Czytaj książkę: «Кырыыстаах таас»
Аан тыл
Сахабыт сирин киэҥ нэлэмэн киэлитигэр биһигиттэн, аҕыйах ахсааннаах олохтоох омуктартан, ураты төһөлөөх элбэх араас омук дьоно кэлэн үлэлээн-хамсаан, олох олорон, сири-дойдуну чинчийэн-үөрэтэн, баайын-дуолун туһаҕа таһааран, урукку Сэбиэскэй Союһу, Арассыыйа Эбэ Хотуну барҕаппыттара, байыппыттара буолуой? Бу өттүнэн ыллахха, күүстээх хамсааһын Алдан кыһыл көмүһэ аһыллыаҕыттан – ааспыт үйэ сүүрбэһис сылларыттан ыла саҕаламмыта. Оччотооҕу «Алданзолото» трест кылаабынай геологынан үлэлээбит эдэр геолог Юрий Александрович Билибин эрчимнээх туруорсуутунан, 1928 сыллаахха маҥнайгы Халыматааҕы экспедиция тэриллибитэ. Бу экспедиция балтараа сыллаах үлэтин түмүгүнэн, аҕыйах сылынан «Дальстрой» трест олохтоммута. Мантан ыла Саха сиригэр көмүс промышленноһа күүскэ сайдыбыта.
Дойдубут бу кэминээҕи историята, оччотооҕу далааһыннаах үлэ-хамнас, ГУЛАГ тэриллиитэ, түҥ тайҕа кистэлэҥин курдук, баччааҥҥа диэри тыытыллыбакка, арыллыбакка сытар. Бу үрүҥ да, хара да өрүттээх үс көлүөнэ дьон олоҕун устата салҕанан барбыт кэм – бүтүн эпоха – биһиги республикабыт ааспыт үйэтээҕи историятыгар биир саамай улахан миэстэни ылар. Онон бу салаа хайа эрэ өттүнэн сырдатыллыбакка хаалара дойдубут ааспыт кэминээҕи олоҕун үөрэтии итэҕэһин быһыытынан билиниллиэхтээх.
1982 сыллаахха тахсыбыт «Кырыыстаах таас» сэһэн история бу кистэлэҥин сэгэтэн көрүү эрэ быһыытынан суруллубута. Сэһэн тахсыбыта үйэ чиэппэрэ ааспытын кэннэ, бу темаҕа иккистээн эргиллэн, кыах тиийэринэн, доруобуйа төһө көҥүллүүрүнэн салгыы үлэлэһэн көрүөх санаа күөрэйдэ. Олохтоохтору өрө көтөхпөтөх көмүс промышленноһын сайыннарыынан сибээстээн, бүтүн Илин Сибиир киэҥ иэнин тухары төһөлөөх элбэх киһи дьылҕата түстэммитин, төһөлөөх дьон уҥуоҕа урусхалламмытын ситэри ыатарар кыах кимиэхэ да бэриллибэт. Ону арыйарга хас да уонунан кинигэ – эпопея суруллуон наада. Ол биир киһи кылгас үйэтигэр кыаллыбат. Онон урукку сэһэммин ромаҥҥа кубулутан, Халыма көмүһүн былааннаахтык чинчийэн арыйбыт уһулуччулаах учуонай Ю.А.Билибин уонна кини соратнига, Магадан куораты төрүттээбит В.А.Цареградскай маҥнайгы экспедицияларын туһунан саҕалааһыны ааҕааччылар болҕомтолоругар таһаарарга холоннум.
Революция иннинэ да, сэбиэскэй да кэмҥэ, күн бүгүн даҕаны кыһыл көмүс ыар тыынын сабыдыала биһиэхэ, олохтоох омуктарга, үтүөнү оҥорбутунааҕар араас содулу аҕалбыта улахан. Онон «Кырыыстаах таас» диэн аат хайа да кэмҥэ суолтата сүппэт.
Ааптар
1.
Сиридикээн үрэҕэ икки иэдэс хайатын таас чанчыктарыттан хардарыта тэбинэн, Халыма эбэ хотуҥҥа халдьыгыраччы сүүрдэр. Кыараҕас ыллык суол үрэх тоҕойдорун таас харгыларынан быһыта охсор.
Лөкөй Лөгөнтөй көхсүн иһигэр киҥинэйэн ыллыы иһэн, устунан нухарыйыах курдук буолан барда. Төбөтүн төҥкөччү түһэрэн, икки өттүнэн биллэрдик иҥнэҥнээн ылла.
Эмискэ ата тохтуу биэрдэ. Киһи төбөтүн оройунан баран иһэн, арыычча өрүһүннэ. Соһуйбута бэрдиттэн суолун-ииһин өйдөөн көрүммэтэ. Кыбдьыгырыы түһээт, атын холурдук быһа тиҥилэхтээбитигэр, ата кэннинэн чинэриҥнээтэ. Онтон эмискэ иннин диэки дьүккүйбүтүгэр туох эрэ быһа ыстанар тыаһа иһилиннэ. Лөкөй туох эрэ бөрүкүтэ суох быһыы тахсыбытын сэрэйэн, эргиллэн көрдө. Таҥхаҕар муостаах хара маҥаас ынах сөбүлээбэтэхтии үөстээҕинэн таҥнары көрөн кэбиһээт, баһын быһа илгиһиннэ уонна сырааннаах муннун «пуус» гына тыаһатта.
– Балай Маҥаас, бэрт сүөһү, бу түүн сиргэ хоннороруҥ буолуо. Бүгүн күннээххэ бэркэ миигин эрэйдээтиҥ, – Лөкөй өс саҕа буолан, атыттан адаарыйан түһэн, ынаҕын быстыбыт быатыттан сиэтэн аҕалан, атын кутуругар холбоммут быата быстыбытын сүөрэн, икки төбөтүн ыйылыннары тардан, салҕаан кэбистэ. Онтон ынах сүүһүгэр кириэстии тардыллыбыт томторук быатын чиҥэтэн аччарыһа турдаҕына, ата уулаары олом ортотугар киирдэ. Иччитэ атын буойан көрдө да – туһалаабата. Төһө да кыйаханнар тэҥнэһиэ дуо, ууну кэһэригэр тиийдэ. Чөм-чөм үктэнитэлээн киирэн, атын тэһиинин ылаары төҥкөйдө. Ып-ыраас уу түгэҕэ курдаттыы дьэрэлийэн сытар. Араас өҥнөөх таас бытархайдарын быыһыгар ытыс саҕа дьикти таас күн чаҕылыгар уоттуҥу кыһыл өҥүнэн толбоннуран көһүннэ. Лөкөй ону улахаҥҥа уурбата. Уһун үйэтигэр бу дойду таас үрэхтэригэр, хайаларын сирэйдэригэр итиннээҕэр буолуох араас дьэрэкээн ойуулаах, ыраас сырдык өҥнөрдөөх, оннооҕор муус курдук дьэҥкир таастары көрдө ини, көрбөтө ини. Ол да буоллар, тэһиинин атын атаҕыттан араара таарыйа били тааһы харбаан ылбыта, тааһа ыбыс-ыарахан эбит.
– Ар-дьаалы, эчи, сибиниэскэ дылы буолан, тоҕо ыараханай? – Лөкөй сөхпүччэ саҥа аллайда. Кыракый таас маннык ыарахан буоларын урут билэ илигэ. Онуоха эбии толбоннуран көстөр кыһыллыҥы өҥнөөҕө ордук муодарҕатта. Ылыан дуу, ылымыан дуу саарыы турдаҕына, этэрбэһин сиигинэн атаҕар тымныы уу билиннэ. Онуоха эрэ үрэх ортотугар турарын дьэ өйдөөтө. Атын сиэппитинэн бокуойа суох уҥуоргу кытыыны былдьаста. Туруору соҕус эмпэрэ сыыры өрө дабайан, хагдарыйбыт кырыстаах кураанах сиргэ тохтоото. Илиитэ иллэҥэ суоҕун ити икки ардыгар умунна. Наҕылыйан чэпчэтиниэн санаан иһэн, тутуурдааҕын өйдөөн сиргэ силлээтэ. Ханна ууруон саараабыттыы ол-бу диэки көрүтэлээтэ. Эмискэ хараҕа ыҥыырыгар хапсыччы быраҕыллыбыт бэрэмэдэйигэр хатанна. Соччолоох быһааран өйдөөбөккө, тааһын бэрэмэдэй аһаҕас муннугунан иһирдьэ түһэрэн кэбистэ.
Лөкөй сурулларынан, Омуоһап Лөгөнтөй, Буйуҥда өрүскэ олохсуйбута уонтан тахса сыл буолла. Бу иҥнэҥнээн хаамар үрдүк уҥуохтаах, кытархай хааннаах, кимистигэс сүүһүн аннынан сабыччы көрбүт, кэтит нүксүгүр көҕүстээх, бэйэтин лаппа кыанар күүстээх-уохтаах аҕамсыйа баран эрэр киһи. Сайын аайы икки чороччу улаатан эрэр уолаттарын батыһыннара сылдьан, оту хото оттуур буолан, биэс-алта сүөһүнү сыл таһаарынар. Быһаас Сэйимчээҥҥэ олохтоох Сиидэр кинээс Дьокуускай улахан атыыһыта Кушнарев бирикээсчитиниин Уолаҕа айаннаан иһэн, Буйуҥданан кэлэн ааспыттаах. Онно Лөкөйгө биир улахан сүөһүнү уостатыах буолан, күһүн ону эрдэ кэлэн ыларыгар мас-таас курдук этэн барбыта. Ол ынаҕы бу холбонон истэҕэ.
* * *
Буйуҥда өрүс көнө хонуулаах киэҥ хочотун биир хонноҕор хойуу мастаах сиргэ буор сыбахтаах кыра балаҕан турар. Тэлгэһэҕэ оонньуу сылдьар икки уол аҕалара ынах холбонуулаах иһэрин көрөн, утары сырсан бөтөрөҥнөһөн кэллилэр.
– Туох ааттаахха өрө мэҥиһэн кэллигит, сэрэниҥ ынаҕы үргүттүгүт! – Лөкөй оҕолорун таптаабыт хараҕынан үөрэ көрдөр даҕаны, суоһурҕаммыта буолла.
– Аҕаа, бу ынаҕы биһиэхэ биэрдилэр дуо? Па-хыый, муоһа тоҕо токурай? – диэн кыра уол, сирбит санаатын биллэрэн, чаҕаарыйа түстэ.
– Ээ, акаары, хайа билигин үүтүн истэххинэ сириэҥ суоҕа. Хата, бар, ийэҕин ыҥыр, кэлэн бу сүөһүнү далга киллэрэн баайдын, күрээн хаалыаҕа. Онтон эн, улахан бэдик, аты сыгынньахтаа, – аҕалара далын ааныгар атын тохтотон, тэһиинин уолугар биэрдэ. Бэйэтэ бэрэмэдэйин санныгар иилинэ быраҕан, көһүйэн хаалбыт атаҕын нэһиилэ сыҕарытан, дьиэтин диэки хааман алтахтаата.
Сотору кэргэнэ Алааппыйа киирэн кэллэ. Киһитэ сылайан сынньана сытарын аһыммыт хараҕынан имэрийэ көрүтэлээтэ.
– Хайа, Лөгөнтөөй, кытарах ынаҕы биэрбиттэр дуу, син сириннээх эбит ээ, ыаппахтыыһы.
– Тиҥэһэ оҕуһу биэрээри тииспитин көрдөһөн, ити ынаҕы ыллым. Ол оҕус айаҕар оппут да тиийэрэ биллибэт. Хайа уонна ити ыччаттар үссэнэллэригэр эбии буолуох этэ буоллаҕа дии.
– Сөпкө санаммыккын. Бэйэбит икки ынахпыт уолан эрэллэр. Ити сүөһүтүн уоһугар тугу биэриэх курдугуй?
– Биэс арсыын даба сыыһын уонна кыра чэй, табах биэрдэ. Ону бэрэмэдэйгэ укпутум.
Алааппыйа хап-сабар бэрэмэдэйи хаһыспытынан барда. Оҕонньорун кэһиитин биир-биир оротолоон сыллаан, имэрийэн көрө-көрө, сэрэнэн остуолга уурталаата. Онтон тааһы булан соһуйан саҥа аллайда.
– Пахай, бу эмиэ туохпут тааһын ыҥырдан кэллиҥ? Баҕайы, эчи, ыараханын!
