Czytaj książkę: «Арвоҳ жазман»
СЕВГИ ШАРПАСИ
Э, дунё, тирикчилик дардида нималар қилмас экан-а, инсон. Йўқса, Шоисломдай алпқомат, қора қошлари қизларнинг юрагини куйдирадиган йигит, айни ўйнабкуладиган ёшида вокзалда юк ташувчи бўлиб ишлармиди, яна денг айтса тил келишмайдиган бир илм даргоҳини битирган бўлса…
Институтни битирганидан бери шу машмаша – уйлантирамиз, тамом-вассалом! У ёғи билан ҳеч кимнинг иши йўқ. Агар уйланиш уйлик бўлишни билдирса, уйнинг ўзи йўқ-ку, қандай уйланади. Ёз илиқ-иссиқ кунларда равон айвонга келин туширишармиш-да, унгача Шоислом шўрлик иморатни қанқайтириб, қишгача томини ёпиб олармиш… Унга пул қани… «Ҳой, шошманглар, мен пул топай, иморат қилай, ана ундан кейин келин келсин, сепини ёйиб» деса, отаонаси унамаяпти. «Унгача болалари катта бўлиб турармиш…» «Нима, болаларим ҳовлида туғиладими?!» деса, отаси сўкиб ташлайди. Акасини ҳам шунақа қилиб уйлашганди. Энди ҳар куни жанжал.
Тайинли бир иши йўқ, уйлаб қўйишди. «Мен аввал иш топай» деса, кўнишмади. Энди: «Иккита боланинг отаси бўлдинг. Ўзингни бола-чақангга қўшиб боқишимиз керакми?! Падарлаънат, қачон буларни ўйлайсан!», деб сўкиш эшитгани эшитган. Йўқ, у акасининг хатосини такрорламайди. У бошқа, акаси бошқа. Бир куни нарсаларини сумкага солиб чиқди.
– Ҳа, йўл бўлсин! – деди отаси кинояли.
– Иш топаман! – деди у қисқа қилиб.
Шу баҳона Тошкангга қочиб қолди. Мана энди олий маълумотли йигит тунда чиқиб юк ташийди. Иккита шеригиям бор. Улар билан бирга туради. Яхши одамлар, иккиси ҳам оилали. Иброҳим аканинг бешта боласи бор. Катта қизини узатиши керак экан. Шунга-да, пул топаман деб чираниб ётибди. Иккинчиси Азамат полвон – тенгдош. Ўқиб бош қотиргунча, иккита «диплом»ни тайёрлаб қўйибди – яъни бири қиз, иккинчиси ўғил! Армиядан келиши билан уйлантиришибди, бечорани.
– Аслида йигит кишини ҳали аҳмоқлигида уйлантириб қўйиш керак, – деди Иброҳим ака вазмин.
– Бир куни бир йигит отасидан сўрабди: «Ота, бахт нима?» Ўшанда отаси йигитга бундай деб жавоб қилган экан:
– Уйланганингдан кейин биласан! Лекин унда кеч бўлади!
Ҳаммалари яйраб кулишди.
– Умуман олганда бир инсон эмас, қурт-қумурсқа ҳам тиним билмайди-ку, тирикчилик ғамида. Бу дунё шунақа дунё экан-да! – деб қўйди Иброҳим ака.
Шу кичкина тор хонага, учта каравот қандай сиққан Шоислом ҳайрон. Кираверишда овқатланишади, ювинишади ҳам. Ўрисларнинг уйи бўлса керак, каталакдай қилиб қурилган. Эгаси ҳар ўн беш кунда пулни қуртдай санаб кетади, шароити бу. Шериклари бўлса шу ерда ҳам жиғига тегишади.
– Анов қўшни, Шокир аканинг қизи ёмон эмас-а! – деб қўяди Иброҳим ака кўз қисиб.
– Маниям бир синглим бор, Шоислом, – гапга қўшилади Азамат. – Бир гаплашмайсанми?!
Шоислом оқ эмасми, қулоғигача қизариб кетади.
– Э, бу ердаям шу гапми?! Уйланмайман, дедим-ку! Ҳозирги қизларга уйланиш учун аввал пул босадиган цех очиш керак!
– Ҳм, уйланмасмишлар, – кулади Иброҳим ака. – Уйланмаганингга қўядими, бу қизлар?! Билмайсан-да, бу қизталоқларни!
– Гўл ҳали бу! – юзига ақлли тус бериб дейди Азамат. – Пишиши керак, – кулишади.
– Омма, пул цехи ҳақида роса топиб айтдинг-да, йигит. Ҳозиргиларнинг нафси-ё! – Иброҳим ака ўйга толди. – Биззи довур бошқача эди. Битта кўйлак билан куёв бўлганмиз. Янгангизга иккита кўйлак қилиб олганмиз. Шундаям ундайбундай демаган. Ҳа… Битта намат, тўртта кўрпача!
– Назар солганинг борми ё? – сўради Азамат. – Жа, оёқ тираётганингга қараганда шундайдир…
Шоислом жим қолди.
– Эрга тегиб кетган, аллақачон! – деди у чуқур сўлиш олиб.
* * *
Шу сафар поезд вақтида келмай, анча кутиб қолишди. Боз устига Иброҳим ака билан Азамат байрамолди «йўлни ёпиб қўяди» деб уйга вақтлироқ кетишганди. Ўнда келадиган поезд ўн иккида келса-да! Йигит шўрлик тонготар юк ташиди. Тўғри унга иккита қозоқ йигит ҳам кўмаклашди. Бироқ Азамат билан Иброҳим аканинг ўрни бошқа эди-да!
Ҳаво дим, тун бўлсаям, нафас олиш қийин. Гўё уни бочкага солиб, қопқоғини ёпиб қўйгандай. Тер қуйилиб кетяптики, Шоислом артиб улгурмаяпти. Шу аҳволда бирон қиз ёки уйланиш ҳақида орзу қилиш мумкинмикин?! Умуман, кинога боришга ҳам вақт йўқ. Фақат иш, иш… Бунақада одам ҳамма нарсадан совиб кетаркан.
Ҳар сафар смена тугагач, ювиниб йўлга тушар ва биронбир зодагоннинг ўғли бўлиб қолишни орзу қиларди. Ўшанда тунда юк ташишга мажбур бўлмасди. Хориж маркали машинада бирон катта корхонага, олифталарнинг тили билан айтганда «офис»га йўл оларди. Қизлар атрофида гиргиттон бўларди.
Умуман, Шоислом келишган йигит. У қизларга ёқишини билади. Лекин феъли… Айниқса, қизларга кўп қўрслик қилади. Йўқса, бўйнига осилиб олишади-да! Ҳайдаб ҳам кетказолмайсиз. Гуруҳида бир «землячка» қиз бўларди. Бир куни Шоислом уйида йўқ, ўша қиз келиб ётиб қолибди! Онасига ўғлингизни яхши кўраман, деб йиғлаб берибди. Овқат қилиб, сомсаларигача пишришиб юборибди. Келса, онаси айланиб-ўргилиб ўша қизни мақтаяпти:
– Келининг бўлса, шунақа бўлса-да! – дейди меҳри ийиб.
– Ойи! – деди у таънали оҳангда. – Менга у қиз ёқмайди!
– Сенга қанақа қиз ёқади ўзи, а?! – жеркиб ташлаганди ўшанда онаси ҳам. – Кўз-қоши попукдай, бўй-бастлари келишган бўлса. Сенга яна нима керак, яшшамагур!
Хуллас, кўнгил деган нарсани улар тушунишмайди, Шоисломнинг нияти севиб турмуш қуриш эди. Лекин шу вақтгача у кўнгил маликасини учратолмади.
Ўқиб юрган кезлари Мамлакат деган қизни яхши кўрарди. У вақтда ҳали акаси уйланмаган, бунга йўл бўлсин эди. Мамлакатни ўз қишлоғидаги бир йигитга узатиб юборишди… Кейин Шоислом ўқишни сиртқига кўчириб кетди. Ўшандан бери Мамлакатни кўргани йўқ. Ҳа. Бунга ҳам тўрт-беш йил бўлиб қолгандир. Бир этак бола туғиб ўтиргандир курсдоши. Эрининг исми Салиммиди, Самадмиди, эсида йўқ. Оқсариқдан келган, қийиқ кўз узун бўйли йигит эди. Мамлакатдай сулув қизни ўшанга беришди-я, ноинсофлар. Ҳа, ота-онаси деҳқонформа, содда қишлоқ кишилари эди. Мамлакат эса… ўўў! Бунинг ясан-тусанини кўриб, профессорнинг қизими, деб ўйлардингиз. Шоисломга ўзи замонавий, пардозни жойига қўйган қизлар ёқади. Умуман… негадир у доим Мамлакатни эслайди. Балки ҳалиям яхши кўрар, шу сабаб бошқа қизларга қарагиси ҳам келмаётгандир… Бўлмаса, нега доим уни ўйлайди. Унга ўхшаганини учратмади. Балки учратолмас ҳам. Учратмаса… уйланмайди! Ҳеч ким бунга мажбур қилолмайди! Йўқса, ҳаммага жабр бўлади! Шунақа!
Шоислом уйга боргиси келмай, вокзал ташқарисидаги ўриндиққа ўтирди-да, папирос тутатди. Соатга қаради. Тунги уч. Кетиши керак экан. Яқинда тонг отади. Шундай ўйлар билан у шимини қоқиб, ўрнидан турди ва кўприкка қараб кета бошлади. Шу пайт уни биров чақиргандай туюлди.
– Ҳой ука! Ҳой яхши йигит! – мулойим овоз уни тўхташга мажбур қилди. Шоислом ўгирилиб қаради. Оқ кўйлак кийган 25-30 ёшлар чамаси бир қиз унга жилмайиб қараб турар, икки қўлига тутган сумкалари эса нақ ўзидай келарди. Оёғида оқ чит лозим, қўлига ҳам оқ чит қўлқоп кийиб олганди. Ҳозир кўпчилик шунақа қилади. Қораймасин дейишса керак-да.
– Кўтаришиб юборолмайсизми? – ҳижолатпаз жилмайиб деди у.
Қуралай кўзлари ерга боқди, қуюқ жингала киприклари оҳу кўзларидаги мунгни яширди. Қалдирғоч қанотидай, парвозда қотган қошлар, тиниқ оппоқ юзлари бирам маъсума, латофатли эдики, Шоислом унга тикилганча қотиб қолди. Аслида шу қизнинг ўрнида бошқа биров бўлганидами, сўкиб ҳайдарди. Негаки, ҳозиргина бир тонна юк тушириб, бўлари бўлганди. Яна юк ташисинми?! Мучали эшакми, унинг?! Лекин индамади, гапиргани тили айланмади.
Йигитнинг аро йўлда туриб қолганини кўриб, қиз ўзини оқлай бошлади:
– Андижондан юк келганди. Уйдагилар маслаҳат қилмай, бировдан бериб юборишибди. Ёрдам берадиган одам йўқ эди. Ўзим чиқиб келаверибман, кўтаришни ўйламабман.
Шоислом бир сўз демай, катта-катта сумкаларни даст кўтарди. Аммо ўта ҳориган бўлишига қарамай, юк унчалик оғир туйилмади.
– Уйингиз қайси томонда? – сўради у. – Бу ердан узоқми?
– Ҳалиги… – чайналди қиз. – Бугун, квартирада қола қоламан.
– Такси чақира қолайлик!
– Таксига пулим бўлса, ярим тунда шу аҳволда қийналиб юрармидим.
– Шофёр йигитлар таниш. Обориб қўйишади, – деди Шоислом.
Қиз яна ер чизди.
– … ярим тунда таксига тушгани қўрқаман-да! – деди у секин.
– Қани юринг-чи! – йўл бошлади Шоислом. – Қайси томонда тураман, дедингиз?
– Қизил деҳқонда…
Шоислом таниш йигитлар билан гаплашиб, юкларни машинага жойлаштирди. Қизни орқа ўриндиққа ўтқазди, ўзи шофёрнинг ёнида кетди.
– Овора бўлдингиз-да! – деди қиз ташвиш чекиб. – Шу ерда қолаверардим. Ишдан чарчаб келаётгандирсиз… Илоё, барака топинг, – ўзига ярашмаган ҳолда кампирлардай дуо қилди у.
Шоислом мийиғида кулиб қўйди. Боядан бери ёшгина бир қизнинг уни «ука-ука» деётгани унга эриш туюлди. Ортига ўгирилиб:
– Ҳарқалай, мен сизга ука эмасдирман. Ака бўлсам керак!
– деди у таъна қилгандай.
– Вой, кечирасиз! – оғзини ёпиб кулди қиз. Кўзлари чиройли сузилиб кетди. – Билмабман. Одамнинг ёшини билиш қийин-да, ҳозир.
– Йигирма тўққизга тўлиб, ўттизга кетяпман.
– Атиги уч ёш катта экансиз… – кейин бир нима ёдига тушгандай деди:
– Янгам хавотир олмайдиларми?
Йигит қизга бир қараб қўйди-ю:
– Хавотир олмайди! – деди қисқа қилиб.
Қиз бошқа индамади. Бошини эгган кўйи анча йўлгача жим кетди. Кейин хомуш гап бошлади.
– Мени эса турмушим бўлмаган. Катталар ажратиб юборишди. Хўжайиним билан институтда бирга ўқиганмиз. Аҳду паймон қилиб турмуш қургандик. У кишининг уйидагилари бошидан қарши бўлишди, охиригача! Тўйни ҳам бир ёқлама ўтказганмиз. Акмал акам никоҳга иккита ўртоғи билан келган. «Ана яхши бўлиб қолар, мана яхши бўлиб қолар қилиб», уч йил яшадик. Акмал акам «Келинни олиб бораман» десалар, уйдагилари «Опкелсанг, оёғини уриб синдирамиз», дейишибди. Алам-алам, бу кишидан сўрамай, тоғаларининг қизига унашиб қўйишган экан. Акмал акам, унашувни бузинглар, мен буёқда уйланганман, деганлар. Шуни кечиришмади. Мен бир умр «ўйнаш» бўлдим эримга. Улар шундай дейишарди. Ота-она тан олмаган келин эрига «ўйнаш» бўлармиш. Э, бу ҳақоратлар… – аёл ёнидан дастрўмолча олиб, кўз ёшларини артди. – Ахир, мен ҳам инсонман-ку, менинг ҳам орзу-ҳавасларим бор эди… Аксига олиб бўйимда бўлмади. Орадан уч-тўрт йил ўтгач, Акмал акам ўзгарди. Уйга тез-тез қатнайдиган бўлиб қолди. Отаона барибир ота-она экан-да! Ўз томонларига оғдириб олишди. Ҳафталаб Қизил деҳқондаги шу уйимизда ёлғиз қолиб кетардим. Эрим у ёқдан ўзгариб келарди. Мен йиғлар, у эса асабийлашарди. Йўқ, аввалги турмушимиздан асар ҳам қолмади.
Бир сафар бўлар-бўлмасга хархаша қилаверасан, деб дўппослаб кетди. Калтакланган, хўрланган бир аҳволда ўша уйда ёлғиз қолдим яна. Калтакланиш ўзи ёмон, лекин жонингдан азиз билган кишинг урса, ундан ҳам ёмон экан. Икки дард бир бўлиб, мени абгор қилди. Адашдим! Қандай адашдим, билмайман. Уйимга қайтиб боргандим, онам: «Ўзинг пиширган ош, айланиб ҳам ичасан, ўргилиб ҳам ичасан!», деди. Ночор яна Қизил деҳқонга қайтдим. Эрим келибди. Янги оҳорли кийимда – юриш-туриши бошқача, мен эсам, мен… кўча аёлиман гўё. Аламимни ичимга ютдим. Жиғ-биғ қилсам, қайнаб кетади. На ҳол сўради, на ейишичишимни суриштирди. Етмаганига:
– Дилбар, ойлигингдан бериб тур, пул олсам бераман! – деди.
Бор-йўғимни қоқлаб олиб, чиқди-кетди. «Пул олди-ю, келади! – деб ўйлабман. – Жа, унчалик паст кетмас!».
Бир ҳафта қолган-қутганни еб, амалладим. Иккинчи ҳафта тугай, деб қолди. Ундан дарак йўқ. Бийдай далада, бир сўм пулсиз, ёлғизман. Тушундимки, у энди қайтмайди. Уйланган. Жанжалдан қочиб, индамай кетиб юборганди. Шуниси алам қилади, акалар… Диёнатли одамнинг ишими шу. Эй, бу бош ёш бўлса-да, қай кунларни кўрмади, дейсиз, – аёл яна йиғлай бошлади. Мижжаларидан оқиб тушган кўз ёшларини, қўллари билан тез-тез сидириб ташлади.
– Э, синглим, – гапга аралашди шофёр йигит. – Худо жазосини беради, ҳали. Сизни қон йиғлатиб, ўзи бахтли бўлармикин?! Соғ-саломат бўлсангиз эшитарсиз, э, садқаи кўз ёшингиз кетсин, қўйинг, йиғламанг…
Шоислом индамай, жим ўтирарди. Аёлга ачинарди. Нимадир қилса-ю, мушкулини осон этса…
Машина пахса девор, лой сувоқ уйлар, бир-бирига уйқаштириб қурилган, илон изи кўчага бурилди. Бу кўчадан анча юриб, кўримсизгина, икки тавақали кўк эшик қаршисида тўхтади. Шоислом аёлнинг юкларини йўлаккача олиб кириб берди. Ўзини Дилбар деб таништирган аёл уни дуо қилди, йиғлабгина дуо қилди.
Шоислом шофёр билан бирга қайтди.
– Эссиз, шундоқ жувон-а! Туғмаган экан-да! – деди шофёр унга ачиниб.
Шоислом йўл бўйи чурқ этиб оғиз очмади. Бир нуқтага қадалган кўйи ўтирарди. Зеро, унга нимадир бўлгани аниқ.
Аёл: «Ҳой, ука! Ҳой, яхши йигит!» деб чақирганидаёқ, аёлнинг юзини кўрмай туриб, унга нимадир бўлган эди…
Аёлни орадан бир ой ўтиб, яна учратди. Ўша иккита катта сумка, ўша оқ кўйлак. Бу сафар Шоислом ўзи ҳақида гапириб берди. Нега бунақа сергап бўлиб қолганига ўзи ҳайрон. Шу куни у тонггача ухлолмай, «уф» тортиб чиқди. Нонуштада ҳам бир нуқтага қадалиб ўтирди. Тузук-қуруқ ҳеч нима емади. Унинг аҳволи-руҳиясини кўриб, Иброҳим ака Азамат полвонга пичирлади:
– «Бек ошиқ!», – улар шарақлаб кулиб юборишди.
Шоислом жаҳл билан ўрнидан туриб кетди.
– Қанақа ошиқлик! Нега масхара қиласизлар! – асабийлашиб деди Шоислом.
Йигитнинг ростмана жаҳли чиққанини кўриб, Иброҳим ака ҳам, Азамат полвон ҳам жим бўлиб қолишди.
– Бурга чақдими, ҳой? – норозиланди Иброҳим ака. – Ажина чалганми, нима бало! Туни билан қаерда эдинг? – ўз ўрнида у ҳам йигитни бир суриштириб қўяйин деди. Бунақа пайтда қулоғигача қизариб, кулгили бир жавоб айтадиган Шоислом тўнини тескари кийди. Жаҳлдан қорайиб кетди. Унинг қаттиқ нигоҳидан, нима ишингиз бор, хўжайин эмассиз, деган маънони уқиб олиш қийин эмасди. Аммо ундай деёлмади:
– Нимайди… – истеҳзо аралаш жавоб қилди йигит.
– Ие, ука, бу нима деганинг?! Бирга тургандан кейин суриштираман-да! Биз тергамасак, ким тергайди, сени. Покиза йигит экансан, шаҳарда нима кўп, қош қоқадиган қизлар кўп! Бирон ёмон аёлнинг қўлига тушиб қолма, дейманда, нима дердим, – энди Иброҳим аканинг ҳам жаҳли чиқди.
Шунча вақт бирга яшаб ҳали ўрталарида гап қочмаганди.
– У сира унақа аёлга ўхшамайди!!!
– Ие?! – Иброҳим ака билан Азамат полвон кўз уриштириб олишди.
– Бегона аёлникида қолганмидинг?
– Ҳеч кимникида қолганим йўқ! – чўрт кесди Шоислом. – Мен шунақа йигитга ўхшайманми?!
– Тонготар келдинг-ку, ука! Келганингда соатга қарабмидинг?
Шоислом айбдорона бош эгди.
– Бировникида бўлсам, қолаверардим. Тонготар келиб зарилмиди?! Вокзалда… бир аёлнинг юкини кўтаришиб юбордим. Пули йўқ, ярим тунда кўчада қопти. Шуни Қизил деҳқонга элтиб қўйдим.
– Ёшми, ўша шўрлик? – кесатди Иброҳим акаси. Шериклари бир-бирларига қараб қўйишди.
– Иҳм, – томоқ қирди Азамат, – бошланиши ёмон эмас-а! Агар сени ўн мингга туширган бўлса, уёғи… билмадим, миллионга бориб тақалар…
Шоислом индамади. Жаҳл билан коржомасини кийиб ташқарига чиқиб кетди.
Орадан анча вақт ўтди. Лекин у ўша аёлни қайта учратмади.
Шоислом камгап, одамови бўлиб қолганди. Жўраларига ҳам қўшилмас, ортиқча бир сўз демасди. Фақат хаёл сурарди. Улар ҳам унинг жиғига тегмаслик учун индамасдилар. Бир чеккаси Иброҳим ака уни койимасам бўларкан, деб ўйларди. Ўзи ақлли-ҳушли йигит. Лекин… муҳаббатга даво борми?! Шоҳни гадо, гадони шоҳ қиладиган бу куч олдида у нима ҳам қила оларди. Афсуски, чин муҳаббатнинг якуни оғир… Ҳа, сочларига қиров оралаган бу одам кўпни кўрган, кўпнида билади. Манов мишиқи ишонмаяпти. Нонни «нанна», деб юрибди, ҳали. Бошига тушса билади. Э, билганини қилсин! Койиб обрў орттирармиди?! Қоқилиб-суқилмаса, эртага ҳам шу кўйи сўлжайиб юраверади, бемаза сериалларни кўриб. Ачинади-да фақат, кўзи кўр ҳали бунинг…
Шоислом эса ўз дарди билан. Аёлни қайси куни, қайси соатда учратганини ҳисоблар ва бундан бир боғлиқлик ахтарарди. Ҳа, чоршанба эди. Чунки эртасига дам олган. Кўпинча пайшанба кунлари дам олади. 25 июнь бўлса керак. Кейинги сафар 23 июлда учратди. Демак, чоршанба 23 июлга тўғри келган. Шоислом тақвим олиб қаради. Чиндан ҳам 25 июль жумага тўғри келганди. Йигит хурсанд бўлиб кетди. Яна бир ҳафта бор экан-да!
У ишдан қайтар чоғида ўша аёлни учратган жойида бироз туриб қолар, беихтиёр атрофга аланглаб, кимнидир қидирарди. Ҳали вақт борлигини билса-да, балки бугун келиб қолар, деган хавотирда безовта бўларди. Ҳозир уни ўша аёлни яна бир кўришдан бошқа ҳеч нима қизиқтирмасди. Нега кўрмоқчи? У билан учрашишдан мақсад нима? Кейин нима бўлади? Ҳатто ўша аёл шундай деб сўраган тақдирда ҳам ҳеч нима деёлмаслиги аниқ. У аёлнинг жилмайиши-ю, лабини буришини, кўзларини сузиб ерга боқишини, жингала киприкларига шабнамдай қўниб турган кўз ёшлари ёноқларидан из қолдириб оқиб тушишини ўйларди. Фақат шу…
У кимгадир кўнглини очишни истарди, лекин… уни ким ҳам тушунарди. Иброҳим ака ҳам, Азамат ҳам уни койиб ташлашади. Уларнинг назарида Дилбар унинг пулларига-да, кўз сузяпти. Бир аёлга шунча ситам. Билмай туриб булғайверишади. Охири аччиғига чидолмай, биттаяримтасини уриб юборади.
Ниҳоят, орзиқиб кутилган кун келди. Шоислом шерикларига ачинган кўйи:
– Сизлар бораверинглар, қолганини ўзим ташиб қўяман, – деди. Шу баҳонада у ёлғиз қолди.
Иш тугаши билан ўша таниш жойга югурди. Юраги ҳаприқиб уни кута бошлади.
Оппоқ кийинган аёл узоқданоқ кўзга ташланди. Қўлида катта сумка, ерга боқиб оҳиста юриб келмоқда эди. Атрофда ҳеч зоғ йўқ. Поезд келганига икки соат бўлганди. Бу эса…
барибир бунда бир ғалатилик бор эди. Нега доим оқ кийинади…
Аёл унга яқин келиб, салом берди. Илкис уни таниб қолиб, чеҳраси ёришди:
– Вой, сизмисиз?! – кулиб деди у. – Яна учрашганимизни қаранг…
Шоислом хурсанд, унинг юкларини даст кўтарганча такси томонга кетди. Гўё аёл ҳам уни учратганидан хурсанд эди. Чунки йўл бўйи жағи тинмай, гапириб кетди.
– Одамлар ҳам қизиқ-да! – деди у. – Тавба?! Молни насияга олишади. Қарасам, рўйхатимни кети узилмаяпти. Ўламан ҳижолат бўлиб. Укам уришгани уришган. «Опа, бунақа қилаверсангиз, мол олишга пул етмай қолади-ку! Нима, бу сизга коммунизмми, текинга мол тарқатасиз?!» дейди, – аёл кулди. Унинг қўнғироқдай кулгиси йигитнинг юрагини ўртаб юборди. «Кулар экан-ку, бу ҳам», ичида ўйлади у.
Шоислом йўлни эслаб қолганди. Жин кўчага бурилишганидан кейин, машина бироз юрди. У икки тавақали кўк эшикни дарров таниди. Аёл эшик қулфини калитларни шалдиратиб очди. Кейин юк кўтариб турган Шоисломга қараб ҳижолатпаз жилмайди:
– Сизни ҳам овора қилдим. Анави сафар ҳам таксига пул тўлагандингиз. Келинг, шу пулни олиб қўйинг, – аёл Шоисломнинг қўлига бир даста пул тутқазди. Йигит қўлини тортиб олди.
– Одамга савоб ҳам керак-да! – деди жаҳли чиққандай.
– Савоб ҳам ўлсин. Мана мени айтинг. Ҳаммага молни текин бериб, энди дакки эшитиб ўтирибман. Олинг, ака, сиз ҳам пулни ердан супуриб олмаётгандирсиз, – аёл шундай дея қўярда-қўймай, пулни йигитнинг чўнтагига солиб қўйди.
– Бекор қилдингиз-да, шу ишни! – деди Шоислом. – Нима, ўзимга ёққан бир синглимга яхшилик қилолмайманми?! – аёлнинг юзларига тикилганча деди у.
Аёл кўзларини ердан узмади.
– Шундоқ ҳам савоб иш қилдингиз, – деди Дилбар ерга боқиб. – Ярим тунда дайдиб юрган аёлга кўмаклашдингиз. Ҳамма эркаклар ҳам сиздай мард бўлса эди!
Шоислом индамади, аммо «мард» сўзи айтилганда, унинг бўйи бир қарич ўсди-ёв.
– Яна қачон кечаси чиқишингизни айтсангиз, биз тайёр! – деди Шоислом қўлини кўксига қўйиб.
Аёл маъноли жилмайди:
– Э, қўйсангиз-чи, қачон чиқишимни ўзим ҳам билмайман, – деди. – Овора бўлиб нима қиласиз… – кейин негадир хомуш тортиб қолди.
– Сиз йўғингизда ҳам бир ўзим амаллаётгандим… Энди мен бунга кўникишим керак… оғир юк кўтаришга! Умуман, ҳаммасига… қисматим шу экан, – пичирлаб деди аёл. Кўзлари жиққа ёшга тўлди.
– Э… янами? Қўйинг, йиғламанг! Биздай алпқомат йигитлар турганда сизга юк кўтартирармидик. Мана, анча таниш бўлиб қолдик… қачон чиқишни ийманмай, айтаверинг!
– Қўяверинг! – аёл шундай дея юкларини судрагудай уйига олиб кириб кетди. Эшик шарақлаб ёпилди. Шоислом шофёрнинг диққат бўлаётганига қарамай, эшикка яқин борди. Қараса, қулф осиғлиқ, очилмаган. У ҳайрон бўлди. Ғалати қулфми? У эшикка қулоқ тутди. На бир товуш келди, на чироқ ёқилди. «Ҳа, ичкарига кириб йиғлаётгандир? Чироқни ҳам ёқмабди. Бу аёлга қийин экан. Ҳаётда бир таянчи бўлмаса… Шундоқ лобар аёл тунларни ёлғиз ўтказса-я…».
– Ҳой, ока! Кетасизми? – уни чақирди шофёр йигит сигнални босиб.
Шоислом машинага ўтираётиб, соатига кўз ташлади. Тонгги беш ярим! Акаларидан роса гап эшитадиган бўлди. Аммо… хаёли яна ўша аёлга кетди. «У сираям эркакларнинг пулини шиладиган аёлга ўхшамайди. Мана, пулиниям қайтариб берди. Шоислом пулни олиб санаб кўрди. Ўттиз минг чиқди. Аввалги сафаргисини ҳам қўшиб берибди! Негадир кўнгли ғашланди. Гўё у нимадандир умид қилди-ю, умидлари пучга чиққандай. Чиндан ҳам, акс ҳолда аёл пулини қайтариб бермас эди. У билан очилиб ҳам гаплашмади. Бирон нияти бўлганида кейинги сафар қачон чиқишини айтарди. Ҳа, у Шоисломни яқинига ҳам йўлатмади. Ўз ҳурматини биладиган аёл экан. Бошқа томондан Шоислом унга нима ҳам қилиб бера оларди. Уйланармиди?! Ўзи-ку, балки уйланарди. Шу аҳвол-руҳияси бўлса, уйланарди. Лекин ота-онаси… Ўзи бир жабр кўрган аёл экан, яна уни қийнаб нима қилади…
У соат олти яримларда уйига кириб борди. Келганида шериклари бомдодни ўқиб бўлишган, нонушта қилишаётган экан. Хонага кириб, салом берган эди, акалари алик олишмади.
– Аввал ювиниб чиқ! – деди Иброҳим ака. – Қайси гўрлардан келяпсан? Яна Қизил деҳқонга жўнаб қолдинг, шекилли?!
– Эсинг борми, сен боланинг, – уни жеркди Азамат ҳам. – Бева аёлникида пишириб қўйибдими? Гул йигит бўлсанг, эси паст!
Йигит индамади. Фақат қовоғи уюлиб, мушти тугилди.
– У покиза аёл. Мени уйига киритармиди…
– Покизамиш… Эрталабгача олиб қоляпти-ку!
– Йўл узоқда, ака! Поезд иккида келган бўлса…
– Зарилмиди, уйига олиб бориб қўйиб. Шунга бизларни жўнатиб юборибмидинг?! Бир балойинг бор сенинг!
Шоислом хўмрайди. Бироз сукут сақлагач, деди:
– Унгаям қийин, билсангиз. Тирикчилик тошдан қаттиқ. Аёл боши билан юк ташиб юрипти. Боқувчиси бўлмаса, нима қилсин?
– Вой-воей! Буёғи энди ҳиндча кинога ўхшаб кетди. Боқувчиси бўлмаса, сенга нима! Сен ўзингни бил, ўзгани қўй. Ҳозир ҳаммага қийин!
– Ғўрсан-да, ҳали ука! – гапида давом этди Иброҳим ака. – Йўли шунақа бўлади, билдинг! Роса уста аёл эканми? – шериклари кулиб юборишди. Шоисломнинг баттар жини қўзиди.
– Ўзингиз билмаган аёл ҳақида нима қиласиз ёмон гапириб. Мана, пулларимниям қайтариб берди, – у киссасига қўл солиб, пулларни олмоқчи бўлди. Лекин… пул ўрнига бир даста қоғоз чиқди. Йиртиқ-пиртиқ бир уюм қоғоз. Шоислом кўзларига ишонмади. Қоғозларга қараганча қотиб қолди. Ахир, таксида ўзи санади-ку?
Иброҳим ака билан Азамат полвон кулиб юборишди.
– Беради-я, беради пулни!
Шоислом ўнғайсизликдан жиққа терга ботди.
– Аниқ эсимда, таксида санаган эдим. Ўттиз минг чиққанди, таксичи ҳам кўрганди… Таксичи?! Ўша олганмикин? – ўсал бўлиб қолди Шоислом.
Қўлида ушлаган бир даста пулнинг қоғозга айланиб қолгани уни гангитиб қўйганди. Таксичи олган! Ёки… ўша аёл таксичи билан шерикмикин?! Йўғ-э, таксичига бундан нима наф. Ундан кейин таксичини ўзи танлади-ку! Умуман, ҳаммаси ғалати… Шу тоб эшик қулфи ёдига тушиб, яна ҳайрон бўлди…
Кейинги кунлари Шоисломнинг иши кўпайиб кетди. Яхши ҳам шундай бўлди. Акс ҳол, ўша воқеани эслайвериб ақлдан озарди. Орада акаси билан янгаси уни кўргани келиб кетишди. Улардан ота-онасига пул бериб юборди. Шунда йўқолган ўттиз мингни эслади. Қаёққа кетди, ўша пул, ҳайрон.
Дилбар билан учрашганларига бир ой бўлиб қолганди. Энди у нохуш ҳодисаларни анча унутган, уни соғина бошлаганди. Дилбарни, ўйлаб ётиб ухлаб қолибди. Шунгами, уни тушида кўрди. Вокзалда Дилбар икки қўлида сумка кўтарганча жилмайиб турганмиш. Шоислом бориб, дарров сумкаларни олибди. Аммо улар еп-енгилмиш. Роса такси излабди. Вокзал атрофи бўм-бўш, биронта ҳам такси кўринмасмиш. Шунда Дилбар:
– Мен яқин йўлни биламан! – дебди сирли жилмайиб. – Яёв чиқса бўларкан, юринг, юринг… – йигитнинг қўлларидан тортиб йўл бошлабди у. Йигит инон-ихтиёрсиз унга эргашибди. Қараса… қишлоғининг йўлларимиш, лойсувоқ уй, пахса деворли илон изи кўчалардан кетаверишибди, оёқ остида тупроқ билқ-билқ қилармиш. Худди болалик йилларидагидай. Шунча юриб чарчамабди ҳам. Бир пайт қараса, шундоқ кўк эшикнинг олдидан чиқишибди. Аёл қулфни очмаса ҳам эшик ўз-ўзидан очилиб кетганмиш.
Сумкаларни кўтариб ичкари кирибди. Ташқаридан кўримсизгина кўринган уйнинг ичи саройдай безатилганмиш. Фақат театру катта саҳналарда бўладиган, қатлам-қатлам залворли дарпардалар, оёқ остига тўшалган ёрқин гиламлар. Буларни кўриб Шоисломнинг оғзи очилиб қолибди ва илк марта «бу оддий аёлга ўхшамайди!», деб ўйлабди. Фикрини тасдиқлагандай, аёл рўмолини ечиб, зулукдай сочларини ёйиб юборибди. Шоислом уялармиш-э, Иброҳим ака ҳақ бўлиб чиқди, деб. Аёл ойнага хомуш тикилганча йиғлаётганмиш.
– Мен ҳеч кимга керакмасман. Энди яшаб нима қилдим?! – дермиш.
Шоислом уни юпатмоқчи бўлибди.
– Қўйинг, йиғламанг! – елкасидан тутиб дебди у.
Шу пайт аёл кутилмаганда йигитнинг бўйнидан қучганча жиққа ёш кўзларини унга қадаб дебди:
– Сиз менга уйланасиз-а! Мени ташлаб кетмайсиз-а?! – худди талвасага тушгандай қайта-қайта дермиш у. Шоислом қизнинг қайноқ кўз ёши оқаётган юзларига кафтларини босиб, унинг дудоғидан ўпмоқчи бўлибди. Шунда аёлнинг томоғидаги кўм-кўк гардишли изни кўриб, додлаганча уни итариб юборибди …
Шоислом қаттиқ бақирганидан ўзи уйғониб кетди. Ўрнидан туриб ўтирди. У жиққа терга ботган, ҳансираб нафас оларди. Ошхонага ўтиб, сув ичиб юборди. Ювиниб келиб калима қайтарди-да, ётди. Тушига яна Дилбар кирса бўладими?!
– Ўн учинчида… – дебди у хаёлчан. – Ўн учинчида яна ўша жойга келинг! – ялинганнамо дебди аёл. – Келасизми? Келасизми…
Шоислом алаҳлаб уйғониб кетди. Қулоғида ўша сўз, аёл «келасизми…», дея қайта-қайта чорлаётганди, кўзлари мунгли. Кўрган тушидан юраги ғашланди. Аёлни бир фалокат кутяпти, деб ўйлади. Ёки фалокат юз бериб бўлган! Бу фикрдан юраги гупирлаб уриб кетди… Ўн учинчи, ўн учинчи… яна уч кундан кейин! Кутишга тўғри келади…
Шоислом ҳар тунда ишдан қайтар экан, вокзал олдидаги скамейкада папирос чекиб бироз ўтирар, аёлни ўйлар, кейин уйига кетарди. Йигитнинг бирдан жиддий, хомуш бўлиб қолганини ҳамхоналари бошқа нарсага йўйишди.
– Ҳа, тинчликми? – койигандай деди Иброҳим ака. – Анов аёлнинг эри бор эканми?
Йигит «ялт» этиб Иброҳим акага қаради. Кейин жаҳли чиқиб, зарда қилди:
– Э, бошқа гапингиз йўқми? – тўнғиллади Шоислом. – Унинг ҳеч қанақа эр-пери йўқ. Эри ташлаб кетган…
Иброҳим ака масхараомуз кулди:
– Жуда таниш чўпчак-ку бу! Ўргимчак тўр тўқияпти, – маъноли қилиб деди у.
– Қизил деҳқонни қўмсаяпти бу, – Иброҳим акани қувватлади Азамат. – Бизни ҳам олиб бор… – йигит шундай дейиши билан Шоислом ўрнидан туриб кетди ва Азаматнинг юзига бир мушт туширди. У эса Шоисломни аяб ўтирмади. Белидан даст кўтариб, ерга босди.
– Ҳе мишиқи! Бир қанжиқни деб жўрангга қўл кўтардингми?! – Азамат Шоисломнинг бўйнидан бўғиб олди.
–Исботинг борми! – хириллади Шоислом. – Қўйвор, дедим… – Азамат уни бўшатди.
Шоислом ўрнидан туриб эгнини қоқди, томоғини силаб деди:
– Номозхонмиш… – кейин қовоғини уйганча кўчага чиқиб кетди. Овқат маҳали ҳам уйга қайтмади. Кўчадан ул-бул еб, ишга кетди. Шериклари келса-да, уларга қайрилиб боқмади. Иш тугагач, Иброҳим ака Шоисломнинг тайсалланаётганини кўриб деди:
– Эсингни йиғиб ол, бола!
Шоислом унга қаттиқ қараш қилди-ю, чирт бурилиб кетди. Бормайди уйга! Кўчада тунаса ҳам бормайди!
Одати бўйича вокзал олдидаги скамейкалардан бирига ўтириб, папирос тутатди. Керак бўлса, тонггача ўтириб чиқади.
Аммо бирдан кўтарилган шамол Шоисломнинг этини жунжиктирди. У илкис осмонга кўз ташлади. Ҳавонинг авзойи бузуқ, осмон тўкилай деб турганди.
– Оббо, худо урди! – ўйлади у. Иссиқ бўлсин учун оёғини чалиштириб ўтирди. – Шу етмай турувди энди. Ҳаво ёғади, шекилли…
Ўз хаёллари билан бўлиб, ёнига биров келиб ўтирганини сезмай қолибди.
– Ишлар билан чарчамай юрибсизми? – таниш овозни эшитди у. Шоислом ёнига ўгирилди-ю, жилмайиб турган Дилбарни кўрди. Ўша-ўша иккита сумкаси, ўша оқ чит кўйлак, кайфияти чоғ.
«Бугун… бугун ўн учинчими? Ростдан ҳам ўн учинчи-ку бугун, ёдидан чиққанини кўринг!..». У аёлга ҳайратланиб, бироз чўчиб қаради.
– Учрашиб қолганимизни қаранг, – кулди аёл ҳеч нима билмагандай. – Атайлабдан тайинласам, келмасдингиз…
– Нега… келардим, – қулоқларигача қизариб деди Шоислом. Кейин қизнинг оппоқ бўйнига ўғринча кўз ташлади. Ҳеч қанақа из йўқ. Э, тушга нималар кирмайди?! Буни кўриб Шоислом енгил тортди. Аммо кўрган тушини унга айтмаса-да, деди:
– Кўп ўйладим, Дилбар, – деди у жиддий. – Ярим тунда сумка кўтариб юришингиз яхши эмас. Уйингиз ҳам овлоқ жойда экан. Яхши бор, ёмон бор, бу ерни Тошкан деб қўйибди! Қишлоғингизга қайтинг. Балки… яна турмуш қиларсиз… – бироз сукутдан сўнг Шоислом қўшиб қўйди: – Нега ўзингизни хўрлайсиз?!
Дилбар индамади. Ёноғидан кўз ёшлари оқиб тушди.
– Сиздан қўрқаман, Дилбар. Биров бир нарса қилиб қўяди…
Аёл яна ер чизди. Кейин узоқ-узоқларга маъюс тикилиб қолди.
– Кеч бўлди… жуда кеч! – деди у ўзига ўзи гапиргандай. – Сизга ҳам юк бўлдим, – у шундай дея сумкаларини аранг кўтарганча кета бошлади.
– Дилбар, тўхтанг… кузатиб қўяман. Дилбар…
Аёл тўхтамади. Сумкаларини ортидан судраганча кетаверди. Шоислом унинг ортидан ҳаллослаб чопса-да, етолмасди. Қоп-қоронғи тунда аёлнинг оппоқ кўйлаги кўзга ташланар, у олислаб борарди.
Шоислом унга бир қадам қўйсам етиб оламан, деб ўйлаганди. Лекин… У барибир чарчаб қолади, хаёлидан ўтказарди Шоислом. Ахир, Қизил деҳқонгача пиёда бориб бўлмайди-ку!!!
Йигит шошиб қолганидан қаердан кириб, қайси кўчадан чиққанини билолмай қолди. Анча юришди. Қараса, боядан бери олдинда кетаётган оқ шарпа ғойиб бўлибди. Туйқус йўқолиб қолди. Шу атрофда таниши тураркан-да, деб ўйлади Шоислом тарвузи қўлтиғидан тушиб. Лекин у шарпа йўқолган жойгача юриб келди-ю, икки тавақали кўк эшикни кўриб донг қотиб қолди.
Бу ўша эшик эди – Қизил деҳқондаги! Ана, қулфи ҳам ўзгармаган. «Шу ергача пиёда келдикми? – ўйлади Шоислом. – Ёки мен ҳалигача ухлаяпманми?!».
Эшикни итарганди, у ўз-ўзидан очилиб кетди. Таниш йўлакдан ичкари кирди. Оқ шарпа «ғув» этиб ўзини панага олди. «Дарвозадан қараб турган экан-да!», ўйлади Шоислом. Кейин иккилана-иккилана эшикни тақиллатди. Қизил дарахтдан ўйиб ишланган эшик ғийқ этиб очилди. Шоислом ичкари кирди-ю, диванга қўйилган сумкаларни кўрди.
Хона худди тушида кўрганидай, ҳашаматли қилиб безатилганди. Ўша залворли дарпардалар, ўша гиламлар… ичкаридан Дилбар чиқди.
– Барибир етиб олибсиз-да! – деди унга ғалати тикилганча. – Аммо… келиб нима қилардингиз?! – таъна қилиб деди у.
– Нега келганимни ўзим ҳам билмайман. Мана бу ерим ёниб кетяпти… – деди Шоислом кўкрак қафасини кўрсатиб.
Дилбар нохуш жилмайди. Энсаси қотдими, «ҳамманг бир гўрсан», демоқчи бўлдими, Шоислом тушунмади…
