Czytaj książkę: «Двое на вуліцы»

Czcionka:

* * *

Жыві як хочацца
Аповесць

Напачатку, яшчэ спрасоння, ён ніяк не мог даўмецца, што яго разбудзіла, што халоднае і, як яму нават падалося, вострае, нібы цвік, дзеўбанулася ў шчаку – быццам уджаліла – і адразу ж скацілася за расшпілены каўнер сарочкі – на грудзі, а потым, крыху ачомаўшыся і агоўтаўшыся ад сну, зразумеў: гэта, разгайданая рухам, адарвалася ад настылага жалеза і ўпала на яго зверху вялікая дажджавая кропля.

Ён сцепануўся, узняў галаву, якая, нібы не свая, адкінулася была ў сне назад, павёў плячыма і з непрыемнасцю адчуў, як кропля пад сарочкаю пакацілася па грудзях яшчэ далей, ніжэй, і там, дзе яна прайшла, целу зрабілася мокра, холадна і няхораша.

Ад нязручнага сну ў крэсле, калі галава матлялася ва ўсе бакі, ныла шыя, балелі плечы – як мядзведзь на іх уссеў – ды і наогул усяму яму было кепскавата-няўтульна.

Ён паварушыўся, пахітаў галавою, каб размяць зацёклыя цягліцы, адным пальцам паправіў акуляры, якія з’ехалі былі з пераносіцы, і ўсеўся зручней.

Аўтобус, не спяшаючыся, прадзіраўся праз восеньскую непагадзь, аб’язджаў вялікія лужыны на дарозе, а калі гэта яму не ўдавалася – з-пад колаў далёка на ўзбочыну ляцелі густыя брудныя пырскі. Дождж са снегам сыпаў на разараныя на зіму палі, на голыя, пачарнелыя ўжо ад макрэчы кусты, што паныла праплывалі за акном.

У палях, дзе яшчэ толькі пачынала світаць, было шэра, мокра і таксама няўтульна. Тыя ж шэрань і няўтульнасць гусціліся і ў аўтобусе – у ім усё было, як і на вуліцы, і толькі, можа, адно не хапала ветру і дажджу, каб поўнасцю адчуць, як холадна і зябка зараз вось там, на палявых сцяжынах, ля голых кустоў, дзе нясвежа бялеюцца – нібы рудзеюць – невялікія лапікі мокрага снегу, праз рэдзенькі покрыў якога праступае настылая цёмна-бурая зямля.

Праўда, спачатку, калі ён з сябрамі па непагадзі, яшчэ ўпоцемках – аўтобус выпраўляўся ў дарогу дужа рана – пехатою дабраўся нарэшце да раённай аўтастанцыі і, абшкробшы аб прыступку гразь з чаравікаў, увайшоў у зырка асветлены аўтобус, там яму стала раптам цёпла і ўтульна, нібы ў ласкавай і гасціннай, сагрэтай зычлівасцю хаце.

Але потым, калі выехалі з гарадка, пасажыры папрасілі шафёра выключыць святло: «Яшчэ ж рана, давайце паспім» – і ў аўтобусе адразу стала гэтак жа панура і хмурна, як і на вуліцы.

Хмурна было і ў яго на душы.

Учора нарэшце яны пусцілі электронна-вылічальную машыну, якую набыла – можа, для моды, а можа, яна і сапраўды там трэба – невялікая мясцовая фабрыка. З іхняга завода прыязджалі сюды іншыя людзі – інжынеры, мантажнікі, – рабілі свае вузлы, правяралі іх і вярталіся дамоў, і толькі вось яны, трое, былі тут, у раённым гарадку, пры машыне, неадлучна цэлы месяц. Закончыўшы працу, адзначыўшы камандзіроўкі, яны сабраліся ў гасцініцы, у яго, Жавейкавым, нумары – збірацца да Алега ці то дома, ці то ў камандзіроўцы было даўняю і звыклаю завядзёнкаю. І на гэты раз таксама ніхто не ўсумніўся: «Чаму гэта ўсё да Жавейкі ды да Жавейкі? Хадзем да мяне!», бо ўсе былі на дзіва перакананы, што збірацца трэба толькі там. Лёша Лясун, кучаравы, валасаты волат – валасы ў яго стаялі неяк дыбка, а таму галава была падобна на буслінае гняздо – узбуджана хадзіў па пакоі, узнімаў рукі ўгору, трос у паветры, нібы пагражаючы каму, сціснутымі кулакамі і басам дэкламаваў – як спяваў усё роўна, пераймаючы оперных спевакоў: «Уздаць трэба на гарачае каменне! Чуеце – уздаць! Ды так, каб ажно зашыпела».

Узялі пару бутэлек сухога віна. Лясун, які зусім не знаходзіў смаку ў сухім віне, зморшчыўся: «Ат, кісляццё адно» і «выбіў» сабе бутэлечку «Белавежскай»: маўляў, я на спецзабеспячэнні буду.

Яны доўга «ўздавалі на гарачае каменне», шмат курылі – аж вось і зараз яго валасы пахнуць табакаю, – гулялі ў падкіднога дурня.

