Wojna - męskość - literatura

Książka, którą przedkładam życzliwej uwadze czytelników, składa się z dwóch części. Obie dotyczą tego samego zagadnienia – związku między wojną a męskością. Materiału do analiz dostarcza przede wszystkim literatura. Stąd tytuł tej rozprawy, który nie rości sobie pretensji do opracowania monograficznego (przy tak sformułowanym zagadnieniu chyba niemożliwego do zrealizowania), tylko raczej pretenduje do wstępnych rozpoznań, dotyczących zresztą przede wszystkim literatury polskiej. W pierwszej części książki, zatytułowanej Mity i ideologie, najpierw wyjaśniam, jak jest rozumiana kategoria męskości w ujęciu socjologicznym i antropologicznym. Nauki społeczne jako pierwsze zwróciły uwagę na to, że społeczeństwa

tworzą normy dotyczące zarówno kobiecości, jak i męskości. Mężczyźni przeznaczeni do ról wojowniczych i instrumentalnych „musieli być agresywni, bezwzględni i racjonalnie myślący”10. Te cechy wyraźnie odróżniały ich od – traktowanych w równie stereotypowy sposób – łagodnych, empatycznych i reagujących emocjonalnie kobiet. „Wyrabianie” męskości dokonywało się często na drodze wspólnotowych, inicjacyjnych rytuałów, w których młodych adeptów poddawano wymyślnym testom sprawdzającym ich odporność na fizyczny ból i psychiczny stres. Wojna jako zdarzenie kulturowe stanowiła w większości społeczeństw podstawowy sposób socjalizacji mężczyzn. Temu były podporządkowane ideologie plemienne, wspólnotowe, państwowe, narodowe, klasowe itp.

W części drugiej książki, zatytułowanej Konfrontacje, przyglądam się wybranej twórczości literackiej powstającej w okupowanej Polsce i stanowiącej zapis męskiego doświadczenia wojny. Bojarskiego, Gajcego, Baczyńskiego (o których piszę więcej) oraz Stroińskiego i Trzebińskiego (o których piszę mniej) łączy przynależność do pokolenia wojennego, czyli ludzi urodzonych w okolicach roku 1920. Ich dorastanie do wieku męskiego dokonywało się w odniesieniu do tradycyjnego polskiego męskiego etosu żołnierskiego. Na kształtowanie się ich męskiej tożsamości wpływ miały takie czynniki, jak rodzinne przykłady przodków, ideały wychowawcze propagowane przez sanacyjną oświatę, przekazywane w szkole i w domu wzory literackie, popularne piosenki żołnierskie, reakcja na militarną klęskę we wrześniu 1939 roku, lektury pokoleniowe (np. Kamienie na szaniec Kamińskiego). Wreszcie – ich bezpośredni udział w akcjach sabotażowych, dywersyjnych i zbrojnych. Omawianych w tej książce autorów wiąże ze sobą też to, że byli poetami, nie wyłącznie, bo parali się różnymi rodzajami twórczości literackiej, ale z rolą poety – mocno zmitologizowaną w polskiej tradycji kulturowej – identyfikowali się najbardziej. W ich twórczości daje się zauważyć konflikt męskiej tożsamości między tymi dwiema społecznymi rolami – poety i żołnierza. Próbuję się także przyjrzeć zarysowującej się w twórczości tych autorów relacji między żołnierską męskością a „cywilną” kobiecością.

Posługuję się w całej pracy takimi pojęciami, jak Maska Męskości Żołnierskiej, Mechanizm Rozłączenia, Męski Kompleks Słabości, Obietnica Prawdziwej Męskości. Mają one w zamyśle posłużyć konceptualizacji omawianej problematyki. Spośród nich najważniejsze wydaje mi się pojęcie Ideologicznej Triady, spajającej ze sobą takie pojęcia, jak wojna, męskość i bohaterstwo. (Fragment Wstępu)