Czytaj książkę: «Kitabi Dədə Qorqud», strona 2
* * *
1815-ci ildə işıq üzü görən “Kitabi-Dədə Qorqud” o tarixdən yüz il sonra Türkiyədə çap olunub, Türkiyədən xaricdə də bir çox tədqiqatçılar tərəfindən araşdırılıb və başqa dillərə tərcümə edilib.
“Kitabi-Dədə Qorqud” yurdumuzda ilk dəfə kilisli müəllim Rıfat bəy (1876-1963) tərəfindən 1916-cı ildə “Kitabi-Dədə Qorqud ala-lisani-taifeyi-Oğuzan” adıyla nəşr olunub. Kitabın yurdumuza ilk dəfə necə gəldiyini və necə çapdan çıxdığını Rıfat bəy belə şərh edib: “Birinci Dünya müharibəsində Şəhabəddin bəy Berlinə qədər səyahət etmiş, orada İmperator kitabxanasında bu kitabı görmüş, fotoşəklini çəkmiş, daha sonra Maarif Nəzarətinə vermişdi. Maarif Nəzarəti də Milli Araşdırma Məsləhət şurasına göndərdi. Mənə verdilər. Mən də dəfələrlə üzünü köçürərək surətini hazırladım. Kitabın başında adımı “müstənsih”5 – deyə göstərdim. Müstənsih və mürəttib, yaxud təmiz türkcə söylənilərsə, “formaya salan” deməliydim”.
“Kitabi-Dədə Qorqud”u ilk dəfə O.Flişer Drezden Kraliyyət kitabxanasında tapıb. Lakin bu kitabla əlaqədar xüsusi vurğulamağa dəyər ilk işi alman alimi Haynrix Fridrix fon Diez görüb. Diez (1751-1817) Prussiyanın İstanbul səfirliyindəki məmurluğu dönəmində (1784-1790) türkcə öyrənmişdi. Diqqətini çəkən “Kitabi-Dədə Qorqud”un öz əlyazısıyla üzünü köçürmüşdü. Yuxarıda adı çəkilən сənab Şəhabəddinin Berlindən gətirdiyi və ilk dəfə kilisli müəllim Rıfat bəy tərəfindən nəşr edilən kitabın əsas hissəsini təşkil edən mətnlər Diezin üzünü köçürdüyü nüsxədir. Diez ayrıca məqalə yazaraq bu kitabı tanıdıb. Hətta Təpəgöz ilə bağlı boyu tərcümə edərək yayımlayıb. Onun bu tərcüməsi şair dostu Hötenin də diqqətini çəkib və bir şeirində bu dastanı işləyib. Daha sonra Teodor Nöldik də bu kitabı araşdırıb. Tərcümə etmək istəsə də, yarımçıq saxlayıb. Nöldik qeydlərini Strasburqda tələbəsi olan V.Bartolda verib. Bartold əsəri ruscaya tərcümə edib və bu tərcümə digər rus alimlərinin də marağına səbəb olub.
Rıfat bəyin Osmanlı əlifbasıyla nəşr etdiyi “Kitabi-Dədə Qorqud” Orxan Şaiq Gökyay (1902-1994) tərəfindən 1938-ci ildə ilk dəfə latın qrafikası ilə çapdan çıxıb.
Türkiyədə bu kitabla əlaqədar əsl mətnlərə söykənən ilk elmi araşdırma isə 1958-ci ildə Məhərrəm Yetkin (1923-1995) tərəfindən aparılıb.
Semih Tezcan və Hendrik Buşoten 2001-ci ildə Drezden və Vatikan nüsxələrinin mətnlərini bir kitab halında nəşr ediblər. Kitab bazarında gəzən digər kitablar Gökyay və Yetkinin kitablarından götürülmüş, əksəri də təhrif edilərək zay formada surəti çıxarılmış mətnlərdir.
M.Fəxrəddin Kırzıoğlunun (1917-2005), 1952-ci ildəki birinci cildi ikinci cildiylə birlikdə 2000-ci ildə çıxan “Dədə Qorqud oğuznamələri” adlı kitabı əsərin tarixi arxa planına və xüsusilə coğrafiyasına işıq tutması baxımından qiymətli işdir. O, kitabdakı bir çox hadisəyə tarixi qaynaqlardan yararlanmaqla işıq tutmağa çalışıb. Kitabdakı qəhrəmanların adlarının daha çox türkcə olmasına diqqət çəkib və Doqquz Tümən6 Gürcüstan ifadəsini doğru açıqlayıb. Kırzıoğlu, bundan başqa “Bəhrül-Ənsab oğuznaməsi” ilə “Topqapı Sarayı oğuznaməsi”ndəki ifadələri dürüst oxuyub, qiymətləndirib və izah edib.
Azərbaycanda Əmin Abidin 1930-cu ildə çıxan məqaləsindən sonra “Kitabi-Dədə Qorqud” üzərində araşdırmalar orada da davam edib və kitab şəklində ilk dəfə 1939-cu ildə Həmid Araslı tərəfindən latın qrafikasıyla nəşr olunub. Bu tarixdən etibarən bir çox təqdiqatçılar – Əbdüləzəl Dəmirçizadə, Məmmədhüseyn Təhmasib, Fərhad Zeynalov, Samət Əlizadə, Şamil Cəmşid və b. bu əsər üzərində çox qiymətli araşdırmalar aparıblar. Sovet rejimi 1950-ci illərdə Dədə Qorqud kitabını qadağan etsə də, Azərbaycanda Dədə Qorqud sevgisi heç vaxt sönməyib və öz dəyərini itirməyib.
* * *
“Kitabi-Dədə Qorqud” haqqında bu günə qədər bir çox məqalə yazılıb, əsər müxtəlif istiqamətlərdən tədqiq olunub və kitabda istifadə edilən bəzi sözlərlə əlaqədar araşdırmalar aparılıb. Bu işlərin əksərini nəzərdən keçirdik. Bəzi ifadələrin izahı üçün yeddi dərədən su gətirilsə belə, tam mənasıyla aydınlaşdırıldığını söyləyə bilmərik. Bu barədə Şakir Ülkütaşırın bir təsbitinə diqqət çəkmək istəyirik. Çünki Ülkütaşıra görə, “Anadolu ləhcələriylə sözlükləri elmi məna və mahiyyətlərilə təsbit edilmədən, Kitabi-Dədə Qorqud üzərində – məsələn, Kamus tərcüməsi, Bürhani-Katı, ibn Mühənna, Ləhcəyi-Osmani və hətta “Tarama” dərgisi kimi – mövcud sözlük kitablarına söykənərək görüləcək iş daim səhv və nöqsanlı olmağa məhkumdur”.
* * *
Əlinizdəki kitabın daha əvvəlkilərdən fərqi məsələsində bunları söyləyə bilərik: İşimiz araşdırmağa deyil, oxumağa istiqamətləndirilib. Məqsədimiz müqayisəli dilçilik vəsaiti çıxarmaq, üzərində baş sındırmaq da deyil. Çünki bunlar tamamilə ayrı mövzulardır.
“Kitabi-Dədə Qorqud”un Drezden nüsxəsini 2014-cü ildə oxuduq. Köhnə nəşrlərlə də müqayisə etdiyimiz bu iş əsas mətnlə birlikdə həm köhnə, həm də sadələşdirilmiş variantda Əskişəhər Valiliyi Türk Dünyası Vəqfi tərəfindən çap edildi. Göründüyü kimi, bu kitab bitməz-tükənməz xəzinə olmaqla bərabər aydınlaşdırılmağa möhtac bir çox problemi də özündə saxlayır. Bundan sonra da ömür boyu üzərində işlənilməyə layiq əsərdir. Bu mülahizəylə biz də işlərimizə davam etməkdəyik. Əlinizdəki kitabı da bu səbəbdən hazırladıq. Bir çox söz və cümləyə yenidən baxdıq. Görünür, ölənə kimi də baxacağıq… Daha əvvəl çıxan kitabımızı yenidən nəzərdən keçirdik. “Böyük dəyişikliklər olmasa da, bəzi sözlərlə imla və durğu xətaları məsələsində daha vasvası davrandıq” – deyə bilərik.
Bu kitabı hazırlayarkən ümumi oxucunu örnək götürdük. Dədə Qorqudun möhtəşəm dil və üslubunu qorumağa cəhd göstərdik. Mümkün olduğu qədər əsl mətnə bağlı qalmağa çalışdıq. Əsərin dilini müasir türkcəyə uyğunlaşdırarkən oxucunu dastanların lirik üslubundan məhrum etmək istəmədik. Asan oxunacaq, anlaşılacaq kitab təqdim etməyə çalışdıq. Çıxarmağa, başqa sözlə qarşılığını verməyə cəsarət edə bilmədiyimiz sözləri ehtiva edən kiçik lüğət əlavə etdik. Lüğətdə bəzi yer adlarına da işarə etdik. Bir neçə haşiyə qoyduq. Bunların bir qismi Vatikan nüsxəsinə işarə edir.
* * *
“Kitabi-Dədə Qorqud”da dörd yerdə “alplar”, iki yerdə “alpanlar” kimi işlədilən söz tədqiqatçılar tərəfindən “alplar” şəklində oxunub. Biz iki yerdə işlənən bu sözü yazıldığı kimi “alpanlar” oxuduq. Azərbaycanlı elm adamlarından Süleyman Əliyarov ilə Samət Əlizadə bu sözlə tarixi Cənub Qafqaz toplumlarından olan albanlar arasında əlaqənin müzakirə mövzusu ola biləcəyinə işarə ediblər.
“Kitabi-Dədə Qorqud”dakı bəzi bəylərin adlarını da fərqli oxuduq. Daha əvvəl Əylik Qoca şəklində oxunan adı biz İlək Qoca şəklində oxuduq.
“Qanqlı Qoca” deyil, “Qanlı Qoca”, “Selcen” deyil, “Selcan”, Qəflət Qoca oğlu Şər Şəmsəddin” deyil, “Qogalet Qoca oğlu Şir Şəmsəddin”, “Bəğdüz Əmən” deyil, “Bügdüz Aman”, “Əmrən” deyil, “Amran”, “Kılbaş” deyil, “Kalbaş”…
Digər fərqli oxunuşlarla bağlı da bir neçə nümunə göstərək: Əvvəlki nəşrlərdə “Dəpəgən köpini süsəgən yırtar” şəklində oxunmuş olan sözü “Dəpəgən götünü süsəgən yırtar” şəklində oxuduq. “Yaxan ilə boğazından tutayımmı?” ifadəsini “Yaxanla boğazından tutubanı” şəklində, “Ağ ban ivler tikiləndə”ifadəsini “Ağ ban evüm tikiləndə” şəklində oxuduq. Əvvəlki nəşrlərdə “açmış idi” – “açımış idi”, “ağrımış idi” – “ahmışdı” kimi şəkillərdə oxunan sözü biz “Buğa uçmuşdı” şəklində oxuduq.
Yenə Axıska şivəsində kişilərə “ərgişi/ər kişi” (və ya adam) deyildiyi kimi, qadınlar üçün də “dişi əhli/dişehli” adı istifadə edilib. Bir nəşrdə “Dirsə xan dişi əhlinin sözüylə ulu toy etdi” cümləsindəki “dişi” sözünün səhv yazılmış olduğu iddia edilərək bunun yerinə (da/də/daha) söz və bağlayıcılardan birinin qoyulub düzəldilməsi istənilib! Eyni nəşrdə “Qiyamətin bir günü ol gün oldu. Bəy nökərdən, nökər bəydən ayrıldı” cümləsi doğru oxunub, lakin buradakı “ayrıldı” sözü “fərq edilmək, ayırd edilmək” şəklində açıqlanıb! Halbuki, orada döyüş təsviri verilib, bu sözlə də kimsənin kimsəyə kömək edə bilmədiyi, hər kəsin öz canının dərdinə düşdüyü ifadə olunub.
Bir başqa kitabda “… min buğa nər seçdi” cümləsi “… min buğa seçdi” şəklində oxunub. “Bir külək qatıq” sözündəki “külək” sözü araşdırılarkən iş düyünə düşüb, güvlək/küvlək şəklində oxunaraq ermənicəyə müraciət edilib! Hətta bu sözün azərbaycanca da olmadığı bildirilib! Halbuki Axıska, Posof və Artvin türkcəsində süd sağımında istifadə edilən taxta vedrəyə bu gün də “külək” deyilir. Qaldı ki, bu söz Azərbaycan türkcəsində də var, lakin “külək, rüzgar, yel” mənasında istifadə edilir.
Burada “əvvəlki nəşrlər” ifadəsini işlətməklə Gökyay, Yetkin və Tezcanı nəzərdə tutduğumuzu qeyd etməliyik. Əsl mətn üzərində çalışarkən bir çox qaynaqlarla yanaşı, mütəmadi bu üç nəşrə də baxdıq. “Kitabi-Dədə Qorqud” üzərində çalışmaq başqa şeyə bənzəməz. Bu səbəbdən bu üç nəşrin müəllifini burada hörmətlə xatırlayıram.
* * *
Bu layihədə fikirlərindən istifadə etdiyim Qazi Universitetinin müəllimləri professor Əhməd B.Ərçiləsən və dosent assistenti Fərhad Tamir bəyə təşəkkür edirəm.
Ozanlar piri Dədə Qorqudun “Məndən sonra alp ozanlar söyləsin; alnı açıq, comərd ərənlər dinləsin” şəklində ifadə etdiyi diləyini qəlbimiz və dilimizlə tərənnüm edərkən onun ölümsüz dastanlarını yeni nəsillərə ərməğan edir, bu dəyərli əsərin oxucuya çatdırılmasına vəsilə olan “Ötükən” nəşriyyatına təşəkkürümü bildirirəm.
Ankara, 20 sentyabr 2015
Yunus Zeyrək
Müqəddimə
Bismillahir-rəhmanir-rəhim.
Rəsul əleyhissalam zamanına yaxın Bayat boyundan Qorqud Ata deyilən bir ər çıxdı. O, Oğuzun müdrik adamı idi. Nə deyərsə, desin, o olardı. Qeybdən müxtəlif xəbərlər söyləyərdi. Haqq-Təala könlünə ilham verərdi.
Qorqud Ata dedi: “Axır zamanda dövlət yenə Qayı7ya keçəcək. Kimsə əlindən almayacaq, ta axır zaman gəlib qiyamət qopana qədər…”
Onun dediyi Osmanın8 nəslidir ki, ömrünü sürüb gedir. Və buna bənzər bir çox söz söyləyər.
Qorqud Ata Oğuz qövmünün məsələlərini həll edərdi. Hər nə iş olsa, Qorqud Atayla məsləhətləşməyincə, görməzdilər. Hər nə ki buyursa, qəbul edər; sözünü tutar, tamam edərdilər.
Dədə Qorqud söyləyər:
Allah, Allah deməyincə, işlər yoluna girməz.
Qadir Tanrı verməyincə, ər zəngin olmaz.
Əzəldən yazılmasa, qul başına qəza gəlməz.
Əcəl vədə çatmayınca, kimsə ölməz.
Ölən adam dirilməz, çıxan can geri gəlməz.
Bir igidin qara dağlar qədər malı olsa,
Yığar, toplar, istər, nəsibindən artığını yeyə bilməz.
Qabaran sular daşsa, dəniz dolmaz.
Qürurlananı Tanrı sevməz,
Lovğalarda dövlət olmaz.
Eloğlunu böyütməklə oğul olmaz,
Böyüyüncə çəkər gedər, “gördüm” deməz!
Kül təpəcik olmaz, güvəyi9 oğul olmaz.
Qara eşşəyə gəm10 vursan da, qatır olmaz.
Xidmətçiyə paltar geydirsən də, xanım olmaz.
Lopa-lopa qarlar yağsa, yaza qalmaz;
Yapağılı yaşıl çəmən payıza qalmaz.
Köhnə pambıq bez olmaz, qarı düşmən dost olmaz.
Qara qoç ata qıymayınca, yol alınmaz.
Qara polad üz qılıncı çalmayınca, rəqib yenilməz.
Ər malına qıymayınca, adı çıxmaz.
Qız anadan görməyincə, öyüd almaz.
Oğul atadan görməyincə, süfrə açmaz.
Oğul atasının davamıdır, iki gözünün biridir.
Dövlətli oğul ata ocağının sönməyən qorudur.
Ata ölüncə mal qalmasa, oğul neyləsin?
Başda dövlət olmayınca, ata malından nə fayda!
Dövlətsizin şərindən Allah saxlasın, xanım sizi!
Dədə Qorqud bir daha söyləyər:
Sərt gedişli yaxşı ata namərd igid minə bilməz;
Minəcək olsa, minməməsi yaxşı.
Çalıb kəsən üz qılıncı,
Alçaqlar çalacaqsa, çalmaması yaxşı;
Çala bilən igidə bir çomaq, oxla qılıncdan daha yaxşı.
Qonağı gəlməyən qara evlər yıxılsa, daha yaxşı.
Atın yemədiyi acı otlar bitməsə, yaxşı.
İnsanın içməyəcəyi acı sular sızınca, sızmasa, yaxşı.
Atasının adını yürütməyən qaba oğul,
Ata belindən enəcəksə, enməsə, yaxşı;
Beləsi ana rəhminə düşüncə, doğulmasa, yaxşı.
Ata adını yürüdən dövlətli oğul yaxşı.
Yalan söz bu dünyada olunca, olmasa, yaxşı,
Gerçəklərin üç otuz on11 yaşını doldursa, yaxşı.
Üç otuz on yaşınız dolsun.
Haqq sizə pislik gətirməsin.
Dədə Qorqud yenə söyləyər, görək, xanım, nə söyləyər:
Gəzintilən yerin otlaqlarını marallar bilər.
Gözəl yerin çəmənlərini çöl eşşəkləri bilər.
Ayrı-ayrı yolların izini dəvə bilər.
Yeddi dərənin qoxularını tülkü bilər.
Gecə vaxtı karvan köçdüyünü çayır quşu bilər.
Oğul kimdəndir, onu anası bilər.
İgidin ağırını, yüngülünü at bilər.
Ağır yüklərin zəhmətini qatır bilər.
Harada ağrı olduğunu çəkən bilər.
Qafil başın ağrısını beyni bilər.
Qolça qopuzu alıb eldən-elə, bəydən-bəyə ozan gəzər;
Kimin comərd, kimin xəsis olduğunu ozan bilər.
Qarşınızda çalıb-söyləyən ozan olsun.
Azıb gələn qəzanı Tanrı sovsun, xanım, hey!
Dədə Qorqud yenə söyləyər, görək, xanım, nə söyləyər:
Ağız açıb öyər olsam, üstümüzdə Tanrı gözəl.
Tanrı dostu, din sərvəri Məhəmməd gözəl.
Məhəmmədin sağ yanında namaz qılan
Əbu Bəkir Sıddık gözəl.
Axır otuz cüzün başı olan Amme gözəl;
Hecasıyla düz oxunsa, “Yasin” gözəl.
Qılınc çaldı, din açdı, Şahi-Mərdan Əli gözəl.
Əlinin oğulları – peyğəmbər nəvələri,
Kərbəla çölündə yezidilər əlində şəhid oldu,
Həsənlə Hüseyn iki qardaş birlikdə gözəl.
Yazılıb, düzülüb göydən endi,
Tanrı elmi – “Quran” gözəl.
O, “Quran”ı yazdı, düzdü,
Alimlər öyrənincəyə qədər səbirlə gözlədi,
Alimlər başı Affan oğlu Osman gözəl.
Alçaq yerdə tikilmişdir,
Tanrı evi – Məkkə gözəl.
O, Məkkəyə sağ varsa, salim gəlsə,
İmanı bütün hacı gözəl.
Hesab günündə cümə gözəl,
Cümə günü oxunan xütbə gözəl;
Qulaq asıb dinləyən ümmət gözəl.
Minarədə azan oxuyan müəzzin gözəl.
Dizinə basıb oturduğunda halallı gözəl.
Gicgahından ağarsa, ata gözəl;
Ağ südünü doya-doya əmizdirsə, ana gözəl.
Yanaşıb yola girəndə qara erkək dəvə gözəl.
Sevimli qardaş gözəl.
Evin yanı başında tikilsə, gəlin otağı gözəl,
Uzunca çadır ipi gözəl.
Oğul gözəl.
Heç birinə bənzəməyən,
Bütün aləmləri yaradan
Allah, Tanrı gözəl.
O təriflədiyim uca Tanrı
Dost olub mədəd etsin, xanım, hey!
Ozan söyləyər:
Arvadlar dörd cürdür:
Biri solduran sopdur12,
Biri dolduran topdur,
Biri evin dayağıdır,
Biri də nə qədər desən, bayağıdır.
Ozan söyləyər:
Evin dayağı odur ki, uzaqdan evə bir qonaq gəlsə, ər adam evdə olmasa, onu yedirər, içirər, ağırlayar, əzizlər, yola salarlar. O, Aişə, Fatma soyudur xanım. Onun körpələri böyüsün. Ocağına bunun kimi arvad gəlsin.
Gəldik, o ki solduran sopdur. Səhər yerindən qalxar, əlini, üzünü yumadan doqquz bozlamacla13 bir külək qatığı gözü doyana qədər tıxa-basa yeyər. Əlini böyrünə vurub deyər ki, “Bu evi xarab olası adama vardığım gündən bəri qarnım heç doymadı. Üzüm gülmədi, ayağım topuq, üzüm yaşmaq görmədi. Ah, nə olaydı, bu öləydi, başqasına varaydım. Umduğumdan daha yaxşı olardı” – deyər. Onun kimisinin, xanım, körpələri yetişməsin, ocağına belə arvad gəlməsin!
Gəldik, o ki dolduran topdur. Dürtüncə, yerindən qalxdı. Əlini, üzünü yumadan obanı bir ucdan o biri uca gəzdi, çarpışdırdı; bol dedi-qodu etdi, qapı dinlədi, günortaya qədər gəzdi. Günortadan sonra evinə gəldi. Gördü ki, oğru it, iri dana evini bir-birinə qatmış. Ev, toyuq hininə, mal damına dönmüş. Qonşularına səslənər: “Qız, Zəliha, Zübeydə, Ürüveydə, Can Qız, Can Paşa, Ayna Mələk, Qutlu Mələk! Ölməyə, itməyə getməmişdim. Yatacaq yerim yenə bu xaraba olası evdi. Nolardı, evimə bir az baxsaydınız; qonşu haqqı, Tanrı haqqı…” Bunun kimilərin, xanım, körpələri yetişməsin, ocağına bunun kimi arvad gəlməsin!
Gəldik, o ki nə qədər desən, bayağıdır. Uzaqdan hörmətli qonaq gəlsə, əri evdə olsa, ona desə ki, qalx, çörək gətir, yeyək, bu da yesin, bişmiş çörəyin qalıcılığı olmaz, yemək lazımdır. Arvad əlini yanbızına vurub cavab verər ki, nə edim, bu yıxılacaq evdə un yox, ələk yox, dəvə dəyirmandan gəlmədi. Nə gəlirsə, mənim sağrıma gəlsin! Yönünü yan tərəfə, arxasını ərinə çevirər. Min söyləsən də, birini almaz, ərini dinləməz. O, Nuh peyğəmbərin eşşəyi əslindəndir. Ondan da sizi, xanım, Allah saxlasın! Ocağınıza belə arvad gəlməsin.
I
Dirsə xan oğlu Buğac xan boyunu bəyan edər, xanım, hey
Bir gün Qam Gan oğlu xan Bayandur yerindən qalxmışdı. Şamı çadırını yer üzünə tikdirmişdi. Alaca kölgəliyi göy üzünə yüksəlmişdi. Min yerdə ipək xalılar döşənmişdi.
Xanlar xanı xan Bayandur ildə bir dəfə ziyafət verər, Oğuz bəylərini qonaq edərdi. Yenə atdan ayğır, dəvədən buğa, qoyundan qoç qırdırdı. Bir yerə ağ otaq, bir yerə qırmızı otaq, bir yerə də qara otaq qoydurdu. “Kimin ki, oğlu, qızı yoxdu, qara otağa göndərin, qara keçə altına döşəyin, qara qoyun qovurmasından önünə gətirin. Yeyərsə, yesin, yeməzsə, qalxsın, getsin! Oğlu olanı ağ otağa, qızı olanı qırmızı otağa göndərin. Oğlu, qızı olmayanı Allah-Təala qarğıyıb, biz də qarğarıq, belə bilsin!” – dedi.
Oğuz bəyləri bir-bir gəlib yığnaq olmağa başladılar. Dirsə xan deyilən bir bəyin oğlu-qızı yoxdu. Söyləsin, görək, xanım, nə söyləmiş:
Sərin-sərin dan yelləri əsdiyində,
Saqqallı boz turqay14 quşu ötdüyündə,
Saqqalı uzun müəzzin15 azan oxuduğunda,
Bədöy atlar sahibini görüb kişnədiyində,
Axın qaranın seçildiyi çağda,
Sinəsi gözəl, uca dağlara gün dəyəndə,
Bəy igidlərin, qəhrəmanların bir-birinə qoyulduğu çağda…
Səhər erkəndən Dirsə xan qalxıb yerindən durdu. Qırx igidini yanına alıb Bayandur xanın yığnağına gəldi. Bayandur xanın igidləri Dirsə xanı qarşıladılar. Qara otağa dəvət etdilər. Altına qara keçə döşədilər. Önünə qara qoyun qovurmasından qoydular. “Bayandur xandan buyruq belədir, xanım!” – dedilər.
Dirsə xan soruşdu: “Bayandur xan nə əskikliyimi gördü? Qılıncımdanmı gördü, süfrəmdənmi gördü? Məndən alçaq kəsləri ağ otağa, qırmızı otağa göndərdi. Mənim nə günahım oldu ki, qara otağa saldırdı…”
Dedilər: “Xanım, bu gün Bayandur xandan buyruq belədir ki, oğlu, qızı olmayanı Allah-Təala qarğıyıb, biz də qarğarıq”.
Dirsə xan yerindən qalxdı: “İgidlərim, yerinizdən qalxıb durun. Bu qəriblik mənə ya məndəndir, ya xatundandır”
Dirsə xan evinə gəlib, çağırıb xatununa söyləyər. Görək, xanım, nə söyləyər:
Bəri gəl, başımın baxtı, evimin taxtı,
Evdən çıxıb gedincə, sərvi boylum,
Topuğuna sarmaşanda qara saçlım,
Qurulu yaya bənzər çatma qaşlım,
Qoşa badam sığmayan dar ağızlım,
Güz16 almasına bənzər al yanaqlım,
Qadınım, dirəyim, qüvvətim,
Görürsənmi nələr oldu?
“Xan Bayandur yerindən qalxıb durmuş, bir yerə ağ otaq, bir yerə qırmızı otaq, bir yerə qara otaq tikdirmiş. “Oğullunu ağ otağa, qızlını qırmızı otağa, oğlu, qızı olmayanı qara otağa yollayın; qara keçə altına döşəyin, qara qoyun qovurmasından önünə gətirin, yeyərsə, yesin, yeməzsə, qalxsın, getsin! Kimin ki oğlu, qızı yoxdur, onu Allah-Təala qarğıyıb, biz də qarğarıq!” deyib. Gəlib məni qarşıladılar, qara otağa yolladılar, altıma qara keçə döşədilər, önümə qara qoyun qovurmasından gətirdilər. “Oğlu, qızı olmayanı Allah-Təala qarğıyıb, biz də qarğarıq, belə bil!” – dedilər. Səndəndirmi, məndəndirmi? Allah-Təala bizə nur topu kimi bir oğul verməz, nədəndir?”
Söyləyər:
Xan qızı, yerimdən qalxımmı?
Yaxanla boğazından tutummu?
Qaba dabanımın altına atımmı?
Qara polad üz qılıncımı əlimə alımmı?
Öz gövdəndən başını kəsimmi?
Can şirinliyini sənə bildirimmi?
Alca qanını yer üzünə tökümmü?
Xan qızı, səbəbi nədir, de mənə,
Müdhiş qəzəb edirəm indi sənə!
Dirsə xanın xatunu söyləyər, görək, nə söyləyər:
Ey Dirsə xan, mənə qəzəb etmə,
İncinib acı sözlər söyləmə.
Yerindən qalx!
Alaca çadırını göy üzünə dikdir,
Atdan ayğır, dəvədən buğa, qoyundan qoç qırdır,
İç Oğuzun, Dış Oğuzun bəylərini dəvət et.
Ac görsən, doyur,
Çılpaq görsən, geydir,
Borclunu borcundan qurtar.
Təpə kimi ət yığ,
Göl kimi qımız sağdır,
Ulu toy et, ehtiyac dilə.
Ola ki, bir ağzı dualının xeyir-duasıyla
Tanrı bizə xeyirli bir övlad verə…
Dirsə xan əyalının sözüylə ulu toy etdi, ehtiyac dilədi. Atdan ayğır, dəvədən buğa, qoyundan qoç qırdırdı. İç Oğuz, Dış Oğuz bəylərini dəvət etdi. Ac görsə, doyurdu, çılpaq görsə, geydirdi, borclunu borcundan qurtardı. Təpə kimi ət yığdı, göl kimi qımız sağdırdı. Əl qaldırdılar, dua dilədilər. Bir ağzı dualının xeyir-duasıyla xatunu hamilə oldu. Bir neçə müddətdən sonra oğlan doğdu. Oğlancığını dayələrə verdi, baxdırdı.
At ayağı yüyrək, ozan dili çevik olar. Hər sümüklü bərkiyər, qabırğalı böyüyər. Oğlan on beş yaşına girdi. Oğlanın atası Bayandur xanın ordusuna qarışdı.