У карты яму зусім не шанцавала – ён увесь час прайграваў: і падкідаць яму, як назло, не было чаго, і адбівацца таксама не было чым. Хлопцы жартавалі: «Нічога, нічога, Жавейка, цярпі – каму ў карты не шанцуе, таму ў каханні ой як ручыць». Ён смяяўся разам з імі над сваім няўмельствам, а сам думаў: «От чэрці, яшчэ пацяшаюцца! Лёгка ім пацяшацца, калі самім шанцуе і там, і там – і ў карты, і ў каханні».

Аднаго, не зважаючы на тое, што ён часам можа захапіцца і лішне «ўздаць на гарачае каменне», шчыра любіць жонка – ціхая, памяркоўная і клапатлівая, крыху старэйшая за яго па гадах жанчына. Яна вельмі яго даглядае – вось тут, у камандзіроўцы, без яе ўвагі і ласкавых рук ён неяк пакамячыўся ўвесь, зацёрся, пабруднеў – сарочкі не мые, чаравікі не чысціць, – калі хочаце, нават змізарнеў і страціў той свежы выгляд, якім ён заўсёды, дзякуючы жончыным клопатам, мог пахваліцца дома.

А другі, Радзік, амаль кожны дзень бегае на мясцовую пошту і звоніць жонцы, з якою яны жывуць так ужо дружна і злагадна, што нават суседзі часам жартуюць: «Вы ўжо хоць бы калі для прыліку пасварыліся, ці што». Зараз жонка ў яго цяжарная – па ёй, праўда, гэтага яшчэ не відно, але Радзік сам так кажа, а яму ж відней, – і таму ён хвалюецца і за яе, і за дачку, – ён чамусьці ўпэўнены, што ў яго будзе дачка, – і за першага сына, які застаўся на цэлы месяц з маці.

У яго, у Жавейкі, увесь час тухла папяроска, ён часта браў са стала запалкі і прыкурваў наноў, а Лясун жартаваў і з гэтага: «Вось бачыш, папяроска таксама тухне. Значыць, нехта думае пра цябе, сумуе без цябе, чакае. Глядзі, вунь як у Радзіка папяроска ярка гарыць, бо пра яго ж ніхто не думае».

Радзік – малады інжынер, амаль яшчэ хлапчук. І наіўны, наіўны. Жаніўся ён ужо даўнавата, гадоў з пяць назад, але пакуль што, відаць, яшчэ не нацешыўся з сямейнага шчасця і таму адусюль, як на злом галавы, хутчэй бег дадому – да маладой сваёй жонкі.

«А каму пра Радзіка думаць? – сур’ёзна, знарок уважліва гледзячы ў карты, вёў сваё Лясун. – Жонка ў яго ёмкая, прыгожая, маладая. Хіба яна будзе сядзець дома і чакаць нейкага там Радзіка з камандзіроўкі? Вядома ж, не! Яна ўжо недзе даўно да другіх пабегла – туды, дзе кампанія, віно, танцулькі…»

Радзік неяк разгублена і ў той жа час дужа пільна паглядзеў на Лесуна – ці смяецца ён, ці напраўду ўсё гэта гаворыць? – а пасля, перахапіўшы ледзь улоўную ўсмешку Жавейкі, зморшчыўся: «Не вярзі ты, Лясун, абы-чаго. Ты лепей глядзі, каб твая Лясоўна куды да старэйшых не збегла».

Хоць Радзік крыху і супакоіўся, але Жавейка бачыў, што Лесуновы словы, як кажуць, зачапілі хлапца за жывое: будзе ўсё ж асцярожна распытваць жонку, дзе яна была без яго, куды хадзіла…

Радзіка Алег упершыню ўбачыў на наваселлі ў Лесуна. Тады была амаль такая ж мокрая восень, і Радзік усё баяўся, каб не наслядзіць у хаце. Скочыць на новы, разасланы па падлозе дыван, абатрэ хуценька ногі і стаіць на ім – баіцца на чыстую падлогу стаць, каб не забрудзіць яе. Пастаіць так, пастаіць, а потым на другі дыван пераскоквае і там ногі таксама выцірае. А дываны ж прыгожыя, новенькія – толькі што з крамы. Лясун глядзеў-глядзеў на малога, злаваўся моўчкі, а тады і не сцярпеў: «Радзік, ты ногі сабе аб дыван абатры. Толькі нос не ўздумай ім выціраць – гэта ж табе не насоўка, абдзярэшся…»

І другая кропля ўпала гэтак жа нечакана, як і першая, – яна гулка шпокнулася на скураную Жавейкаву кепку і разбілася на маленечкія кропелькі: ён адчуў нават, як навокал, нібы якая морась, пасыпаліся пырскі.

Жавейка зірнуў угору: там, на столі, завязвалася новая кропля. Відаць, летні люк для вентыляцыі быў зачынены не зусім добра, і таму ў шчыліны задзьмувала дождж.

Ён пасунуўся да акна, пацясніў крыху Лёшу Лесуна – той прачнуўся, лыпнуў вачыма, няўцямна паглядзеў на яго і зноў заснуў.

Жавейка, заплюшчыўшы вочы, таксама спрабаваў заснуць. Але яму не спалася. Зноў успомніў пра папяроску, пра жарты сяброў. «А яна тухла, – падумаў сам сабе, – не таму, што па мне і праўда нехта сумуе, а таму, што я зусім не ўмею курыць». Колькі ні вучыўся – нічога не атрымліваецца: ён, асабліва калі заняты чым, забывае, што папяроску, каб яна добра гарэла, трэба, як соску, увесь час смактаць.

Па акне барабаніў дакучлівы дождж. Маленькія кропелькі на шыбах хутка большалі ад дажджынак, увачавідкі цяжэлі і, нібы пабраўшыся за рукі, паволі скраналіся з месца. Спачатку яны паціху сунуліся ўніз, убіраючы ў сябе ўсё больш і больш гэткіх жа, як самі, кропелек – усё набіралі разгон, – а потым імкліва, нібы ўрэшце адважыўшыся, віхляючы, быццам тыя рухавыя галавасцікі-апалонікі, шукаючы зручнейшай, пракладзенай ужо да іх на мокрым шкле сцяжыны, паспешліва кідаліся ўніз і імчалі ўсё хутчэй і хутчэй, пакідаючы за сабою вільготныя, звілістыя пісягі.

Ён глядзеў на гэты імклівы рух – нават вока не заўсёды магло прасачыць, як дажджыны, нібы жывое што, мільгалі па шыбе, – і яму здавалася, што гэта не кроплі бягуць па шкле, а ідзе нейкае паспешлівае, хапатлівае перасяленне цэлай калоніі галавасцікаў.

Успомніў, што гэтая думка прыйшла яму не зараз, зараз яна толькі паўтарылася. Так падумалася яму неяк раней, дома, ці не ў тую яшчэ восень, калі ён, адзінокі, у кепскім настроі сумна сядзеў у пустой кватэры і бяздумна, тужліва глядзеў у мокрае ад нуднага дажджу акно, па якім, як вось і сёння, кудысьці спяшаліся хапатлівыя кроплі-галавасцікі; калі за акном, пад вялікім знадворным градуснікам, нібы пад носам, вісела, хітаючыся ад ветру, і ўсё ніяк не магла адарвацца вялікая дажджавая кропля.

Успомніў пра хату, падумаў, як там зараз пуста і не па-жылому холадна, як ходзіць, пэўна, па кватэры вецер, як дзьме ён у неагледжаныя вокны, як ад яго павеву калышуцца фіранкі і шторы – раніцою аж боязна ўставаць, – і яго зноў скаланула, нібы ад той самай кроплі, што трапіла нядаўна за каўнер. Падумаў, што і муха, якая жыла ў яго хаце і якой ён заўсёды пакідаў нешта з ежы, мусіць, таксама здохла – на гэты раз, збіраючыся ў камандзіроўку, ён забыўся на яе і нічога не пакінуў.

І нібы наяве, выразна пачуўшы, як гулка адбіваюцца ў яго кватэры крокі, ён міжволі злавіў сябе на думцы, што ехаць дадому яму не хочацца.

У аўтобусе спалі. Лёша Лясун хроп, прысланіўшыся галавою да шыбіны, – калі аўтобус падкідала, яго валасы праціралі мокрае, запацелае шкло. Радзік соладка спаў, далёка назад адкінуўшы сваю галаву, – яна матлялася як не пад самым носам у Жавейкі: ён нават чуў, што ад яго валасоў густа пахне ўчорашнім дымам, які так уеўся, што і за кароткую ноч – яны позна ляглі і рана ўсталі – не паспеў выветрыцца. Радзікава галава матлялася па плячах так бездапаможна і нежыццёва, – нібы чужая, нібы прыстаўленая, – што Жавейку нават непрыемна было на ўсё гэта глядзець, і яму міжволі муляла такая дзіўная думка: маўляў, а ці зможа ён, прачнуўшыся, падняць яе, і ці зможа шыя зноў стаць пругкаю і моцнаю, каб, як і да гэтага, трымаць на плячах галаву. Уявіў, што, відаць вось так, калі ён спаў, матлялася і яго галава, і яму стала няёмка, што нехта і пра яго мог падумаць гэтак жа, як ён толькі што думаў пра Радзіка.

У аўтобусе кожны спаў так, як яму было зручней і як дазваляла дарожная неўладкаванасць. Абвёўшы вачыма ўсіх, хто спаў, Алег успомніў, што менавіта так спяць на вакзале.

Усе навокал спалі, і толькі на пярэднім сядзенні ціха, нібы шэпчучыся, размаўлялі два дзядзькі – відаць, вясковыя, відаць, ехалі ў горад да сваіх дзяцей: праход ля іх быў застаўлены кашамі, мяшкамі, авоськамі.

Жавейка прыслухаўся – пра што яны гавораць?

– Яно, калі ты пайшла ўжо на гэтых сірот, дык і маткай старайся ім быць, а не мачахай. А калі адчуваеш, што не зможаш, дык і не рыпайся, не ідзі за ўдаўца замуж.

– Ага. А то сваіх панадзявае, прыбярэ, як лялек, – у іх і касцюмчыкі, у іх і чаравічкі, – а гэтае дзіця няшчаснае як не босае ў школу бегае: ёй хоць бы на капейку чаго з горада прывезла.

Тую, пра каго дзядзькі гаварылі, яны, відаць, добра ведалі абодва.

– Яно і бацька вінаваты. Іншы бубухнуў бы пару разоў, дык і мачаха была б як мачаха – шаўковаю б зрабілася. А гэты ж маўчыць.

– Ага, не кажы ты, маўчыць…

З суседняга сядзення павярнуўся да іх, сеў якраз тварам на праход зусім старэнькі дзядок:

– Вось вы тут, чую я, усё «мачаха» ды «мачаха» гаворыце. А іншая мачаха, каб вы ведалі, часам лепей за родную матку дзяцей глядзіць. Матка вунь спілася, прыйшла, чаравікі ў роднай дачкі ўкрала і ўцякла. А мачаха сядзіць ля дзяўчынкі, слёзы ёй выцірае дый супакойвае: «Не плач, дачушка, мы табе новыя справім». А вы кажаце – мачаха…

– Дык што вы раўняеце? Якая ж гэта матка, калі яна спілася? А гэта ж здаровая і не глядзіць.

– Дзед праўду кажыць, – таксама павярнулася на размову немаладая ўжо жанчына і нават адхінула хустку з вуха – каб лепей чуць. – У мяне вунь у самой матка замуж за ўдаўца выйшла. І ці паверыце, так ужо баялася, каб яе ніхто не папікнуў, што яна сіротак не глядзіць. Дык ім усё лепшае аддавала, усё ў першую чаргу. І так яна ўжо гэтых чужых дзяцей глядзела, што мне, малой, нават не падабалася, што яна мне родная матка, – хацелася, каб і ў мяне мачаха была.

– А не выдумляй ты, цётка, абы-чаго – няма такіх мачах.

– Яй жа Богу, праўду кажу. Каб мне з гэтага месца не сысці, што праўда…

Апошнім часам Жавейку здавалася, што ўсюды людзі толькі пра гэта і гавораць: той развёўся, тая кінула свайго мужа, нехта гадуе чужых дзяцей – быццам бы ўсе толькі тое і робяць, што разводзяцца, жывуць з чужымі дзяцьмі і кожнаму стрэчнаму пра гэта расказваюць. Ды ён разумеў, што людзі і жывуць шырэй, і гавораць шмат пра што іншае, але ўсё гэта лёгка абыходзіць яго, а ягонае насцярожанае вуха ловіць толькі тое, што баліць і яму самому.

Скажам, хіба, да прыкладу, у той халодны восеньскі дзень, калі ліў такі ж самы, як сёння, дождж, ён мала каго сустракаў на мокрай і няветлівай вуліцы. Але ж запомніў бадай што толькі іх – бацьку і сына. Бацька быў цёпла апрануты, ён размашыста шыбаваў па лужынах, а побач з ім у адным пінжачку, без куртачкі бег малы – дождж ліў яму за каўнер, хлопчык уцягваў галаву ў плечы і ўсё стараўся глыбей у кішэні схаваць свае паакрэплыя на дажджы і холадзе рукі, усё спрабаваў нешта загаварыць да бацькі, але той маўчаў. Жавейка здзівіўся, што ў чалавека так і не з’явілася жадання захінуць малога хоць крысом бліскучага ад дажджу плашча, зашпіленага на ўсе гузікі, – нават башлык быў насунуты на галаву і завязаны пад барадою.

Вось тады, седзячы дома каля акна, ён глядзеў на халодную кроплю пад градуснікам, на галавасцікаў, якія спяшаліся па шыбах немаведама куды, а перад вачыма ў яго ўсё стаялі тыя двое – бацька і сын.

А можа, той мужчына, які вёў хлопчыка ў дзіцячы сад, ніякі не бацька малому? А хто ж ён тады? Выпадковы чалавек? Прымак? Знаёмы? Сябра яго маці на адну толькі ноч? А можа, усё ж бацька, але п’яніца? Не, на п’яніцу ён не падобны. Жавейка бачыў – балазе дзіцячы сад у яго пад самымі вокнамі, – як п’яныя бацькі забіралі часам дадому дзяцей. Яны затульвалі малых ад ветру, захіналі лацвей у палітончыкі, ішлі, хістаючыся ва ўсе бакі, іх заносіла, але яны ўважліва глядзелі, каб не наступіць малым на ногі, і моцна трымалі сына ці дачушку за ручаняткі: п’яніцы напачатку бываюць, дарэчы, вельмі чуллівымі.

Жавейка сам сабе празваў гэтага мужчыну «мачахай», грэбліва ўспамінаў яго, асуджаў і разумеў, што ён дужа кепскі чалавек. Бо калі б быў хоць крыху лепшы, то, не зважаючы на тое, кім даводзіцца яму малы, абавязкова захінуў бы хлопчыка ад дажджу.

Думаў і пра свайго сына. Як ён там? Хто яго водзіць зараз у сад? Хто забірае дадому? Ці ўспамінае ён бацьку?

Вова сніўся яму зараз як не кожную ноч. I ўдзень ён у многіх хлапчуках пазнаваў яго і гатовы быў бегчы за кожным, хто нават са спіны быў падобны на сына.

* * *

Яны жылі з жонкаю дружна і хораша.

Хоць пазнаёміліся зусім выпадкова, сустракаліся таксама вельмі мала і да жаніцьбы, як кажуць, амаль што «не хадзілі» – толькі пісьмамі віталіся, – але сям’я ў іх атрымалася шчаслівая.

А пазнаёміліся яны з Тоняю ў дарозе.

Тады ён апошні год служыў у арміі і, атрымаўшы водпуск, ехаў дадому. Але раней чым заехаць да маці, якая адна, чакаючы яго, жыла ў вёсцы, ён рашыў паказацца сястры – Аленка выйшла замуж. У гарадок, што ляжаў якраз на паўдарозе ў родныя мясціны: маўляў, няхай паглядзіць на брата, у якога «ўсе грудзі ў медалях» – крыху значкоў у Алега было сваіх, крыху, для важнасці, ён пазычыў у сяброў і ўсё гэта начапіў на гімнасцёрку. Ён пагасцяваў колькі дзён у сястры, падружыўся з яе старэйшым сынам – у дзядзькі, апроч значкоў, была яшчэ і ракетніца, а таму малы нават у першы ж дзень ніяк не мог дачакацца вечара, калі можна будзе запусціць ракету. Хлопчык дужа ўпадабаў дзядзьку Алега, і калі той збіраўся ад’язджаць, ён так плакаў, так прасіўся ехаць разам з ім да бабулі, што давялося яго ўзяць з сабою. А потым, калі расплакалася і сястрына дачушка, якой таксама заманулася да бабулі, узяў нават і яе…

Было якраз лета, шчодра свяціла сонца, і цягнік падышоў да станцыі, спавіты ў святло і ззянне, – Алег і сёння, вось зараз, праз гэтую шэрую дажджлівую непагадзь нібыта наноў бачыў, як ён – увесь пушысты ад промняў – набліжаецца да перона.

У гэтым цягніку яны і пазнаёміліся.

Студэнты шумнаю гурмою ехалі дадому, каб нейкі час пабыць з бацькамі перад тым, як зноў раз’язджацца ў студэнцкія будаўнічыя атрады, на практыку, у экспедыцыі.

Хлопцы і дзяўчаты весяліліся, нават дзяцініліся, рагаталі і спявалі пад гітару просценькімі галасамі свае просценькія студэнцкія песні.

Яна ж сядзела насупраць яго і чытала кнігу. Доўгія, белыя, як лён, валасы, разабраныя на дзве пасмы, вольна спадалі на столік, захіналі нават яе твар, вочы: Алегу здавалася, што валасы засцяць ёй кнігу, замінаюць чытаць, і яму вельмі ж – да няўсцерпу – хацелася адхінуць іх. А можа, і не столькі адхінуць, як проста дакрануцца да іх – мяккіх і зваблівых.

І ён не стрымаўся. Далікатна, ласкава так адгарнуў яе валасы, спачатку з аднаго боку, потым з другога, захінуў пасмы за яе маленькія, зграбныя вушы – яна, відаць, здзіўленая і ўражаная, нават не зварухнулася, засяроджаная, як і да гэтага, глядзела ў кнігу і рабіла выгляд, што чытае. Потым сарамліва падняла вочы, разгублена паціснула плячыма і сказала:

– А вы смелы.

– А вы прыгожая, – адказаў ён, і яны абое немаведама чаго рассмяяліся, а студэнты, якія, здавалася, і не зважалі на іх, тут жа закрычалі «горка» і пачалі пацешна спяваць ім вясельныя песні.

Але зараз і іхнія песні, і іхні смех, і нават іхняя гітара, якая, кепска наструненая, брынькала не дужа каб цікава, нібыта здаліліся для іх дваіх; зараз усё гэта злівалася ў нейкі агульны, далёкі-далёкі шорах і патрэскванне: здавалася, што гэта недзе ў другім свеце шэпча – слоў не разабраць – радыёпрыёмнік, які нехта выключыў не да канца, і той усё яшчэ хрыпіць, абыякава змешваючы розныя хвалі.

Малыя таксама пасябравалі з цёцяю Тоняю. Ды так, што жанчыны, якія зайшлі ў вагон пасля, падумалі нават, што гэта яе дзеці. I калі, развітваючыся на бабуліным раз’ездзе, хлопчык вельмі лашчыўся да яе, а дзяўчынка не хацела злазіць з каленяў, калі Алег вёў пляменнікаў да выхаду, ён чуў, як жанчыны, не хаваючыся, дзівіліся: «Глядзі ты, збыла ўжо салдату сваіх дзяцей. Ды хутка як. А той, дурань, – за рукі і павёў».

Потым Тоня сама прызнавалася яму:

– Ведаеш, як ты адсланіў мае валасы, як убачыла я цябе – Бог мог, думаю, які прыгажун сядзіць, які бравы: усе грудзі ў медалях! I яшчэ ўбачыла, як да цябе малыя прыліплі і як ты ўмееш з імі забаўляцца, таксама падумала: Бог мой, во некаму такое шчасце на галаву зваліцца.