– Ээ, ити аара үрэхтэн булбутум. Оҕолор оонньуохтара.
– Аата оҕолоор, оттон итиннээҕэр буолуох арааһынай таастары чабычах муҥунан илдьэ сылдьаллар дии. Ол үрэх, хайа тааһа баранан, эн даҕаны харамнаһан түһэҥҥин.
– Дьэ, тылгын ыстаама, – Лөкөй атын тугу да диирэ суох буолан, суоһурҕанан кэбистэ. Таһырдьаттан уолаттар өрүкүнэһэн киирэн остуолга ууруллубут табаардары омуннаахтык үөрэ көрдүлэр. Онтон били тааһы хаба тардан ыллылар. Былдьаһа-былдьаһа, сөҕүү бөҕө буолла.
– Айыккабын, тоҕо ыараханай?!
– Ноо, кылабачыйар дии!
– Ээ… э, мин төгүрүк таастарым ордуктар!
– Хата, бэрбээкэй быраҕар оҥостуохпут… – оҕолор көрөн-истэн, сирэ-тала оҕустулар.
– Күүгүнэһимэҥ. Барыҥ, таһырдьа тахсан оонньооҥ, – диэн ийэлэрэ остуолун хомуйа туран, уолаттарын үүртэлээтэ. Оҕолор таастарын туппутунан таһырдьа элэс гынан хааллылар…
2
Аан тэлэччи аһыллаат, сабылларын кытта, туман быыһыттан кырыарбыт быыһык саҕынньахтаах, куобах бэргэһэлээх эдэр киһи чэпчэкитик дэгэйбэхтээн, дьиэ ортотугар биирдэ баар буола түстэ. Остуолга утарыта хабылыктаан мөккүһэ турбут уолаттар утары сырсан кэллилэр.
– Оо… Миитэрэй! Миитэрэй кэллэ! Иэхэйбиин! Кэпсээн истиэхпит.
– Тохтооҥ эрэ, киһини сыгынньахтатыҥ, – Лөкөй сыарҕа ылаҕа буолуо диэн сонос тоҥ талаҕы суора олорон, киирбит ыалдьыты уолаттарыттан итэҕэһэ суох сэҥээрэ көрдө. Туран, маһын ардьаах үрдүгэр туора уурда. Оһоҕор мас эбии уган күөдьүтэн биэрдэ.
– Хайа, Миитэрэй, тугу биллиҥ?
– Суох, эһиги кэпсээҥҥит.
– Суох.
– Төһө бэркэ олордугут?
– Кэммитинэн олоробут…
Миитэрэй, орто курбуу уҥуохтаах, сырдык хааннаах, сүүрбэтиттэн эрэ тахсыбыт эдэр киһи, Сиидэр кинээскэ сылгыһыт уолунан сылдьар. Ыалдьыт сыгынньахтана охсон, тоҥмут быһыынан оһоххо сыралынна.
– Ыччыы, ычча! Халлааммыт бытарытан түһэн тоҕо тымныытай? Аара эһиги курдук ыаллар суоххут буоллар, тоҥон өлүө эбиппин.
– Бачча халлаан тымтан турдаҕына, ыҥыыр акка тымныы бөҕө буолаахтаатаҕа дии. Бу хантан иһэҕин?
– Эһиги эргин сылдьыбыт Улахан Элэмэс үөрүн көрдүм. Аллараа Быйыттаах төрдүн диэки салаллыбыт. Бөрөлөр тыыттахтара буолуо диэбитим, хата, этэҥҥэлэр эбит.
– Бу күһүн Хоболоох төрдүгэр турара. Өйдөөх сылгы. Хаара халыҥыыр кэмигэр Киэҥ Хочо диэки тиийээччи. Кэм тиэргэнин чугаһа буоллаҕа дии, – Лөкөй иистэнэ олорор Алааппыйаҕа эргилиннэ.
– Ыл эрэ, бу дьахтар, чэйгин кут. Тоҥон кэлбит киһи итиитэ киллэрдин.
– Мааҕыын сарсыарда нууччаларга сылдьан аһаатым. Дьэ, минньигэс астаах дьону көрдүм. Барбах курупчаакы лэппиэскэтинэн эмсэхтэнэллэр эбит. Бу атаспар Уйбааскыга кэһиибин аҕаллым, – Миитэрэй остуолга олорон сиэбиттэн үрүҥ бурдук лэппиэскэтин куһуогун кыра уолга уунна.
– Иэхэйбиин! – диэт, Уйбааскы кэһиини эһэ охсон ылла. Миитэрэй диэки үөрбүт харахтарынан махтаммыттыы көрүтэлээтэ. Убайыгар көөчүктээн кыһытта.
– Сыччыай, ыл убайгар кыратык бэрис, амсайдын, – Алааппыйа дьэс алтан чаанньыктан чэй кутуталаан биэрэ олордо.
– Ол хайа бэйэлээх нууччалара хантан кэлбиттэрэй?
– Дьокуускайтан кэлбиттэр, иккиэлэр.
– Но, ол туох идэлээх, тугу көрдүү кэлбит дьонуй? – Лөкөй сэҥээрэн хонос гына түстэ.
– Бу күһүн Дьокуускай улахан атыыһыта Кусунарыап бирикээсчигин кытта ындыы көтөҕөн кэлбиттэр. Сэйимчээн утары эбэ бэтэрээ эҥэригэр атыыһыт түүлээх тутар дьиэтэ баара дии…
– Ээ, оттон баар, сүүнэ дьиэ.
– Онно кыстаан олороллор. Тойонноро Ыспаак Алын Халымаҕа түүлээх хомуйа барбыт, онон билигин иккиэлэр эрэ. Аны саас түүлээх туттара Уолаҕа киирэллэр үһү.
– Дьэ, төһө табаары аҕалан эргиннилэр буолла? Хата, аҕыйах тииҥнээхпин эйигинэн ыытан чэйгэ, табахха эргитииһибит, – Лөкөй ыйытардыы дьахтарын диэки көрдө.
Алааппыйа сөбүлэһэн кэҕис гынна, Миитэрэйтэн элэктээбит куолаһынан ыйытта:
– Ол нууччалары кытта, хата, эн хайдах сатаан кэпсэтэҕин? Сорох өлөрөбүт да диэтэхтэринэ өйдөөбөт ини.
– Ээ, доҕоор, ол дьонуҥ олох уу сахалар эбит. Ол иһин ыалдьыттыыр, айгыстар буоллаҕым дии. Ханна эрэ соҕуруу дойдулаахтар үһү. Бодойбоҕо көмүс үлэтигэр сылдьыбыттар. Манна эмиэ кыһыл көмүс көрдүүр санаалаахтар эбит. Миигиттэн ыйыталаһаллар.
– Бээрэ, ол биһиги дойдубутугар көмүс көстүбүт үһү дуо?
– Суох буоллаҕа дии. Бара сатаан санааларын этээхтииллэр быһыылаах.
– Ээ, оннук буолаахтаамына. Бу үлүгэр тыйыс дойдуга туох көмүһэ үөскүө буоллаҕай? – Лөкөй санаатыгар кыһыл көмүс сылаас, баай айылҕалаах соҕуруу омук дойдуларыгар эрэ баар буолуон сөп курдуга.
– Миитэрээй, кыһыл көмүс хайдах буоларый? – улахан дьон кэпсэтиилэрин сэҥээрэн истэ олорбут Уйбааскы тулуйумуна чап гыннарда.
– Билбэтим, доҕоччуок, көрбүт суох. Сэрэйдэххэ, күн курдук чаҕылыҥнас, сиэдэрэй ини, – Миитэрэй мунаарбыттыы наҕыллык хардарда.
– Оттон ити аҕам аҕалбыт тааһа кылбачыгас уонна сүрдээх ыарахан этэ ээ.
– Ханнык таас? – Миитэрэй сэргэҕэлиэх курдук буолбутун, Алааппыйа саба саҥаран кэбистэ.
– Бу уол даҕаны чаҥкынаан түһэн. Эмиэ били бэйэлээхтэрин ыатаран эрэр дии. Үс кыһыны быһа мэһэй-таһай буолан сордообута оттон…
– Арба даҕаны онтукабыт ханна баарый? Тоҕо эрэ көрбөтөҕүм өр буолла ээ, – Лөкөй дьонун уорбалаабыттыы кэриччи көрүтэлээтэ. Уһун дьиппиэр көрүүнү улахан уол тулуйбата.
– Ийэм билэр, – диэтэ.
– Көр эрэ, бу сараһын миигин уган биэрдэ дии. Дьэ, бэйикэй, кэпсэтиэхпит, – Алааппыйа уолугар кыыһырбыта буолла, онтон салгыбыттыы эригэр хатылла түстэ.
– Эн даҕаны оҕоҕо дылы солуута суох ол-бу бөҕү мунньаахтааҥҥын, ол малыҥ мэлийбитэ. Туой киһи сылдьар сиригэр тэскэйэн сытар буоллаҕа. Хаста даҕаны хараҥаҕа атахпын быһа тэбэн, ыксаан күрдьүккэ таһааран бырахпытым. Аһыйдаргын тахсан көрдөө ээ.
Лөкөй тугу да саҥарбата. Мүчүҥнээн эрэ кэбистэ.
3
Саас. Хаар ууллан, сир-дойду уунан килэйдэ. Кус-хаас үгэннээн кэлэн турар кэмэ. Лөкөй Лөгөнтөй туукка саатын сүгэн, хас даҕаны бөдөҥ кустаах дьиэтигэр кэллэ. Тэлгэһэҕэ кураанах сири булан балачча сытыйбыт ынах этэрбэһин быһаҕынан кыһыйа турда. Хаҥас ойоҕоһунан, чалбах саҕатыгар, бадарааҥҥа туох эрэ араҕастыҥы сырдык хараҕар көстөн ааһарга дылы буолла. «Чалбах хараҕа чаҕылыйар ини» дии санаата. Төҥкөҥнүүрүгэр санныттан саата сулбуруйан түстэ. Ону өрө садьыйабын диэн, биир куһун сиргэ мүччү тутта. Уоһун иһигэр үөхсэн ботугуруу-ботугуруу, булдун ылаары көрбүтэ, били, бу күһүн Сиридикээнтэн булан аҕалбыт тааһа өссө ордук ырааһырбыкка дылы буолан чаҕылыйа сытар эбит. Лөкөй ону тоҕо эрэ үөрбүт курдук көрдө. Ылан арбаҕаһын эҥээригэр сууралаан ыраастаата уонна дьиэтигэр илдьэ киирдэ. Кустарын остуолга кэккэлэччи уурталаан кэбистэ. Таҥаһын устан ыйаат, көмүлүөгэр икки-үс умуллан эрэр хардаҕас хаалбытын эргитэ тутуталаата. Уот иннигэр модороон оҥоһуулаах талах олоппос турарыгар куолутунан аргынньахтанан кэбистэ. Мутук хамсатыгар табах уурунан тардан унаарыта олорон, хайдах эрэ этэ-хаана ирэн көнньүөрбүччэ, айылҕаҕа араас да дьикти таастар бааллар ээ диэн сөҕө саныы олордо. Бу сайын от охсо сылдьан дэлби итииргээн, өрүс эмпэрэтигэр истиэнэ курдук туруору, дьураа-дьураа тус-туһунан таастарынан дьапталлыбыт хайа сирэйин анныгар чэй өрүнэн сөрүүкүү олорон, оҕо сутуругун курдук мотоҕор, араас ойуу бөҕөлөөх, адьас сибилигин хамсаан барыахтыы тыыннаах кэриэтэ тааһырбыт үөнү булан эмиэ оҕолоругар аҕалан биэрбитэ. Дьиибэтэ диэн, ол «үөнэ» киһиттэн үрдүк сиргэ хайа дьапталҕа тааһын быыһыгар кыбыллыбытын нэһиилэ арааран ылбытыгар, сыппыт сирэ ойуута ойуутунан оҥойон хаалбыта. Бу хантан кэлбит үөн дуу, туох дуу хаһааҥҥыта итиччэ үрдүккэ ыттан баран тааһыран хаалбытын Лөкөй бэйэтин хараҥа өйүнэн толкуйдуу сатаабыта да, кыайан тобулбатаҕа.
Кини күннээҕи үлэ-хамнас түбүгүттэн ортоҕуна хаһан эмэ быыстатан син ону-маны үөтэн, ырыҥалаан саныыр түбэлтэлэрдээх буолааччы. Бүгүн эмиэ көхсө ирэн, санаата манньыйан, нухарыйыах курдук буолан эрдэҕинэ, Алааппыйа уолаттарынаан хотонноруттан киирдилэр.
– Кинээһиҥ ынаҕын хаһан илдьэн биэрэҕин? Үрэх уута хаайа илигинэ илдьэн кэбиһиэх хааллаҕа.
Эмиэ сыппах быһаҕынан сулуйаары гынна диэн, Лөкөй эрдэттэн суос бэриннэ:
– Мээрилээмэ. Буруйугар эн туруоҥ суоҕа.
Киэһэлик кустарын буһаран аһаары олордохторуна, аллараттан түөрт ыҥыыр аттаах нуучча дьоно кэлэн, кыракый балаҕан иһэ туолан хаалла. Мааны таҥастаах, кугас сулардыы бытыктаах эдэр киһи, тойонноро быһыылаах, сымнаҕас куолаһынан дьиэлээхтэри кытта дорооболосто. Биир аргыһыгар, хара бытыктаах, кэтит сарыннаах улахан киһиэхэ, туһаайан тугу эрэ эппитигэр, анарааҥҥыта Лөкөй диэки көрөөт, мичээрдээн баран, уу сахалыы саҥарбытыгар дьиэлээхтэр сэргэҕэлээн чөрбөҥнөһө түстүлэр.
– Бу Охотскай атыыһытын үлэһитэ. Кини Халыма устун ындыынан сылдьыһар суолу-ииһи үөрэтэр. Биһиги сарсын бу үрэҕи өксөйүөхпүт. Бу түүн манна хонуо этибит.
– Ээ, оннук ини, оттон хонон барыҥ. Хата, эн сахалыы билэр киһи баар эбиккин дии, сонунна кэпсээ.
– Кэпсээтэххэ сонун баар бөҕө буоллаҕа дии. Дьэ, киэһэ наҕылыччы сэһэргэһиэхпит.
Итинник аҕыйах тылы бырахса түһээт, үс киһи аттарын сыгынньахтыы таҕыстылар. Тойонноро тутан киирбит тирии бүрүөһүннээх обургу хаптаҕай дьааһыгы уҥа ороҥҥо илдьэн уурда. Сонун, сэлээппэтин устан ыйаары ол-бу диэки көрүтэлээн көрдө да, иилэри булбата. Аан баҕанаҕа икки мас тоһоҕо баарыгар дьиэлээхтэр таҥастара ыйанан тураллар. Хоноһо тугу да гыныан билиминэ, дьиэлээх киһи диэки көрөөт, мичээрдээн ылла. Онтон өй ылбычча, дьааһыгын аһа баттаан, холбуу баалла сылдьар ат боккуоптуур тоһоҕону сулбу ойутан таһаарда. Үс-түөрт тоһоҕону биирдэ сыыйа тардан ылла. Дьиэлээх киһиэхэ эргиллэн туох эрэ диэтэ, тоһоҕо саайар курдук сутуругунан охсуолаан көрдөрдө. Лөкөй өйдөөтө гынан баран, өтүйэтин бэдиктэрэ ханна тиэрпиттэрин булбата. Хата, били тааһын өйдүү биэрэн, сэбэргэнэ кэтэҕиттэн ылан уунна. Ыалдьыт нуучча тааһы мүччү тута сыста. Соһуйан саҥа аллайда. Оһох чанчыгар кэлэн кыҥнайа-кыҥнайа кыҥастаста. Ытыран, ыараҥнатан да көрдө. Лөкөйгө тугу эрэ баллыгырыыр. Онтон балаҕан аанын тэлэйэн туран: «Борис-ка, Бориска!..» – диэн хаһыытаата. Үс киһи сырсан тэлэкэчиһэн киирдилэр. Тойонноро тугу эрэ омуннаахтык саҥара-саҥара, тааһы дьонугар көрдөрдө, Лөкөй диэки ыйбахтаата. Аны дьонноро соһуйан-өмүрэн турдулар. Эмискэ буолбут бу сүпсүлгэнтэн дьиэлээхтэр дьиксинэн бардылар. Оҕолор остуол уһугунааҕы кэтэҕэриин муннугу буллулар. Алааппыйа хаҥас диэки дьалты хааман биэрдэ. Аҕалара эрэ соччо уолуһуйбатахтыы модьу олоппоһугар аргынньахтаан олорбутун кубулуппата.
– Хантан буллуҥ, хаһан?.. – Бориска диэн ыҥырыллыбыт били сахалыы билэр киһи, сирэйэ-хараҕа өрүкүйбүт, килбэчигэс киэҥ харахтарын дьиэличчи көрөн, Лөкөйгө омуннаахтык ынан кэллэ.
– Бу күһүн Сиридикээнтэн.
– Ноо… ханан?
– Иккис оломтон.
– Эн билэҕин дуо, бу туох тааһын?
– Суох.
– Оксиэ, дьэ буоллаҕа. Оттон тоҕо ылбыккыный? – Бориска бэркиһээн ыйытта.
– Бээрэ, ону эһиги тоҕо туоһуластыгыт? Оттон кылабачыйарын иһин муодарҕаан ылбытым, – Лөкөй урут хаста даҕаны сэмэлэммит дьыалатыгар аны бу дьон орооһоору гыммыттарыттан кыйаханан барда.
Алааппыйа киһитин ити тааһынан сылтаан туох эрэ буруйга түбэһиннэрээри гыннылар дии санаан ыксаан, көмүскэһэн көрөргө быһаарынна.
– Ээ, ити киһийдэх акаарытыгар тэптэрэн, оҕолорун саататаары өрүс тааһа баранан, хас да көстөөх сиртэн атыгар ыҥырдан аҕалбыт мала диэн ити эрэ. Атын тугу даҕаны алдьаппатах-кээһэппэтэх сордоох этэ, – диэтэ.
«Дьахтарым эрэйдээх син сөпкө этээхтээтэ ээ», – дии санаан, Лөкөй ымах гынна. Бориска бэркиһээбитэ бэрдиттэн күлүөн дуу, сөҕүөн дуу билиминэ саҥата суох сонньуйан кэбистэ. Анарааҥҥылара киһилэрэ тугу кэпсиирин кэтэспэхтээтилэр, онтон тулуйбакка ыйыталаспытынан бардылар. Бориска кэпсээбитигэр эмиэ биир туспа сөҕүү-махтайыы буолла. Тойонноро тугу эрэ эппитигэр икки киһи таһырдьа тахсан эр-биир биирдии куулу тутан киирдилэр. Остуолга обургу ыга эриллибит хара сукунаны, икки «Дорообо» чэйи, хас да баайыы сэбирдэх табаҕы, мээрэйи умса уурбут курдук гынан баран, уһуктаах үс улахан куһуок саахары уурталаатылар. Тойонноро уолаттар кип-киэҥ харахтарынан дьиибэргээн чаҕылыһа олороллорун көрөн, күллэ уонна иккиэннэригэр биирдии ньаалбааннаах кэмпиэти туттартаан кэбистэ. Дьиэлээххэ туһаайан саҥарбытын Бориска тылбаастаан биэрдэ.
– Эһиги бу табаары барытын ылар үһүгүт, оттон кини ити эһиги тааскытын көрдүүр, – дьиэлээхтэр тугу даҕаны өйдөөмүнэ көрсөн кэбистилэр.
– Бээрэ, ол туох айылаах тааһай, ити? – эр киһи бэркэ мунааран ыйытта.
– Кыһыл көмүс.
– Эс, суох, ама, бу дойдута кыһыл көмүс үөскүө үһү дуо? – Лөкөй истибитин итэҕэйиминэ, эмискэ хамсаабытыгар, олоппоһо ыһыллан хаалыахтыы, улаханнык тыаһаан хаадьах гынна.
– Дьэ, хаһаайын, туох диигин? – тойон ыйытар.
– Ээ, оттон ыллын. Биһиги туохпут көмүһэй… – дьиэлээх киһи соҕотохто байбытыттан долгуйан куолаһа титирэстээн ылла. Остуолун, онтон дьонун диэки итэҕэйбэтэхтии көрүтэлээтэ. Тойон киһи үөрэн Лөкөйү санныга таптайбахтаата. Хаптаҕай дьааһыгыттан биир иһит арыгыны кылбаһытан таһааран остуолга туруоран кэбистэ. Дьиэлээхтэр, дьэ күө-дьаа буолан, остуолларын тардан дьоннорун ыҥырдылар. Эмис кус этин сиэн, кыратык холуочуйан иҥнигэһэ суох кэпсэтэн-ипсэтэн бардылар. Ааттарын-суолларын билсиһэн, олохторун-дьаһахтарын, кыһалҕаларын кэпсэтистилэр. Аһаан бүтүүлэригэр Бориска кэпсэтиини атыҥҥа уларытта, бэйэтин наадатын Лөкөйтөн туруору ыйытта.
– Лөгөнтөөй, эн көмүс булбут сиргин биһиэхэ көрдөрүөҥ этэ дуо? Биһиги манна эмиэ дьол көрдөһөн көрөөрү гынабыт ээ, – дьиэлээх киһи саараабыттыы дьахтарын диэки хайыста. Алааппыйа кэргэнин саҥа көрбүттүү, сөхпүт, хайҕаабыт быһыынан тонолуппакка одуулаһа олорорун көрөн аһарда. Бу эриттэн уонча сыл балыс, орто уҥуохтаах, сытыы-хотуу дьахтар билигин даҕаны нарын мөрсүөнүн сүтэрэ илик. Лөкөй кэргэнэ өтөрүнэн күндүлээбэтэх сымнаҕас көрүүтүттэн сүрэҕэ хайдах эрэ минньигэстик нүөлүйэн ылла.
– Көрдөрүө, көрдөрүө… Лөгөнтөөй, оттон ынаххын илдьэн биэрэ таарыйа сирдээ ээ, – Алааппыйа түргэн муҥутаан дьаһалымсыйа оҕуста. Онон кэпсэтиини быһаарыллыбытынан өйдөөн, дьон истиҥник күлсэн кэбистилэр.
4
– Мантан булбутум. Оччоҕо уута олох кыра, киһини бэрбээкэйинэн эрэ этэ. Билигин, арааһа, сатыы туоратыа суох, – Лөкөй үрэх кытыытыгар туран дьиримнэс түргэн сүүрүгү чарапчыланан көрдө.
– Ортотугар сытара дуу, кытыылыы соҕус этэ дуу? – Бориска үрдүк эрэһиинэ саппыкытын туруорунан, сэрэнэн тирэҕин булуна-булуна, үрэх ортотун диэки киирдэ.
– Ортотугар… арыый өрө соҕус. Өссө кыратык бар. Ситинэн, ситинэн. Ууну курдаттыы кылбачыйан көстөр этэ.
– Ок-сиэ, будулуйан түһэн, билигин киһи тугу да көрүө суох ээ, – Бориска төттөрү тахсан саппыкытын түһэриннэ. Аттыгар турар орто уҥуохтаах, чачархай баттахтаах, кэтит киппэ киһиэхэ туһаайан салгыы саҥарда.
– Сафи, бу эргин тохтоон саҕалаан көрөрбүт дуу?
Бу Бориска аҕыйах саҥалаах аргыһын Лөкөй быһаас көрбүтэ. Үчүгэйдик ирэ-хоро кэпсэтэ илик да, көрдөххө сымнаҕас, үлэһит киэптээх киһи эбит. Сафейка «эй» да, «ээх» да диэбэтэ, лаппаакыларын сүгэн, икки хойгуону илиитигэр ылан, доҕорун кэтэһэн турда. Лөкөй атын сиэтэн, хамсатын уоппутунан дьонун батыһа сырытта.
Бастаан тоҕоостоох сир көрдөөн өрө-таҥнары хаамсымахтаатылар. Оломтон биэс уонча саһаан өрө, үрэх тоҕойунааҕы кэҥэс алыыга тохтоотулар. Лаппаакыларын батарыта астылар. Хойгуоларын тутан туран балайда уһуннук тугу эрэ ботугурастылар. Онтон биэтэҥнэтэн баран иннилэрин диэки өрө бырахтылар. Лөкөй дьиибэргээн, хамсатын соппойорун тохтотон, саҥата суох көрөн турда. Дьоно кинини умнан кэбиспит курдук аахайбакка төттөрү-таары быраҕаттана сырыттылар. Сотору Сафейка хойгуота угар диэри инчэҕэй муохха батары түспүтүгэр эрэ тохтоон, уоскуйбуттуу табаарыһын диэки эргилиннэ. Киһитэ хаста даҕаны уһаты-туора быраҕаттааммахтаан баран, киниттэн уонча хаамыы тэйиччи сиргэ уу чугаһыгар тохтоото. Халыҥ бириһиэн плащтарын устан маска ыйаатылар. Батарыта түһэн сытар хойгуоларын угун батыһа устата аҕыс, туората биэс чиэппэрдээх сири кээмэйдээн ыллылар. Лаппаакыларынан муоҕу быһыта үктээн үлэлээбитинэн бардылар. Тимир лаппаакы хайыр тааһы хадьырыйара, хойгуо чиҥ буорга тобулута түһэр бүтэй тыаһа күүстээх сүүрүк биир күдьүс куугунугар ураты дорҕоон буолан холбоһон иһилиннэ. «Кыһыл көмүстэрин итинник көрдүүр эбит буоллахтара» дии санаат, Лөкөй айаннаары атын холунун чиҥэтэ турда. Ону көрөн Бориска тохтотто.
– Лөгөнтөөй, тиэтэйимэ. Билигин биһиги уурайыахпыт. Маҥнайгы күн сири бааһырдыллыахтаах эрэ. Хата, уотта отун, чэйдэ өр. Бу эһиги дойдугут буорун дьуккуруппуппутун бэлиэтиэх кэриҥнээхпит.
5
– Иллэрээ саас Бодойботтон күрээбиппит. Ол муус устардааҕы ынырыктаах күнү хаһан дэ умнуо суохпун быһыылаах. Хаста даҕаны баттатан түүлбэр көрөн эрэйдэммитим. Биһиги дьон уһун субурҕатын кэннигэр испиппит. Саалар дэлбэритэ барар тыастарын, дьоннор өлөр хаһыыларын бастаан өйдөөмүнэ дөйүөрэн турбутум, Онтон дьон төттөрү суулан Сафи биһигини ол алдьархайдаах сиртэн үтүрүйэн таһаарбыттара. Кэлин өй ылан бараахпытыгар куоппуппут. Ол күн биэс сүүстэн тахса киһини кэйгэллээбит этилэр. Норуот олус аймаммыта. Ытааһын-соҥооһун… киһи тулуйбат үлүгэрэ буолбута. Үгүстэр кэргэттэрин илдьэ бириискэлэртэн барыталаабыттара. Сафи биһиги сүбэлэһэн, Дьокуускайдыырга быһаарыммыппыт, – Бориска санньыардык өрө тыынна. Киэҥ харахтара тыйыс, тымныы өҥүнэн килбэчистилэр.
– Дьэ эрэ, өйдөөн кэлбиччэ өлбүттэри кэриэстиэҕиҥ. Туох да буруйа суох дьон, ол иһигэр оҕо, дьахтар сэймэктэммиттэрэ. Өйдөөн кэллэрбин эрэ сүрэҕим ытырбахтыыр, санаам оонньуур.
Киһи ах барда. Өттүгэстээн сыппытын кубулуппакка тугу эрэ санаан уоһун ньимийэн, өрө-таҥнары көрүтэлээн эрилиҥнэттэ. Ол аайы салгын сиэбит үрдүк сүүһүн мырчыстаҕастара, сытыы быһаҕынан быһыта баттаабыттыы, синньигэс дириҥ сурааһын буолан кэккэлэһэ сүүрэлэстилэр. Лөкөй Борисканы саллыбыттыы көрүтэлээтэ. Кини маннык дьулаан кэпсээни истэ илигэ. «Бодойбоҕо дьону ытыалаабыттар үһү» диэн көннөрү үһүйээн курдук сураҕы Сэйимчээҥҥэ сылдьан былырыын истэн турардаах да, ону ымпыгын-чымпыгын ким да билбэт этэ.
– Тыый, доҕоор, ол туох буруйдаах дьону кимнээх кыргаллар?
– Буруйдара диэн муҥнарын-сордорун туона, тойотторго тылларын иһитиннэрээри тиийбиттэрин, анарааҥҥылар ыраахтааҕы саллааттарынан ытыалаттарбыттар. Билигин киһи олоҕо биир алтан харчыга турбат буолла. Оттон биһигини ууруммут табаҕы үстэ-түөртэ эҕирийбэт кэм иһигэр ныһыйбыттара. Аны билигин сэрии буолбут дииллэр. Онно төһөлөөх киһи сэймэктэнэрэ биллибэт. Туох кырыыстаах үйэтэ саҕаланна буолла? Ыраахтааҕыбыт бэйэбитин кыргар. Ол өҥөтүгэр биһиги кинини көмүскээн сэриигэ өлүөхтээх үһүбүт. Биһигини эмиэ саллаакка ыҥыраллара буолуо. Дьэ, ыҥыран көрдүннэр. Бэйэлэрэ сэриилэһэ сылдьыахтара ээ. Туох иһин онно баран өлүөхтээхпиний? Бу кырыыстаах олоҕу көмүскээн дуо? Суох! Ол кэриэтин бу хайалар быыстарыгар көҥүл сылдьан хоргуйан дуу, тоҥон дуу өлбүтүм ордук.
Бориска быыппастан олоро түстэ. Икки тоҥоноҕун тобуктарыгар өйөөн, хатырыктыйбыт модороон тарбахтарынан будьурхайдыҥы хара баттаҕын өрө-таҥнары имэриммэхтээтэ. Умса түһэн олорбохтоото. Уоскуйа быһыытыйда. Лөкөй хаһан да истибэтэҕин истэн, улаханнык долгуйда. Бу эрэйи-кыһалҕаны эҥэрдэринэн тэлэн, төрөөбүт-үөскээбит сирдэриттэн бачча ыраах кырыы дойдута тэбиллибит эдэр дьону аһына санаата.
– Дьулаан дьыаланы кэпсээтиҥ, доҕор. Хата, тыыннаах орпуккут. Туох сибикини, сылтаҕы булан биһиги дойдубутугар кэлээхтээбиккит буолла?
– Кырдьык, ол кырыктаах күн тыыннаах ордубуппутунан бэйэбитин дьоллооҕунан ааҕынабыт. Бастаан барыах-кэлиэх сирбитин бэйэбит даҕаны билбэт этибит. Дьону кытта куотан Витимҥэ кэлбиппит. Онно үлэһит дьон олорор бараахтарыгар хоно сытан, биир оҕонньору кытта кэпсэппиппит. Кини «Саха сиригэр барыҥ. Онно Өймөкөөн диэн сиртэн чугас көмүстээх үрэх баар. Мин табаарыһым суруйбута», – диэн сүбэлээбитэ. Биһиги, атын ханна да барар сирэ суох дьон, ол оҕонньор сүбэтин ылынан, саас маҥнайгы пароходунан Дьокуускайы булбуппут. Онно кэлэн муна-тэнэ сырыттахпытына, Дьокуускай биир улахан атыыһытын бирикээсчигэ Шпак диэн киһи бириистэҥҥэ киирэн, өймөкөөҥҥө диэри ындыыһыттар наадалар диэн ыйыталаһа сылдьарыгар түбэһэн, үөрүүнэн сөбүлэммиппит. Өймөкөөнү бэрт өр айаннаан булбуппут. Онно көмүстээх үрэх туһунан ыйыталаспыппытын ким да билбэт этэ. Ааспыт кыһын кыстаан баран, саас түүлээх ыҥырдан Уолаҕа киирбиппит. Уолаттан Шпакпыт түүлээҕин пароходка тиэнэн, соҕуруу барбыта. Биһиэхэ хамнаспыт оннугар айаҥҥа сылдьыбыт аттарын хаалларбыта. Онтон, хата, Ян Юльевич Розенфельд диэн, били, эн көмүскүн атыыласпыт киһини көрсүбүппүт. Кини Халымаҕа диэри сирдьит дьоҥҥо уонна көлөҕө наадыйар буолан биэрбитэ. Онон төннөр буолбуппут. Таарыччы көмүс көрдүөхпүт диэн сэп-сэбиргэл, таҥас-сап ылыммыппыт. Хата, аспытынан татым соҕуспут. Кыстык аһылык булуннарбыт, үлэлиэх этибит.
– Дьол-соргу көрдөһөн диэхтиигин да, бу үлүгэрдээх дөйө тоҥмут тымныы дойдуга хайдах үлэлиэххитин өйүм хоппот ээ, – Лөкөй умуллан хаалбыт хамсатын кураанаҕынан соппойо олордо.
– Биһиги сааспыт тухары көмүс үлэтигэр мискиллибит дьоммут. Эрэйбит тиллэрин биллэхпитинэ, сырабытын харыстыахпыт суоҕа. Оннук буолбат дуо, Сафи?
Баччааҥҥа диэри саҥата суох, доҕорун кэпсээнин сөптөөх миэстэлэригэр төбөтүн кэҕиҥнэтэн бигэргэтэ олорбут Сафейка соһуччу ыйытыыга тута булан хардарбата. Ыстаабытын ыйыстан дьүккүйбэхтээтэ. Онтон кэһиэҕирбит куолаһынан:
– Оннук… Биллэр дьыала, – диэтэ.
– Ол эрэйгит тиллэрэ саарбах ээ.
– Бастаан саарыыр этим. Онтон эн көмүскүн көрөн баран эрэлбит улаатта. Бу үрэх салааларын барыларын да сүргэйэн туран көмүһү булуохпут дии саныыбын. Оччоҕо эн өҥөҕүн саныахпыт.
– Мин өҥөм диэхтээн туох кэлиэй, алҕаска көстүбүт түбэлтэ буоллаҕа дии.
– Ити түбэлтэ баар буолан биһиги манна кэлэн сыттахпыт эбээт. Онтон атын биһиги Балыгычааҥҥа барар санаалаах этибит.
– Арба, били, быһааскы тойоҥҥут ханна барбытай? Барахсан бэрт сымнаҕас киһи быһыылааҕа.
– Сэрии буолбут сураҕын истэн, соҕуруу барбыта. Онтон атын манна, биһигини кытта баар буолуо этэ. Атыыһыт аймахтан кини эрэ киһи быһыылаах, сирэйэ-хараҕа суох албыннаабат. Оттон Шпак диэн дьиҥнээх адьырҕа диэтэҕиҥ. Былырыын биһиги ыҥырдан аҕалбыт табаарбыт улахан аҥаара наар испиир этэ. Дьону итирдэн баран, түүлээхтэрин босхо кэриэтэ хомуйталыыра.
– Ол былыргыттан идэлэрэ. Биһиги дьоммут эрэйдээхтэр бу аска умса түһэллэр, – Лөкөй эппитин бигэргэтэрдии куруускатын түгэҕэр оппут арыгыны сыппайан кэбистэ.
– Кырдьык, бу хотугу дьон арыгыга олус хоттороллор эбит ээ. Туох дьиибэтэ буолла? – Сафейка ыйытардыы дьонун диэки көрүтэлээтэ. Бытыылкаҕа баар тобоҕу тэҥҥэ үллэрэн кутуталаата.
– Арыгы диэн ордук кыра омуктарга олус кутталлаах ас быһыылаах. Киин сирдэргэ көрдөххө, боростуой норуот өттө төһө да испитин иһин олус балык буолбаттар ээ. Эттэрэ-хааннара арыгы дьаатыгар утарсар өрүттээх буолуон сөп. Оттон маннааҕы норуоттарыҥ диэн айылҕа оҕолоро буоллахтара дии. Урут аһаабатах астарын ыыра-дьаара кинилэргэ содуллаах, кэбирэхтик иҥимтиэ буолара чахчы.
Лөкөй тиһэх өлүүтүн дьонун иннинэ түһэрэн кэбистэ. Бориска кэнники тылларын өйдөөбөтө. Кураанахтаммыт бытыылка диэки хомойбуттуу көрөн ылла. Онтон санаа булан куруускатыгар уокка турар чаанньыктан итии чэйи кутунна. Өрүһүспүттүү бокуойа суох сыпсырыйбахтаата. Төбөтүгэр ситимэ суох сылаас, наҕыл санаалар, туман курдук устан киирдилэр. Кини хатырыктыйбыт халыҥ уостарын ыттатан, төрүөтэ суох үрүтүн-үөһэ ымаҥныы олордо. Ону көрөн Сафейка хараҕынан Борискаҕа имнэнэн кэбистэ.
