին եւ բնակեցուցանէին: Բայց վասն հեռի գոլոյն ի օթախէն Խանին ոչ ետուն թոյլ, այլ ի շրջակայ Խանին բնակեցուցին:

Եւ յետ Բ (2) կամ Գ (3) աւուր հրաման եղեւ ի մեծ Խանէն ինձ եւ ամենայն եկելոցն Երեւանայ, զի գնացեալ նկատեսցուք զչատիրն եւ զբօսնուցուք: Որ եւ ի պատճառէ մերմէ գրէթէ ամենեքեան առհասարակ գրոհ տուեալ ընթացան վաղվաղակի ի տես եւ ի թամաշայ ահագին վրանին, որ էին կանգնեցուցեալ ի եղեգնեայ պարսպին մէջն, ի կողմն հարամին՝ յարեւմտից կուսէ Խանի օթաղին: Որ էր հոգացեալ եւ բերեալ ի Ղազպինու: Որոյ էր երկայնութիւնն ՃԺ (110) հալապի, եւ լայնութիւնն՝ Ծ (50) հալապի, իսկ բարձրութիւնն՝ ԺԸ (18) հալապի, սագաշէն, եւ ԲԺ (20) – ան սիւնք էին ի վրանին, եւ ի գլուխս սեանցն՝ կողակք արծաթեայք, որպէս միջակ ձմերուկ, նշանն այսպիսի !(սլաք): Իսկ արտաքո վրանին կողմն բոսորագոյն կարմիր խորագոյն գունով: Եւ շրջապատն երկտակ, մինն՝ համակ, եւ մի տակն՝ մահաճար ղավաս օյմայ, եւ մէջն՝ Կիլանու ղանաւէթ ղումաշ: Որ եւ լիապէս թամաշայ արարեալ զբօսնեցաք եւ ելեալ գնացաք ի տեղիս մեր օրհնելով զԱստուած:

[ԼԸ]

Յետ այնորիկ սկսան փետրվարի Ժ (10) բաժանել զխիլայս, որ է խալաթն:

Նախ՝ եղբօրն իւրում, որ բովանդակ Ատրպատականի աշխարհի, որ է պարսկերէն Ատրպէճան, վերակացու եւ սէրտար արար, որ է սարասգէր: ԶՆախչուան, զԵրեւան եւ զբոլոր նահանգն Արարատեան եւ զՎրաց տան ի նա յանձնեաց, որ է պէկլէր պէկի՝ իշխօղ եւ հրամանատու եւ մեծ ի վերա այլոց խաներաց:

Եւ ապա Պապա խանին ետուր խալաթ եւ կարգեաց գնալ ի վերա Խորասանայ ի Հերաթ՝ ի տեղի Փիր-Մահմատ խանին:

Նոյնպէս եւ զԵրեւան ետուր Փիր-Մահմատ խանին եւ խիլայաց:

Եւ այսպէս կարգաւ ամենայն խաներաց ըստ պատուոյ եւ ըստ արժանեացն ետուր խիլայս եւ պատուէրս եւ արձակեաց յերեսացն:

Ապա սկսան եւ այլոց մեծամեծացն խիլայս շնորհել:

Զի խաներաց ինքն առաջի իւր ետուր զխիլայն, որ էր քուրդիկ զարպաֆ՝ սամուր գրապանաւ, եւ կապայ զարպաֆ եւ չարքազի գօտի պատուական՝ Գ (3), Դ (4), Ե (5) թումանի միոյ գոտւոյ գինն: Նոյնպէս՝ եւ մէնտիլն, զոր փաթաթէին ի վերա գթակին:

Զոր նորաձեւ գթակ մի սահմանեաց ինքն կանխաւ՝ գլուխ գթակին խաչաձեւ, Դ (4) անկիւնի: Եւ զանուն գթակին ասէին Թահմազի:

Եւ ամենեքեան զնոյնաձեւ գթակն դնէին, որպէս եւ ինքն:

Իսկ այլոց՝ ըստ պատւոյ եւ ըստ արժանեացն: Հրաման ետուր պազրկան-պաշուն Հաճի Հիւսէյինին, որ էր քաշանցի, եւ նա բաժանէր, բայց՝ այսու կերպիւ՝ զի նախ ամենայն քաղաքաց ընտրելոց ի հանդէս եւ ի թիւ մտելոց, որք զդաշնատրութեան զգիրն կնքեցին իւրաքանչիւրոցն զանուանս նոցունց ետուր գրել եւ առաջի իւր ընթեռնուլ: Եւ ինքն հրամայէր, եթէ՝

«Այսինչ մարդոյ այսքան թումանի խալաթ տուէք եւ այնինչ մարդոյ՝ այնքան թումանիե, որպէս եւ ինքն կամեցաւ:

Նախ՝ սիահի արարեալ, որ է տէֆտէր, եւ ապա այն դաֆտարին մուճուպովն բաժանէր սանդուխտարն, որ էր պազրկեանպաշին: Սկսեալ ի խորին Խորասանայ եւ ի կողմանց յարեւելից, կարգաւ ամենայն քաղաքաց եկելոց ետուր պարգեւս եւ խիլայս: Խաներաց՝ Ա (1) քուրտիկ, Ա (1) կապայ, Ա (1) գօտի եւ մէկ մէնտիլ, իսկ միրզոց եւ այլոց մեծամեծ կուսակալաց, կողմնապետաց գլխաւորաց՝ Ա (1) զարլու կապայ Ա (1), չէրկեզի գօտի եւ Ա (1) զարլու մէնտիլ:

Այլ եւ յարեւելից կողմանէ եւ հեռաւոր տեղեաց եկելոց ետուր Ա (1) – Ա (1) գերի, քանզի Վրաստանու եօթն հազար գերի էին բերեալ՝ վրացի եւ հայ խառն: Զկէսն բաժանեաց նոցա. ոմանց՝ կին, ոմանց՝ աղջիկ, ոմանց՝ տղայ: Այլեւ քէտխուտոց եւ աղաներաց Ա (1) Ա (1) թուման խարջլուղ, մինչեւ եհաս կարգն [ի]Ատրբէճանու: Նոյնպէս եւ նոցա արար, որպէս եւ գրեցաք: Ապա եհաս կարգն Երեւանու եւ Արարատեան նահանգին: Արար եւ նոցա ըստ նոյն սարասի, բայց ի գերեացն զորս ոչ ետուր:

Եւ փետրվարի ԺԴ (14) օրն շաբաթ Սուրբ Սարգսի տօնին Երեւանցոց եւ Նախչուանցոց խալաթն ետուր: Նախ՝ զիմ խալաթն հրամայաց վերակացուաց ինձ յղել ի բանակետղն իմ, որ էր հեռագոյն ի բանակէն եւ ի Վալինամաթի ամարաթէն կէս ժամու ճանապարհ: Այլեւ քալանթարին եւս զհետ իմ խալաթին յղեցին եւ զնորա խալաթն:

Որ էր եւ իմ խալաթն, Ա (1) քուրտիկ զարպաֆ, Ա (1) զառլու կապայ, Ա (1) չէրկեզի գոտի ծանր եւ Ա (1) մանտիլ՝ ազնիւ եւ գունով սեւ, երկայնութիւնն… Բ (2) եզերքն սպիտակ կլապիտոնաւ՝ մատ մի լայնութիւն կլապիտոնին ծայրէ ի ծայր: Իսկ Բ (2) ծայրքն Ա (1) – Ա (1) թիզ գործովի հինտու բան, զարմանալի տեսողացն: Եւ փաթաթեցին զայն մէնտիլն ի վերա վեղարիս, որպէս զփակեղ, եւ զարն ըստ ծէսի պարսից կէս ելփազէի պէս ի վերա ահեակ կողմանն ծաղկաձեւ կանգնեալ:

Իսկ քալանթարին՝ Ա (1) կապայ, Ա (1) չէրկեզի գօտի Ա (1) մէնտիլ: Բայց իմն թանկագին էր եւ յոյժ պատուական: