Czytaj książkę: «Bir cavanın dəftəri»
“Xatirə Ədəbiyyatı” silsiləsindən 4-cü kitab
© Yusif Vəzir Çəmənzəminli / Bir cavanın dəftəri
© “XAN” nəşriyyatı / Bakı / 2020 / 120 səh.
Üz qabığının dizayneri / Teymur Fərzi
* * *
Yusif Vəzir Çəmənzəminli
Yusif Vəzirin gənclik illəri
Yusif Vəzir Çəmənzəminli “Bir cavanın dəftəri” və “Həyatımın iyirmi ili” adlı əsərlərində hər şeydən öncə Şuşanın XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərindəki durumunu oxuculara təqdim edir. Birinci əsər hekayə tiplidir və gündəliklər əsasında yazılıb. Əsərin qəhrəmanı Murad Yusif Vəzirin özüdür, Şuşada keçirdiyi gənclik illərini qələmə alıb. İkinci əsərdə isə Şuşanın tarixindən, məişətindən, insan mənzərələrindən və müəllifin özünün yaşadığı ailənin durumundan bəhs edilir.
Y.V.Çəmənzəminli 1887-ci ildə Şuşada Mirbaba Vəzirovun ailəsində dünyaya gəlib. Vəzirovların ulu babası Mirzə Əliməmməd ağa Qarabağ xanı İbrahimxəlil xanın nüfuzlu vəzirlərindən olub. İlk təhsilini əvvəlcə Şuşada, sonra isə Ağdamda alan Yusif Vəzir burada türk və fars dillərini öyrənib, rus dilini öyrənmək məqsədi ilə bir il Muradbəylidə rus məktəbində oxuyub. Daha sonra Qafqazın seçilən təhsil ocaqlarından olan Şuşa realnı məktəbinə daxil olaraq təhsilini davam etdirib. Ardınca 1906-1909-cu illərdə Bakı edadiyyə məktəbində oxuyub, buranı tamamladıqdan sonra ali təhsil almaq üçün Peterburqa yollanıb. Lakin burada təhsil almaq imkanı əldə edə bilmədiyi üçün 1910-cu ildə Müqəddəs Vladimir adına Kiyev İmperator Universitetinin hüquq fakültəsinə daxil olub.
Xatirələrdə də məhz onun Kiyevə qədərki gəncliyi əks olunub.
«Bir cavanın dəftəri»
XIX əsrin sonları. Şuşa. Yeni tipli məktəblər açılıb, dünya ədəbiyyatı Qarabağa yol tapıb, gənclər maariflənir, dünyagörüşləri artır, amma buna baxmayaraq onlar geniş dünyaya çıxa bilmirlər. Çünki onlar doğulduqları şəhərdə gəncliklərini keçirməyə, orada evlənib, orada işləyib, orada da ölməyə məhkum idilər. Murad da bu yeknəsəqlikdən nəsibini almış bir gənc idi.
Onun yeganə zövqü kitab oxumaq, gündəlik yazmaq idi:
“Tühaf dеyilmi, оrta məktəbin altıncı sinfinin tələbəsi hələ öz şəhərindən başqasını görməmişdir. Halbuki buralardan bıqdım, yоruldum; gözlərim yеni yеrlər, yеni simalar, yеni üfüqlər görmək istəyir”.
Çünki onun gördüyü simalar illərdir heç bir dəyişikliyi qəbul etməyən, xalqı avam kimi saxlamağa çalışan molla sinfi, cəhalət girdabında vurnuxan insanlar idi. O isə bunlara qarşı idi. Mollaları tənqid edir, buna görə ailəsi tərəfindən məzəmmət edilir.
Muradın yaşadığı dönəmdə hələ Şuşada erməni-türk davası başlamamışdı. Türklər buraya köçürülən ermənilərə “dinayrı qardaş” deyir, heç bir problem yaşamadan güzəranlarını sürürdülər.
“Şəhərimiz ikiyə ayrılır: qərb tərəfində еrmənilər, şərqdə müsəlmanlar yaşayır. Qоcaların nağılına görə əvvəllər еrmənilərlə müsəlmanlar qarışıq yaşamışlar. İkisinin də adət və ayinləri bir imiş: bir-birinə də “dinayrı qardaş” deyərmişlər. Müsəlman uşaqları sünnət оlunarkən çоx vaxt еrmənilər kirvə оlarmışlar”.
Amma şəhərdəki mədəni inkişaf ermənilərin xeyrinə idi. Çünki müsəlmanların başçıları xalq üçün heç bir iş görmür, ermənilər isə uşaqlarını yeni məktəblərdə oxudur, özləri dövlət məmurluğuna iddialı olur, çar məmurlarına iradə yeridə bilirdilər.
Belə bir durumda isə Murad cəhalətdən baş götürüb qaçmaq, müəyyən qədər dincəlmək istəyir. Çünki kifayət qədər kitab oxuyaraq həmyaşıdlarından fərqlənən Murad, hətta yeni əlifba da kəşf etmişdi. Biz bu əlifba məsələsini “Həyatımın iyirmi ili” əsərində də görürük.
Bu mühitin içində onu anlayan üç dostu vardı. Həsən, Mürsəl və Rəcəb.
Əgər erməni məhəlləsində dağa dоğru dоlama xiyabanları, gözəl yay klubu, qəhvəsi var idisə, bu gənclərin gəncliklərini keçirmələri üçün hər hansı bir istirahət üçün yer yox idi. Onlar bir tərəfdən öz hallarına acıyır, digər tərəfdən imperiyada baş verəcək dəyişiklikləri hiss edirdilər. Artıq çar hökumətinin inqilabları boğmaq üçün türklərlə ermənilər arasına nifaq toxumu səpmələrini qabaqcadan duyur, buna çarə axtarırlar…
Nəhayət, ailəsi gəncin Aşqabada getməsinə, fərqli insanları görməsinə razı olur. Murad burada müəyyən siyasi proseslərə qoşulur və bir şeyi dəqiq anlayır. Köhnə insanları yeniləşdirmək mümkün deyil, ancaq uşaqları yeni sistemlə böyütmək lazımdır:
“Еlə еləməli ki, övladlarını üsullu milli məktəbə göndərsinlər. Vəssalam. Yоxsa yüz min vəz еləyəsən, Kərbəlayı Əsəd dönüb avrоpalı оlmayacaq. Köhnə adamları təzələmək həm о adamlara ziyandır, həm millətə”.
Aşqabadda bunları düşünməklə yanaşı, Murad Asiya adlı bir qıza da aşiq olur… Bu sevgi macərasını xatirələrdən oxuyacaqsınız…
«Həyatımın 20 ili»
Yusif Vəzir əsərə Şuşanın tarixi ilə başlayır. Pənah xan Cavanşir tərəfindən salınan şəhər haqqında məlumat verən Yusif Vəzir ardınca məhəllələrində xatırladığı insanları yad edir, onların faciələrini, əslində isə dönəmin faciələrini oxucuya çatdırır. Həmçinin dönəmin uşaqlarının, baməzələrinin hərəkətlərini, el-obanın adətlərini, batil inanclarını, mollaların xurafatlarını yazır.
Ən əsası öz ailəsinin başına gələn müsibətləri qeyd edir. Atalarının Ağdamda işləməsi, dönəmin ən intellektual gənclərindən olan qardaşı Əbülhəsənin gənc yaşda xəstəliyinə çarə tapılmayaraq vəfat etməsi, gecələr qız qaçıranların evlərinə hücum çəkməsi, anasının tapança ilə müdafiə olunması… Atası vəfat etdikdən sonra bütün ailənin onun öhdəsinə qalması və nəhayət, bir yol tapıb uzaqlara getməsi.
Yusif Vəzir bu xatiratda ən maraqlı dönəmi yazıb. Hansı ki, Avropada təhsil alıb gələn gənclər (Əhməd Ağaoğlunun timsalında) yeni məktəbdə dərs deyir, müsəlman ailələri də artıq uşaqlarını rus məktəblərinə qoyur, camaatı şeyxilik, üsulilik kimi məzhəblər artıq maraqlandırmır, mollaların nüfuzu getdikcə aşağı düşür… Yəni Azərbaycan bir növ mədəni keçid dövrünü yaşayır.
Belə bir dönəmdə isə Yusif Vəzir məktub alır:
“Payız düşür. Duman ətrafı bürümüş. Sarıya və qırmızıya dоnanmış ağaclar kədər saçır. Varlı türk tələbələri çəkilib о biri şəhərlərə gеtmiş, yalnız yоxsul balaları köçdən ayrı düşmüş quşlar kimi çırpınırdı. Təhsilimizi tamamlamalı idik, оxumaq həvəsi bizi sarsıdırdı. Bakıdakı yоldaşlarımdan birinə məktub göndərib, vəziyyətimi anlatdım.
Nеçə gün kеçməmiş bir tеlеqram alıram: “Kərimbəydən 20 manat yоl xərci al, gəl”.
Bakıya dеyil, mənim üçün yеni başlayan еlm və mədəniyyət aləminə gеdirdim… Nə sеvincli dəqiqələr idi!”
Xatirələr bununla dabitir… Amma Kiyevə düşən g ənc həm siyasətdə, həm ədəbiyyatda mühüm rol oynayır. Belə ki, Kiyevdə universitetdə oxuyarkən Yusif Vəzir aktiv ictimai fəaliyyətlə məşğul olur, tələbələrin təşkil etdiyi müxtəlif tədbirlərdə, yığıncaqlarda iştirak edir, eyni zamanda mətbuatda çalışaraq məqalələrini dərc etdirir. Bu dönəmdə artıq dünyada baş verən ictimai-siyasi hadisələri doğru şəkildə dəyərləndirən, yeni dünya düzəninin başladığını dərk edən Yusif Vəzir yeni fikirlər irəli sürür, gələcək cümhuriyyətin ideya əsaslarının formalaşmasında öz təklifləri ilə yardımçı olur. 1911-ci ilin mayında Yusif Vəzir Kiyevdə müsəlman-türk tələbələrinin nəşriyyat şirkətini yaradır. Ukraynadakı Milli Hərəkatı yaxından izləyən Yusif Vəzir Azərbaycanın da ibrət götürməsi lazım olduğunu bildirərək bu məqsədlə Kiyevdə Müsavatın şöbəsini təsis edir. Eyni zamanda bu ərəfədə Yusif Vəzirin Bakıda “Azərbaycan müxtariyyatı” adlı kitabı dərc olunur.
Bu dövrdə Yusif Vəzir onu narahat edən əsas problemləri məqalələrində sadalayır, eyni zamanda bu problemlərdən çıxış yollarını qeyd edir. Mövcud təhsil sisteminin yararsız olduğunu, gənclərin ömrünün ən gözəl vaxtlarının üsuli-qədim, əzabi-fars kitabları ilə, falaqqa, çubuq kimi cəza vasitələrindən istifadə edən müstəbid məktəb mollalarının yanında keçirməsini gələcək üçün təhlükəli olduğunu vurğulayaraq ana dilli milli məktəblərin açılmasının gərəkliliyini bildirir:
“Millətin ruhu, canı və bəlkə cəmi vücudu hesab olunan ana dilini bizə lazımınca öyrədən bir vəsilə olmadı”.
“İki aləm” adlı məqaləsində türk dili və türk milli kimliyi məsələsini daha da qabardan Yusif Vəzir müsəlman komitəsinin bütün üzvlərinin türk olduğu halda komitənin niyə türk komitəsi adlanmamasına nəzər salaraq Azərbaycanda hələ də milli kimliklə dini kimlik arasındakı sərhədlərin müəyyənləşdirilməməsinə diqqəti çəkir. Yusif Vəzir Müsavatın Kiyev şöbəsinin fəaliyyəti ilə bağlı yazısında qeyd edir:
“Ən sevinməli hallardan biri budur ki, iclaslarda türk dili işlənir və kağızlar da milli dildə yazılır”.
Çar Rusiyasında 1917-ci fevral-oktyabr hadisələrini yaxından izləyən və imperiyada yaşayan millətlər arasında muxtariyyət və bağımsızlıq meyllərinin gücləndiyini görən Yusif Vəzir bu prosesin Azərbaycanda tezliklə başlaması üçün çalışaraq türk millətinə xitabən bunları söyləyir:
“Ey nəcib türk milləti, ayıl! Bir rəşadətli balalarını yad et! Şan və şövkət ilə ömür sürülməlidir. Köhnə rus məmurlarının çəkməsi altında tapdalandığın kifayət edər”.
Yusif Vəzir haqlı olaraq yazırdı ki, “artıq yüz il olur ki, biz türklər rus qılıncı zoru ilə Rusiyaya tabe olmuşuq. Rus hökumətinin fikri bu idi ki, bizi dinimizdən, dilimizdən, dədə-baba adətlərimizdən geri salsın… Dini dinimizdən, dili dilimizdən olmayan bir millətin bizə canı heç də yanmayacaq”…
“Ümumi məclisi-müəssisan” adlı yazısında Yusif Vəzir doğru olaraq qalib gəlmək üçün millətin öz haqqını tələb etməsinin vacibliyini bildirir:
“Haqqımız tələb olunmalı, verməsələr zorla alınmalıdır”.
Ukraynada cümhuriyyətin elanından sonra artıq proseslərin sona yaxınlaşdığını dərk edən Yusif Vəzir təcili olaraq bütün millətin fikrinin bağımsızlığa yönəldilməsini vacib sayaraq, zaman itkisinin baş verməməsi üçün yazır:
“Bu saat bir saatdır ki, əsrlərdə bir ələ düşər: fürsət zamanıdır, siyasət zamanıdır. Cəmi fikir və zikrimiz buna həsr olunsun”.
Nəhayət ki, Yusif Vəzirin və ümumiyyətlə, türk millətinin arzusu həyata keçirilir. Azərbaycan aydınlarının sayəsində müsəlman ş ərqində ilk demokratik cümhuriyyət olan Azərbaycan Cümhuriyyətinin əsası qoyulur. Yusif Vəzir isə Azərbaycanın Ukraynadakı səfiri olur.
“Dünyada hər bir dövləti təşkil edən üç amildir: torpaq, millət və hakimiyyət. Bu gün Azərbaycanda bu üç amil olduğu üçün Azərbaycan müstəqil bir məmləkətdir”.
“Azərbaycan” qəzetinin 1919-cu il 31 iyul və 1,4 avqust tarixlərində “Yusif Vəzirovun məruzəsi” çap olunur. Məruzə Yusif Vəzirin AXC-nin parlamentindəki çıxışı idi. Parlamentdəki məruzəsində Yusif Vəzir uzunmüddətli mü-şahidəsinə əsaslanaraq yeni yaranmış cümhuriyyətin əsas düşməninin bolşevizm ideologiyası olduğunu bildirərək, bunları qeyd edir:
“Mən bolşevizmə ziddəm. Bolşevizm heç bir millət üçün, xüsusən bizim kimi əsarətdən yenicə xilas olmuş millətlər üçün heç bir səadət gətirməz. Bolşevizmin sonu hərcmərclikdir. Biz gərək bolşevizmin öz vətənimizə gəlməsinə bütün ciddiyyətimizlə mane olaq”.
Yeni yaranmış türk cümhuriyyətinin yüzillərdən bəri gələn türk ədaləti ilə idarə olunduğunu vurğulayan Yusif Vəzir qeyd edir ki, “Azərbaycan mədəniyyəti o qədər qüvvətlidir ki, bizdən başqa qonşularımızı təsir altında saxlayıb və saxlayacaqdır.
“Dilimiz Qafqazda, Xəzər arxasında və Şimali İranda ümumi bir dildir… Bugünkü Azərbaycan ən sağlam vücuda malikdir, burada tam əksəriyyəti təşkil edən Azərbaycan türkləridir”.
Buna görə də, yeni yaranan cümhuriyyətin mütləq şəkildə Türkiyə ilə əlaqələr qurmasını və İstanbula səfirlik göndərilməsinin vacibliyini vurğulayır. Yusif Vəzirə görə, İstanbulda nümayəndəliyin olması yeni cümhuriyyətin səsinin Avropaya yayılmasına səbəb olacaq:
“Aləm İstanbuldadır: siyasi iplərin ucu, əfkari-ümumiyyənin gözü… hamısı buradadır… Hansı millət yaşamaq istərsə, öz dərdini söyləməlidir, səsini çıxarmalıdır. Səsini çıxarmağı bilməyən və bağırmağı bacarmayan bir millət həmişə əzilər”.
Ona görə də Yusif Vəzir Avropa dövlətləri ilə uğurlu əlaqələrin yaranmasının vacibliyini bildirir, Rusiyadan ayrılaraq azad yaşamağın müqəddəs bir məqsəd olduğunu qeyd edir:
“Bizim bütün məqsəd və amalımız Azərbaycanımızdır. Bu yolda kim bizi tutarsa (yəni bizdən yana olarsa – D.Ə.) biz də ona rəğbət və meyli göstəririk”.
Siyasətin əsas hədəfinin yalnız fayda götürmək olduğunu bildirən Yusif Vəzir, din ilə siyasətin bir arada olmasının qeyri-mümkün olduğunu bildirir.
1919-cu ildə Yusif Vəzir Türkiyəyə səfir göndərilir. ADR-in süqutundan 8 ay sonra da o, rəsmi şəkildə bu vəzifədə çalışır.
Azərbaycan Cümhuriyyəti Rusiya tərəfindən devrildikdən sonra Yusif Vəzir Türkiyədə öz fəaliyyətini davam etdirir. 1921-ci ildə “Azərbaycan ədəbiyyatına bir nəzər”, 1922-ci ildə isə “Tarixi, coğrafi və iqtisadi Azərbaycan” kitablarını çap etdirir. 1923-cü ildə Fransaya gedən Yusif Vəzir Klişi şəhərində avtomobil zavodunda 3 il fəhləlik edir, eyni zamanda “Paris xəbərləri” qəzetində məqalələr dərc etdirir. 1926-cı ildə Bakıya qayıdan Yusif Vəzir “Bakı işçisi” kooperativ nəşriyyatının bədii ədəbiyyat bölməsində redaktor işləyir, daha sonra ADU-nun aspiranturasında oxuyaraq, folklordan dərs deyir. 1926-36-cı illərdə müxtəlif vəzifələrdə çalışan Yusif Vəzirin bu dövr ərzində ondan çox kitabı nəşr olunur, dövri mətbuatda məqalələri dərc olunur. Bu dövrdə ona qarşı bir sıra ittihamlar irəli sürülür və 1938-ci ildə onun həbsi ilə bağlı qərar çıxarılır, 1940-cı il yanvarın 27-də isə dərs dediyi Ürkənc şəhərində həbs edilərək Bakıya gətirilir. Qorki vilayətinin Suxobezvodnoe kəndinə sürgün olunan Yusif Vəzir 1943-cü il yanvarın 3-də burada xəstəlikdən vəfat edir.
Dilqəm Əhməd