– I я пра шчасце ўспомніў, калі ўбачыў цябе. Гляджу, як малыя мае да цябе горнуцца, і таксама думаю: во некаму жонка добрая будзе.

Таму Алег адразу ж, як толькі дэмабілізаваўся, пазваніў ёй па міжгароднім тэлефоне ў студэнцкі інтэрнат.

– Што ты робіш?

– Вучу стараславянскую мову. А ты?

– А я да вяселля рыхтуюся.

– Што, што? – крыху насцярожылася яна.

– Да вяселля, кажу, рыхтуюся. Самагонку ганю, шлюбны касцюм шыю – ведаеш, чорны такі, строгі, з беленькаю насовачкаю ў кішэньцы. Нішто сабе атрымліваецца, чуеш?

– А хто ж у цябе жэніцца? – Тоня старалася гаварыць спакойна, але ён адчуваў, што яна напружана чакае яго адказу.

– Як хто? Сам!

Дзяўчына крыху памаўчала: навіна яе здзівіла, і яна абдумвала, што гаварыць далей.

– Ну, а хто ж такая шчаслівая? Тая, каго ты бярэш? – яшчэ больш насцярожана пыталася Тоня, а сама зноў жа думала, як сябе паводзіць, калі пачуе раптам імя сваёй суперніцы.

– А ты спытайся ў сябе самой, ці шчаслівая ты.

– Чаму?

– Таму, што я з табою жанюся! – закрычаў ён колькі сілы ў трубку.

Яна засмяялася.

– Бог мой, ён рыхтуецца да вяселля, шые сабе шлюбны касцюм, а я, яго нарачоная, нічога пра гэта не ведаю.

– Дык вось я і званю, каб сказаць, што ты выходзіш за мяне замуж.

Яна ўжо нічога яму не адказвала, адно, не стрымліваючыся, шчыра смяялася – у трубцы толькі і чуваць было яе «ках-ках-ках-ках».

Яму і потым, калі яны пажаніліся, вельмі падабаўся гэты яе смех. З розных гарадоў, з розных камандзіровак ён званіў жонцы па тэлефоне-аўтамаце, і калі манеты канчаліся, а на табло ўспыхваў надпіс: «Засталося 30 секунд», Алег, спяшаючыся, крычаў у трубку: «Усё, бывай», а затым паўтараў адно толькі слова: «Цалую, цалую, цалую». Яна шчыра смяялася – Тоні, вядома ж, падабалася гэта, – а ён «цалаваў» яе, аж пакуль аўтамат неяк бязгучна, без пстрыкання і без гуду – проста тухла табло, і ўсё – не раз’ядноўваў іх. У кабіне адразу рабілася ціха-ціха, а ў яго ў вушах усё яшчэ гучала яе радаснае і шчаслівае «ках-ках-ках-ках-ках»…

Тады ж пасля Алегавага тэлефоннага званка Тоня – пра гэта яна расказвала потым, – усё яшчэ смеючыся, вярнулася ў свой пакой. Дзяўчаты насцярожыліся.

– Што з табою? – спыталіся ў некалькі галасоў адразу.

– Дзяўчаткі, Бог мой, павіншуйце мяне, – крыху адсмяяўшыся, адказала яна. – Разумееце, я выходжу замуж і сама нават не ведаю пра гэта.

Тады стрымана, хоць і шчыра, засмяяліся сяброўкі – дзяўчаты смяюцца не ўсе разам, а кожная сабе, і таму такога дружнага рогату, як у хлопцаў, у іх не бывае.

– Ён ужо касцюм шлюбны шые. Да вяселля рыхтуецца. Самагонку гоніць.

– Хто ён?

– Ну Алег, салдат той. Памятаеце, я вам расказвала?

Яна, расчырванелая, смяялася нязмушана, абдымала дзяўчат, цалавала іх, і ёй было вельмі прыемна, што яна выходзіць замуж.

А праз колькі дзён Алег прыслаў пісьмо, а ў ім кароценькую, спісаную аднекуль інструкцыю па шыццю шлюбнага ўбору: «Сукенка нявесты па традыцыі шыецца з белай тканіны – натуральнага ці штучнага шоўку, мяккай шэрсці, тафты, гіпюру, баваўняных карункаў на атласнай падкладцы, шаўковага ці баваўнянага піке. Яна можа быць кароткай ці доўгай. Кароткую сукенку і пасля вяселля можна насіць, як святочную, калі зняць некаторыя ўпрыгожванні. Доўгая – больш урачыстая, яе надзяваюць толькі адзін раз – на вяселле».

Словам, тое шчасце, пра якое яны абое падумалі ў першую сваю сустрэчу, раптоўна абвалілася на іх, сагрэла сваёю цеплынёю і ласкаю, падаравала ім пацешнага сына, іхняга Вовачку, якім яны не маглі нарадавацца, і блізка каля дзесяці год яднала і цешыла, нібы маладажонаў падчас мядовага месяца.

I таму нейкім недарэчным жартам здалася яму тая запіска, банальна пакладзеная на стол, – колькі ўжо такіх запісак нечакана знаходзілі на сваіх сталах мужчыны ў розных кнігах і кінафільмах! – прыціснутая цукеркаю, каб не знёс вецер, які пырхаў пры адчыненым акне. Яму хацелася, каб гэта быў сон і каб, прачнуўшыся, ён нічога не ўбачыў на стале, але гэта была ява, і запіска напраўду ляжала перад ім.

«Алег, даруй мне, але інакш я не магу. Мы з Вовам выходзім замуж і пакідаем цябе. Не шукай нас і не спрабуй што-небудзь змяніць, – змяніць ужо нічога нельга. Бывай здароў і жыві як хочацца. З прывітаннем – Тоня».

* * *

Ён ніколі не быў раўнівы.

Нават тады, калі ў кватэру над імі, на апошні, пяты паверх, пасяліўся малады лейтэнант са сваёю жонкаю, з якім яны неяк адразу пазнаёміліся і які часта пачаў да іх заходзіць. Алег заставаўся спакойны, бо раўнаваць жонку не было ніякіх падстаў: лейтэнант прыходзіў, калі ён сам быў дома, гаварыў з жонкаю пры ім і не дазваляў сабе нічога такога, што б магло насцярожыць.

Праўда, калі яны часам сем’ямі гулялі ў карты, яму было неяк крыху неспакойна. Ён не хацеў быць у пары з жонкаю, бо калі яны прайгравалі, яму было крыўдна і няёмка. Але ён не хацеў таксама, каб Тоня гуляла з Сашкам, бо калі яны, пераміргваючыся, пераглядваючыся, усміхаючыся адно аднаму, выйгравалі, яму зноў жа было непрыемна і раўніва: бач ты іх, разумеюць адно аднаго з паўслова. Але гэта былі дробязі, і ён хутка пра іх забываўся.

Ранейшы іхні сусед зверху, які зараз пераехаў у новую, большую кватэру, быў мнагадзетны – яны з жонкаю мелі шасцёра ці нават сямёра дзяцей, – не гаваркі і таму часцей за ўсё маўчаў: нярэдка, калі сустракаліся ў пад’ездзе, ён, задумаўшыся, мог нават не павітацца – відаць, увесь час быў заняты думкаю, як накарміць і ў што апрануць такую грамаду дзяцей. А лейтэнант Сашка аказаўся таварыскім хлопцам – ён заўсёды знаходзіў прычыну, каб пабываць у суседзяў: летам яму дома было горача – маўляў, ведаеш, так напякло сонца ў дах, што ў хаце, як у інкубатары, – спякота, хоць ты задыхніся, у адных трусах і то млосна; зімою яму было холадна – ведаеш, снег жа над галовамі ляжыць, мароз як ціскане з усіх бакоў, дык здаецца, што бетон, нібы шалупінне, трашчыць: то пусціце пагрэцца ў вашу сям’ю.

Дзяцей у іх пакуль не было, але лейтэнантава жонка хадзіла ўжо на россыпе. Сашка радаваўся гэтаму, выбіраў сыну імя, а калі прыходзіў да іх, гуляў з Вовачкам і падміргваў Алегу: «Ну, хопіць, хопіць табе задавацца. Хутка і ў нас свой Вовачка будзе». I, гладзячы малога па галоўцы, пытаўся ў яго: «Вова, а ты будзеш з нашым Вовам дружыць?»

Але аднойчы Сашка прыйшоў да іх сумны.

– Чаго гвардыя галаву павесіла? – пацікавіўся Алег.

– Маўчы ты, кепскія нашы справы, – заклапочана адказаў лейтэнант.

Высветлілася, што Ірка хадзіла ў жаночую кансультацыю. I там доктарка – ці то зусім нявопытная дзяжурыла, ці то яна сапраўды была злая і зрабіла гэта знарок, уважліва агледзеўшы жанчыну, нібы між іншым спыталася ў яе: «А навошта гэта вы зацяжарылі? Вы ж бачыце, які ў вас вузенькі таз? Вы ж не зможаце радзіць».

Хоць доктарка потым і суцяшала яе, Ірка вярнулася дадому заплаканая. Яна, перапалоханая, плакала і дома, Сашка супакойваў яе, але і сам крыху разгубіўся: калі так гаворыць доктар, то тут, мусіць, нешта ёсць.

Расказаўшы пра ўсё гэта Алегу, Сашка ўважліва, нібы вывучаючы, правёў позіркам па Тоніным паўнаклубым стане і паспрабаваў нават пажартаваць:

– Пазычыў бы ты нам сваёй Тоні. Мы б радзілі Вовачку, а пасля зноў бы табе вярнулі яе.

Алегу гэта не спадабалася, яму здалося, што жарт выйшаў грубавата-няўдалы, але ён прымусіў сябе ўсміхнуцца – не будзеш жа злавацца на чалавека, якому і без цябе горна – і сам адказаў жартам:

– Што ты ў мяне пытаеш? Тоня табе трэба, з Тоняю і дамаўляйся.

Алега трохі здзівіла, што Тоня, заўсёды вельмі грэблівая да такіх непрыстойнасцей, на гэты раз нібы нічога і не заўважыла. Але яго яшчэ болей здзівіла тое ўзрушэнне, якое нечакана запаланіла жонку, калі Ірка нарэшце нарадзіла дачку – ад сполаху, відаць, трохі раней часу, але жывенькую і здаровенькую.

Тоня ўсхвалявана, горача абмяркоўвала з Сашкам, што трэба купіць малой, пярэчыла яму – маўляў, не гэта, а лепей вось гэта, – прапаноўвала штосьці сама, бегала з нявопытным бацькам па магазінах: увечары яны вярталіся дадому з поўным наруччам нейкіх пакетаў, клункаў, каробак, увязак, адкуль вытыркаліся пялёнкі, цацкі, паўзункі, якіх – Алегу здавалася, што пакупцы купляюць якраз не тое, што трэба, – і так ужо было поўна ў лейтэнантавай кватэры. Тоня расчырванелася, яе перапаўняла незразумелае нервовае ўзбуджэнне, яна ўся аж свяцілася ад радасці, і таму збоку магло здацца, што гэта не Ірка, а яна нарадзіла лейтэнанту дачку. За новымі, непрадбачанымі клопатамі жонка нібыта забылася нават пра свайго сына, і калі той пачынаў плакаць, нехаця брала яго за руку і цягала разам з сабою па магазінах. Алегу гэта не падабалася, ён пачуваўся нібыта лішнім ва ўсім гэтым чужым свяце і таму спрабаваў трохі ахалодзіць, прысароміць жонку:

– Чаго ты разбегалася? Супакойся. А то людзі смяяцца будуць.

– Кінь ты, Алежка. Гэта ж малое. А яму ўвага трэба. Ты сам не радзіў, дык і не ведаеш. Табе лёгка было – я ў вёсцы ў маці і хадзіла Вовачкам, і радзіла там, табе ўжо гатовага сына прывезла. Ты ж і не купаў яго, і пялёнкі не мыў. Помніш, як ён ад цябе, нібы ад чужога, адварочваўся, калі ўпершыню ўбачыў. А тут жа і парадзісе памагчы трэба. Яна ж вунь якая хворая – нічога пакуль рабіць не можа.

Алег жа бачыў, што парадзісе таксама не падабаецца гэтая яе мітусня. Ірка ляжала ў ложку сярод белых прасцін, неяк іранічна, нават грэбліва глядзела на Тоніна ўзрушэнне, кідала ўстрывожаны погляд на мужа, які раптам часцей пачаў раіцца не з ёю, жонкаю, а з гэтаю, незнаёмаю яшчэ нядаўна, чужою яму і зараз, жанчынаю.

Пакуль Ірка яшчэ ляжала, не хадзіла, яна сяк-так цярпела Тоніну дапамогу, а як толькі крыху ачуняла, адразу ўзялася рабіць усё сама. Але ж Сашка ўсё роўна, калі жонка выходзіла куды ў магазін, адразу прыбягаў да іх:

– Тоня, памажы – малое плача.

Тоня, чым бы яна ні займалася, тут жа кідала ўсю сваю працу, выцірала рукі аб фартушок і, крыкнуўшы мужу з кухні: «Алег, глядзі, каб бульба не прыгарэла», у чым стаяла – у халаце, дык у халаце, у кароценькай сукеначцы, дык у сукеначцы – бегла разам з Сашкам да яго ў кватэру. Алег бачыў, што такое ёй да душы, што яна ўжо штораз нецярплівей чакае Сашкавага званка. Алегу такія запросіны не падабаліся, але ён усё роўна глядзеў на іх пакуль што спакойна і не думаў пра большае: ну і што, калі яна збегае, ну і што з таго, калі яна паняньчыць, супакоіць дзіця.

Дарэчы, ён і сам, незаўважна для сябе самога, пачаў клапаціцца пра лейтэнантавага першынца. Калі ў Іркі знікла малако, Алег пазнаёміў Сашку з Анцяй, прыгожай, паўнагрудай мантажніцай з іхняга завода. Яна якраз тады таксама радзіла, і ў яе было столькі малака, што сваё малое не паспявала папіваць. У яе ўжо брала малако яшчэ адна парадзіха, але Анця не адмовіла і Сашку. Адно толькі яна папрасіла за гэта добрыя грошы, таму Сашка, вярнуўшыся з поўнай бутэлечкай, жартаваў:

– Ого, дык твая знаёмая, глядзі, круглы год запускацца не будзе. Мільянершай стане.

Сашка штодзень бегаў да Анці па малако, але, нягледзячы на гэта, паспяваў зазірнуць і да іх. Пазней ён пачаў прыбягаць па Тоню і пры жонцы:

– Хадзем, малая плача, а Ірка яе супакоіць не ўмее.

Ён, Алег, значыць, нічога благога не заўважаў, а Ірка – тая ўсё бачыла. I таму, калі Алег неяк выпадкова сустрэўся з ёю на вуліцы і, павітаўшыся, хацеў прайсці міма, яна затрымала яго за рукаў: