Czytaj książkę: «Hekayələr»
ÇEVRİLMƏ
I
Bir səhər gecənin narahat yuxusundan ayılan Qreqor Zamza elə yatağındaca əcaib bir həşərata çevrildiyini hiss etdi. Bağa çanağı kimi qartımış kürəyi üstə uzanıqlı halda başını ehmalca dikəldən kimi yarısı sürüşüb yerə düşən yorğanın qırağından qəhvəyi, qabarıq pulcuqlarla örtülmüş qarnını, başqa əzalarından xeyli cılız olan və qaynaşan saysız-hesabsız xırda ayaqlarını gördü.
“Görəsən, mənə nə olub?” – o düşündü. Bu, yuxu deyildi. Xeyli kiçilmiş olsa da, öz otağı idi, yaxşı tanış olan dörd divar arasındakı həmişəki otağı. Zamza ticarət agenti işləyirdi, kommivoyajer1 idi. Bu səbəbdən üstünə növ-növ mahud parça nümunələri yığılan masanın üzərindən portret asılmışdı. Zamza onu bu yaxınlarda şəkilli bir jurnaldan kəsib qızılı çərçivəyə salmışdı. Şəkildə xəz şlyapalı, xəz yaxalıqlı qadın təsvir olunmuşdu. O, şəstlə oturmuş halda, əlləri içində itib-batan ağır, xəz muftanı2 irəli, tamaşaçıya tərəf uzatmışdı.
Sonra Qreqorun nəzərləri pəncərəyə dikildi, – yağış damcılarının çöl tərəfdən məhəccərin dəmirlərini necə döyəclədiyi eşidilirdi, – havanın belə tutqun olması ovqatını tamam korladı. Fikirləşdi ki, bir az da yatıb bu həngaməni unutmaq heç də pis olmazdı. Amma bu əsla mümkün olan iş deyildi. O, sağ böyrü üstə yatmağa adətkardı, indiki halında isə həmin vəziyyətə qayıtması çox müşkül məsələ idi. Sağ böyrü üstə çevrilməyə ha çalışdısa da, bundan bir şey çıxmadı, yenə qayıdıb kürəyinin üstünə düşdü. Bir-birinə dolaşan miskin ayaqcıqlarını görməsin deyə gözlərini yumdu, bir xeyli əlləşib-vuruşdu və yalnız böyründə küt ağrı hiss edəndə fikrindən daşındı. Düşündü: “Pərvərdigara, mən özümə nə cəncəl sənət seçmişəm! Həmişə yollarda, həmişə səfərlərdəyəm, çöldə isə iş-gücün baş ağrıları ticarət evindəkindən qat-qat artıq olur, hələ üstəlik də, gərək yolun hər cür əziyyətinə dözəsən, qatarların hərəkət cədvəlini əzbərləyəsən, vaxtı-vədəsi bilinməyən dadsız yeməklərə qane olasan, cürbəcür təzə adamlarla ayaqüstü, başdansovdu ülfət bağlayıb qeyri-səmimi münasibətlər qurasan. Cəhənnəm olsun hər şey!”
Qarnının yuxarı hissəsində nəsə yüngül qaşınma hiss etdi; başını rahat qaldırmaq üçün kürəyi üstə çətinliklə də olsa çarpayının baş tərəfindəki dəmir çubuqlara doğru sürünüb qaşınan yeri tapdı. Həmin yer xırda ağ ləkələrlə örtülmüşdü, sısqa qıçların biriylə o yeri yoxlamaq istəyib tez də onu geri çəkdi, çünki adi bir toxunuş bədəninə vicvicə salırdı.
Sürüşüb əvvəlki vəziyyətinə qayıtdı. “Yuxudan tez durmaq, həqiqətən, adamı gic eləyər, − deyə öz-özünə düşündü, − gərək doyunca yatıb yuxunu alasan. Başqa kommivoyajerlər kefləri istəyən kimi yaşayırlar. Mən sifarişlərin üzünü köçürmək üçün günorta hotelə qayıdanda bu cənablar hələ səhər yeməyini yeyirlər. Əgər mən də özümü onlar kimi aparsaydım, sahibkar məni əlüstü işdən qovardı. Amma bəlkə də, bu mənim xeyrimə olardı. Valideynlərimin xətrinə səbrimi basıb dözməsəydim, işdən çıxmaq istəyimi çoxdan bəyan edər, lap yaxınlaşıb haqqında nələr düşündüyümü sahibkarın düz gözünün içinə söyləyərdim. Onda baxardım ki, bunu eşidəndə kontordan təpəsi üstə necə yerə aşır! Sən bir onun ədasına bax, kontorun qırağında oturub xidmətçilərlə elə oradanca danışır – üstdən-aşağı, bu azmış kimi, gərək ona lap yaxın durasan ki, bəs qulağı ağır eşidir. Amma hələ ümid var, valideynlərimin borcunu ödəmək üçün bir az pul toplayan kimi elə belə də edəcəyəm. Bu məsələ beş-altı ilə başa gəlsə də, eybi yoxdur, onda biz biryolluq vidalaşarıq. İndi isə gərək qalxam, saat beşdə qatarım yola düşür”.
Sandığın üstündə çıqqıldayan zəngli saata nəzər salanda gözlərinə inanmadı: “Pərvərdigara!” – yeddinin yarısı idi, aramla irəli sürünən əqrəblər hətta yeddinin yarısını da keçmişdi, bir azdan yeddiyə on beş dəqiqə qalacaqdı. Yəni, doğrudanmı, saatın zəngi çalmayıb?
Amma elə yataqda uzandığı yerdən də baxanda aşkar görünürdü ki, zəng əqrəbi düz yerində – dördün üstündədir; heç şübhəsiz, zəng çalmışdı. Bəs səslənəndə evin bütün mebelini titrədən zəngin çığırtısı altında o necə rahat yata bilib? Əlbəttə ki, rahat yatmamışdı, amma görünür, bərk yatmışdı.
Bəs indi nə etməli? Növbəti qatar saat yeddidə çıxırdı – ona çatmaqdan ötrü mütləq tələsmək lazımdır; amma parça nümunələri, tərs kimi, hələ qablaşdırılmamışdı, heç halı da babat deyildi – qalxmağa çətinlik çəkir, başı bədəninə ağırlıq edirdi. Lap növbəti qatara çatsaydı belə, fərqi yoxdu, onsuz da sahibkarın danlağından yaxa qurtara bilməyəcəkdi – ticarət şirkətinin kuryeri saat beşdə yola düşən qatarın yanında keşik çəkirdi, sahibkarın əlaltısı olan bu çuğul, bu yelbeyin məxluq Qreqorun gecikməsini lap yəqin ki, çoxdan yerinə çatdırmışdı.
Bəs görəsən, özünü naxoşluğa vursa necə? Amma bu, şit çıxardı, həm də inandırıcı görünməzdi, ona görə ki işlədiyi beş il ərzində Qreqor bir dəfə də olsun xəstələnməmişdi. Heç şübhəsiz ki, belədə sahibkar həkimi dartıb evə gətirər, yalnız onun rəyini əsas götürüb ayrı heç bir etirazı hesaba almadan belə tənbəl oğula görə ata-anasını qınaya bilərdi. O həkimin də fikrincə, ümumiyyətlə, yer üzündəki bütün adamlar sapsağlamdılar, sadəcə, işləməyi xoşlamırlar. Fikirləşdi ki, bəyəm indiki vəziyyətdə həkim onun barəsində haqlı olmazdımı? Uzunsürən yuxudan sonra, həqiqətən, qəribə görünən bu süstlük nəzərə alınmazsa, əslində, Qreqor özünü çox gümrah hiss edirdi, hətta möhkəmcə acmışdı da.
Yataqdan çıxmağa heç cür ürək eləməyən Qreqor bütün bunları beynində götür-qoy edərkən zəngli saat yeddiyə on beş dəqiqə qaldığını xəbər etdi. Bu vaxt yuxarı tərəfdəki qapı ehmalca döyüldü.
– Qreqor! – qulağına səs gəldi (anasının səsi idi), – yeddiyə on beş dəqiqə qalıb. Bəs sən yola çıxmayacaqdın?
Bu səs necə də şəfqətli idi! Di gəl ki, anasına hay verərkən Qreqor öz səsindən diksindi, bu səs əvvəlki səsi olsa da, ona nəsə gizli, eyni zamanda qeyri-təbii bir civilti qarışmışdı. İlk anda aydın tələffüz edilən sözlər sonra bu civiltinin içində elə itib-batırdı ki, doğrumu, yanlışmı eşitdiyini heç cür kəsdirə bilməzdin. Qreqor anasına ətraflı cavab verib hər şeyi izah etmək istəyirdi, amma düşdüyü vəziyyəti nəzərə alıb bircə bunu dedi:
– Hə, ana, sağ ol, indicə dururam.
Görünür, taxta qapı səsinin dəyişməsini hiss etdirmədi, çünki bu cavabdan sonra anası xatircəmliklə qapıdan aralanıb getdi. Lakin bu qısa mükalimə ailə üzvlərinin diqqətini başqa məsələyə cəlb etdi: çoxdan getməli olan Qreqor hələ də evdədir. Odur ki atası yan qapını yumruğuyla asta-asta tıqqıldadıb çığırdı:
– Qreqor! Qreqor! Nə olub, nə məsələdir?
Sonra səsini bir qədər yavaşıdıb təzədən çağırdı:
– Qreqor! Qreqor!
O biri yan qapıdan isə bacısının güclə çıxan çox asta və məzlum səsi eşidildi:
– Qreqor! Bəlkə, xəstələnmisən, bəlkə, sənə bir kömək lazımdır?
Hamısına bir ağızdan: “Mən artıq hazıram!” – deyə cavab verən Qreqor sözləri səlis tələffüz etməyə və kəlmələr arasında uzun fasilə verməklə səsindəki hər hansı qeyri-adiliyi gizlətməyə çalışdı. Həqiqətən də, bundan sonra atası arxayınlaşıb səhər yeməyinə qayıtdı, di gəl ki, bacısı əl çəkmək istəmir, pıçıltısı səngimirdi:
– Qreqor, yalvarıram sənə, aç qapını.
Qreqor isə qapını açmaq fikrində deyildi, səfərdə olarkən gecələr qapını arxadan kilidləmək vərdişini evdə də unutmurdu və hazırda bu adətindən çox razı idi.
İstəyirdi əvvəlcə sakit, maneəsiz halda qalxıb geyinsin, ilk növbədə səhər yeməyini yeyib sonra görəcəyi işləri müəyyənləşdirsin. Yəqin etmişdi ki, yataqda ağlına düz-əməlli bir şey batan deyil. Yadına düşdü ki, bəlkə də, yöndəmsiz uzanması ucbatından əmələ gələn hansısa küt ağrını qabaqlar da arabir hiss edib, yataqdan duranda isə, adətən, onun bikara bir şey, sadəcə, təxəyyül oyunu olduğunu görmüşdü, odur ki indi onu bugünkü əqli çaşqınlığın nə cür sovulub gedəcəyi maraqlandırırdı. Səsinin dəyişməsinin isə kommivoyajerlərin peşə xəstəliyi, soyuqdəymənin əlaməti olduğuna zərrəcə şübhə etmirdi.
Heç demə, yorğanı üstündən atmaq çox asan işmiş, qarnını bir az köpürdən kimi özü sürüşüb düşdü. Ancaq bundan sonra işlər pis getdi. Buna ən çox səbəb olan isə gövdəsinin xeyli enlənməsi idi. Qalxmaq üçün onun ələ ehtiyacı vardı, əvəzində isə ara vermədən elə hey qaynaşıb-tərpəşən xırda ayaqları peyda olmuşdu və sayı-hesabı bilinməyən bu sözəbaxmazları idarə etmək heç cür mümkün olmurdu. Əgər Qreqor onlardan hər hansı birini qatlamaq istəyirdisə, ayaq dərhal irəli uzanırdı; həmin ayağı güc-bəla ilə ram etməyə macal tapmamış o birilər azadlığa çıxıbmış kimi təlaş içində çırpınmağa başlayırdı.
“Əsas yataqda boş vaxt itirməməkdir”, – Qreqor özlüyündə qərar verib bədəninin aşağı hissəsini işə salmaqla çarpayıdan enməyə cəhd göstərdi, lakin hələ görmədiyi, təsəvvür belə etmədiyi bu hissənin hərəkət üçün yararsız olduğu aşkara çıxdı.
İş çox ləng gedirdi, nəhayət, o, ağına-bozuna baxmadan özünü hiddətlə irəli atdı, amma düzgün istiqamət götürmədiyindən zərblə çarpayının dəmir çubuqlarına çırpıldı, kəskin ağrıdan belə yəqin etdi ki, bədəninin aşağı hissəsi indi, deyəsən, əzalarından ən həssasıdır. Buna görə yataqdan əvvəlcə bədəninin yuxarı hissəsi ilə çıxmağa çalışdı, başını çarpayının qırağına tərəf ehmalca çevirib istəyinə çox asanlıqla çatdı – nə qədər enli və nataraz olsa da, axır ki, gövdə başın ardınca ağır-ağır sürünəsi oldu. Di gəl ki, başı çarpayının qırağından çölə çıxıb aşağı sallananda bu tərzdə irəliləmək ona qorxunc göründü – çarpayıdan yıxılsa, kəlləsi şil-küt olasıydı, halbuki məhz indi huşu itirmək qəti yaramazdı, buna yol vermək olmazdı. Salamatı elə yataqda qalmaq idi.
Lakin bir belə əziyyətdən sonra təzədən əvvəlki vəziyyətə qayıdıb azacıq nəfəs dərəndə ayaqlarının bir-birinə daha bərk dolaşdığını və bu hərc-mərcliyi heç cür sahmana sala bilmədiyini görüb dübarə qət etdi ki, heç bir halda yataqda qalmaq olmaz və çarpayıdan enmək üçün, lap nəyin bahasına olursa-olsun, riskə getmək lazımdır. Ancaq eyni vaxtda orasını da unutmur və tez-tez yaddaşına təlqin edirdi ki, yersiz haray-həşirdənsə soyuq başla düşünmək daha çox fayda verə bilər. Belədə o, bütün diqqətini toparlayıb pəncərəyə daha zəndlə baxsa da, əfsuslar olsun ki, dar küçəni görünməz edən qatı sübh dumanı adamın ovqatına heç də qətiyyət və gümrahlıq aşılamırdı.
“Artıq yeddidir, – zəngli saatın çığırtısı təzədən eşidilib otağı başına götürəndə o öz-özünə pıçıldadı, – artıq yeddi tamamdır, amma duman hələ çəkilməyib”. Nəfəsini içinə qısaraq bir müddət öz yerində kirimişcə uzanıb qaldı, sanki hər yanı sarmış qatı sükunət onun həqiqi və təbii vəziyyətini özünə qaytaracaqdı.
Ancaq sonra o: “Səkkizə on beş dəqiqə işləmişi vuranacan gərək hökmən yatağı tərk edim, yəqin, o vaxtacan məndən xəbər tutmaq üçün idarədən də gələn olacaq, axı idarə yeddidən qabaq açılır”, – deyib bədənini yırğalayaraq hərəkətə gətirməklə özünü çarpayıdan düşürtməyə çalışdı. İşdir, birdən yıxılsaydı, onda başını havada cəld yuxarı qaldırmaqla, yəqin ki, xata-baladan sovuşa bilərdi. Kürəyi sarıdan tam arxayın idi – kifayət qədər möhkəm kürəyə xalçanın üstünə dəyməkdən heç nə olmazdı. Narahatlığı ən çox ondan idi ki, düşəndə gövdəsi guppultuyla yerə dəyəcəkdi, bu da, hər halda, təlaş doğuracaqdı. Amma başqa çarəsi də yox idi.
Çarpayının qırağından asılıb qaldığı vaxt düşündü ki, – yataqdan enməyin bu yeni üsulu yorucu işdən daha çox, oyuna bənzəyirdi, yalnız dartına-dartına sallanmaq lazım gəlirdi, – hərgah kömək edən olsaydı, bu zülmdən canı qurtarardı. İki qoluzorlu adam – xəyalında atası və qulluqçu canlandı – tamamilə kifayət edərdi; onların vəzifəsi qollarını Qreqorun domba kürəyinin altından salıb onu çarpayıdan götürməkdən, sonra da həmin yüklə bir az aşağı əyilib Qreqor döşəmənin üzərində ehmalca çevrilənə qədər gözləməkdən ibarət olacaqdı. Yerdə çevrildiyi vaxt, ehtimal ki, onun ayaqları da kara gələ bilərdi.
Fikirləşdi ki, bəs əgər qapı daldan bağlı olmasaydı, görəsən, doğrudanmı, kimisə köməyə çağırardı? Zarafatlıq halı olmasa da, bu fikri xəyalından keçirəndə gülümsəməkdən özünü saxlaya bilmədi.
Var qüvvəsiylə dartınarkən müvazinətini zorla saxladı və məsələ indicə biryolluq bitmək üzrə idi ki, tərslikdən elə bu vaxt küçə qapısının zəngi çalındı. “Kimdisə firmadandır”, – deyib yerindəcə donub-qaldı, xırda ayaqları isə daha sürətlə tərpəşməyə başladı.
Bir neçə anlığa hər yana sakitlik çökdü. Qreqor xam xəyala uyub hansısa çılğın bir ümidlə: “Deyəsən, onlar qapını açmırlar”, – deyə özünə təskinlik versə də, az sonra, əlbəttə, qulluqçu, həmişəki kimi, qəti addımlarla gedib küçə qapısını açdı. Gələnin kimliyini bilmək üçün onun bircə sözünü eşitmək Qreqora kifayət etdi: idarə müdiri şəxsən özü təşrif buyurmuşdu!
Lənətə gələsən, axı o, nəyə görə elə bir firmada işləməliydi ki, orda kiçicik bir xəta da ağır şübhələr oyatsın? Bəyəm bu firmada işləyənlərin hamısı ucdantutma əclaf və yaramazdır? Bəyəm onların içində etibarlısı və sədaqətlisi ola bilməzdi? Lap tutaq ki, həmin adam bir-iki saatını işə sərf etməyib – axı o yazıq vicdan əzabından qovrula-qovrula az qala ağlını itirmək dərəcəsindədir və əgər yataqdan qalxa bilmirsə, demək, etibarlı və sədaqətli deyil? Məsələnin nə yerdə olduğunu öyrənmək üçün – belə sorğu-suala, ümumiyyətlə, lüzum vardısa – bəyəm evə hansısa şagirdi göndərmək bəs etməzdi? Yəni, doğrudanmı, hökmən müdirin özü gəlməli və bu işdə heç bir təqsiri olmayan ailəyə göstərməlidir ki, bəs bu şübhəli məsələni yoxlamağa yalnız onun səlahiyyəti çatır?
Əslində, düşünüb-daşınaraq çıxardığı qəti qərar nəticəsində deyil, bu fikirlərin doğurduğu təşviş altında Qreqor var gücüylə sıçrayıb özünü çarpayıdan yerə tulladı. Döşəməyə zərblə çırpılan gövdənin qopartdığı səs qulaqbatırıcı olmasa da, hər halda, kifayət qədər bərk çıxdı. Xalça səsi bir az yumşaltdığına, həm də kürəyi ehtimal etdiyindən daha elastiki olduğuna görə gurultu kəskin deyil, nisbətən boğuq alındı. Di gəl ki, kifayət qədər ehtiyatlı tutmadığından kəlləsi yerə pis dəydi, ağrıdan dilxor olub başını hirslə xalçaya sürtməyə başladı. Bu vaxt sol tərəfdəki otaqdan müdirin səsi gəldi:
– Deyəsən, orda nəsə aşdı.
Qreqor xəyalında canlandırmağa çalışdı ki, görəsən, buna bənzər bir hadisə müdirin də başına gələ bilməzdimi? Axı bu tövr qəzavü-qədərin mümkünlüyü, əslində, danılmazdır. Sanki müdir də elə bu fərziyyəni rədd edirmiş kimi laklı çəkmələrini cırıldada-cırıldada qonşu otaqda bir neçə sərrast addım atdı. Bu gəlişdən Qreqoru xəbərdar etməyə çalışan bacısı güclə eşidiləcək pıçıltıyla sağ tərəfdəki otaqdan:
– Qreqor, müdir gəlib, – dedi.
– Bilirəm, – deyə Qreqor da çox astadan cavab verdi. Səsini bacısının eşidəcəyi dərəcədə qaldırmağa ürək eləmədi.
– Qreqor, – sol tərəfdəki otaqdan atasının səsi eşidildi, – cənab müdir bizə təşrif buyurub. Soruşur ki, sən hansı səbəbdən səhər qatarıyla getməmisən. Biz bilmirik ona nə cavab verək, həm də o, şəxsən sənin özünlə danışmaq istəyir. Zəhmət olmasa, aç qapını. Səliqəsizliyə görə cənab müdir bizi bağışlayar.
– Sabahınız xeyir, cənab Zamza, – deyə müdir özü də çox mülayim tərzdə bu söhbətə qoşuldu.
– Cənab müdir, o naxoşlayıb, – atası qapı dalından Qreqoru dilə tutmaqda ikən anası da bikar dayanmadı. – Mənə inanın ki, o xəstələnib. Yoxsa heç qatara gecikərdimi? Uşağın bütün fikri-zikri firmanın yanındadır. Hətta mən hərdən acıqlanıram ki, niyə axşamlar o, bir yana getmir. Şəhərdə düz səkkiz gün qaldı, bütün gününü də evdə keçirtdi. Masa arxasında oturub ya qəzet oxuyur, ya da qatarların hərəkət cədvəlini öyrənirdi. Tək bir əyləncəsi var ki, o da bıçqılamaqdır. İki-üç axşamın içində çərçivə düzəldib otaqdan asdı. Elə gözəl çərçivədir ki, baxmağa iki göz istəyir, indi qapını açanda özünüz də görəcəksiniz. Nə yaxşı oldu ki, cənab müdir, siz gəldiniz, yoxsa biz onu qapını açmağa məcbur edə bilməzdik. Çox inadkardır. Səhər gizlətsə də, bilirik ki, bərk xəstədir.
– Bu saat çıxıram, – Qreqor ağır və səlis ahənglə dilləndi, amma qulaq kəsildiyi söhbətdən bir kəlməni də qaçırmasın deyə yerində sakitcə qalıb tərpənmədi. Müdirin cavabı belə oldu:
– Mən bir söz demirəm, xanım. Ümid edək ki, xəstəliyi elə də qorxulu deyil. Digər tərəfdən onu da bildirməliyəm ki, xoşbəxtlikdən, ya bədbəxtlikdən biz tacirlər işimizin xətrinə çox vaxt yüngül naxoşluqları vecimizə almayıb onları gərək ayaq üstə keçirək.
– De görək, cənab müdir içəri daxil ola bilərmi? – hövsələsi daralmış atası yenidən qapını döydü, amma Qreqorun “yox” kəlməsindən sonra sol tərəfdəki otağa üzücü bir sükut çökdü, sağ tərəfdəki otaqdan isə bacısının hönkürtüsü eşidildi.
Bəs nəyə görə bacısı o birilərin yanına getmirdi? Yəqin, elə indicə yataqdan qalxmışdı, heç geyinməyə də macal tapmamışdı, ağlamağı da o səbəbdən idi ki, qardaşı yerindən durmur, müdiri içəri buraxmırdı – deməli, iş yerini itirə bilərdi, sahibkar da onun valideynlərini köhnə tələblərlə küncə qısnayardı. Lakin bunlar hələ ki əsassız təhlükələr idi, hələ ki Qreqor burdaydı və heç də ailəni tərk etmək fikrinə düşməmişdi. Orası düzdür ki, hazırda xalçanın üstündə eləcə sərələnib qalmışdı, amma əgər onun nə kökdə olduğunu bilsəydilər, heç kəs tələb etməzdi ki, müdiri içəri buraxsın. Xırda bir nəzakətsizliyə görə onu dərhal işdən qovmayacaqdılar ki!
Bu şıltaqlığa sonradan asanlıqla bəraət qazandırmaq mümkün idi və Qreqor da haqlı olaraq düşünürdü ki, indi göz yaşı tökməkdən, yaxud nəsihətlərlə təngə gətirməkdənsə, yaxşı olardı onu dinc qoysunlar, rahat buraxsınlar. Amma hamıya əziyyət verən, eyni zamanda hər birinin hərəkətinə haqq qazandıran məhz bu qeyri-müəyyənlik idi.
– Cənab Zamza, – müdir bu dəfə səsini yüksəltdi, – nə olub, nə baş verib axı? Siz otağa bağlanıb qalmısınız, “hə-yox”dan başqa ayrı bir cavabınız yoxdur, valideynlərinizi lüzumsuz intizarda saxlayırsınız, sözgəlişi onu da xatırladım ki, ağlagəlməz bir şəkildə vəzifənizdən boyun qaçırırsınız. İndi mən sizin valideynlərinizin və xozeyininizin adından danışıram. Rica edirəm, yubatmadan məsələni mənə izah edəsiniz. Mən təəccüb içindəyəm, mat-məəttəl qalmışam! Sizi dinc, dərrakəli bir şəxs bilirdim, sizsə, deyəsən, qəribə oyunlar çıxartmaq fikrinə düşmüsünüz. Düzdür, sahibkar bu səhər sizin işdən yayınmanızın mümkün izahına yüngülcə bir eyham vurdu – bu sizə yaxınlarda etibar edilmiş inkassoya3 aiddir, – lakin mən and içməyə hazır idim ki, həmin səbəb həqiqətəuyğun deyil. İndi bu anlaşılmaz inadınızı görərkən sizi hər hansı dərəcədə müdafiə etmək niyyətim puça çıxır. Vəziyyətiniz isə əsla möhkəm deyil, istəyirdim bunu sizə təklikdə deyəm, ancaq bir halda ki siz məni burda əbəs yerə vaxt itirməyə məcbur edirsiniz, onda mən bunu hörmətli valideynlərinizdən gizlətməyə səbəb görmürəm. Son vaxtlar nailiyyətiniz, açıq deməliyəm ki, qeyri-kafi idi. Doğrudur, indi ilin o mövsümü deyil ki, böyük sazişlər bağlayasan, biz burasını etiraf edirik, cənab Zamza, amma ilin heç bir saziş bağlanmayan fəsli də mövcud deyil və heç ola da bilməz.
– Cənab müdir, – Qreqor özünü saxlaya bilməyib çığırdı və bərk həyəcanlandığından hər şeyi unutdu, – mən axı bu saat, lap elə bu dəqiqə qapını açıram! Yüngülvarı bir kefsizlik, başgicəllənmə imkan vermirdi ayağa durum. Mən hələ indi də çarpayıdayam. Amma artıq özümə gəlmişəm, dururam. Bircə dəqiqə səbir edin! Əhvalım elə də yaxşı deyilmiş, amma hazırda nisbətən düzəlib. Müsibətə bax! Dünən axşam özümü əla hiss edirdim, bunu valideynlərim də təsdiqləyər, lap doğrusu, axşam ürəyimə nəsə dammışdı. Güman ki, bu, kənardan da hiss olunub. Gərək bu barədə firmaya xəbər verəydim, nə bilim! Adam həmişə fikirləşir ki, naxoşluğu elə ayaq üstə keçirə bilər. Cənab müdir! Siz Allah, valideynlərimə rəhm edin. Axı bayaqkı tənələriniz üçün heç bir əsas yoxdur, axı bu iradlar barədə mənə bir söz deməmisiniz. Çox yəqin ki, göndərdiyim axırıncı sifarişləri siz hələ görməmisiniz. Bir də ki mən saat səkkiz qatarıyla yola düşəcəyəm. Bu bir neçə saatlıq artıq yuxu mənə əlavə güc verib. Cənab müdir, siz ləngiməyin, bu saat mən özüm firmaya gəlirəm, lütfən, xozeyinə belə söyləyin və mənim ehtiramımı ona yetirin!
Nə danışdığını özü də dərk etmədən bu sözləri deyə-deyə Qreqor asanlıqla – görünür, buna hələ çarpayıda ikən alışmışdı – sandığa yaxınlaşdı, ona söykənib dikəlməyə çalışdı. O, həqiqətən, qapını açmaq, müdirlə danışmaq, bayırda intizarla durub gözləyənlərin onu görəndə nə deyəcəklərini bilmək istəyirdi. Əgər bayırdakılar onun görkəmindən qorxsaydılar – məsuliyyət onun üzərindən götürüləcəkdi və o da xatircəm ola bilərdi. Yox, əgər hər şeyi sakit qarşılasalar, deməli, təşvişə düşməyə heç bir səbəb yoxdur və o da saat səkkizdə vağzalda olacaq.
Sandığın çox hamar olması səbəbindən cəhdi dərhal baş tutmadı, bir neçə dəfə sürüşüb düşdü, nəhayət, axırıncı sıçrayışda bütün qamətiylə dikələ bildi, bu zaman bədəninin aşağı hissəsində ona olmazın əziyyət verən ağrıya da heç məhəl qoymadı. Sonra yaxınlıqdakı stulun söykənəcəyinə dayaqlanıb ayaqlarını onun qıraqlarına bənd elədi. İndi o daha bədəninə yiyəlik edə bilirdi, eyni vaxtda müdirin cavabını eşitmək üçün cınqırını çıxarmırdı. Müdirsə üzünü valideynlərə tutub soruşdu:
– Siz nəsə bir söz başa düşdünüz? Yoxsa o bizi məsxərəyə qoyur?
– Allah xatirinə, insaf edin! Uşağın halı xarabdır, bizsə ona əziyyət veririk, – deyə vay-şivən qoparan ana göz yaşları içində “Qreta! Qreta!” çığırdı, bacısı da əks tərəfdən “Ana!” deyərək ona hay verdi. – Tez ol, həkim dalınca qaç. Qreqor xəstədir, tez həkim çağır. Sən onun nə cür danışdığını eşitdin?
Müdirsə ananın çığırtısı ilə əsla müqayisəyə gəlməyəcək son dərəcə yavaş səslə:
– O, heyvan səsi idi, – dedi.
Atası əllərini bir-birinə çırpıb hiddətlə mətbəxə üz tutdu:
– Anna! Anna! Tez çilingər çağırın!
Yubkası xışıldaya-xışıldaya hər iki qız dəhlizlə qaçıb getdi, – bacısı nə tez geyindi ki? – küçə qapısı taybatay açıldı, amma necə örtüldüyü eşidilmədi, görünür, qapını açıq qoyub getmişdilər, qəfil bədbəxtlik üz verən evlərdə belə şeylərə təsadüf edilir.
Qreqor tam arxayınlaşdı. Onun sözlərini anlamasalar da, dedikləri özünə kifayət qədər aydın idi, hətta əvvəlkindən də aydın. Yəqin, qulaqları bu sözlərə alışdığından belə idi. Onu başa düşməsələr də, başına nəsə iş gəldiyinə artıq inanmışdılar və kömək etməyə hazır idilər. Verilən sərəncamlardakı qətiyyət və inam Qreqora müsbət təsir göstərdi. O, təzədən adamlara qoşulduğunu hiss etdi, mahiyyətcə birini digərindən ayırmadan həkimin də, çilingərin də möcüzə yaradacağını gözlədi, yaxınlaşmaqda olan həlledici danışıqlar ərəfəsində kəlmələri kifayət qədər anlaşıqlı tələffüz etmək üçün boğazını arıtlayanda səsini mümkün qədər boğmağa çalışdı – kim bilir, bəlkə, bu heç adam öskürəyinə bənzəmirdi? Ancaq bu barədə əlavə fikir yürütməyə ürək eləmədi. Bu arada qonşu otaqda tam sakitlik idi – nə biləsən axı, bəlkə, valideynləri müdirlə masa arxasında oturub xısınlaşır, ya da, ola bilsin, qulaqlarını qapıya söykəyib dinşəyirdilər.
Qreqor stulla birlikdə ağır-ağır qapıya doğru getdi, sonra stulu buraxıb dikinə qapıya söykəndi. Pəncələrində nəsə yapışqanlı maddə vardı. Uzun zəhmətdən sonra bir az da dikəldi, sonra açarı ağzıyla hərlətməyə başladı. Amma heyif ki, əsl dişləri yox idi, – bəs indi açarı ağzında necə tutsun? – əvəzində çənəsi kifayət qədər möhkəm idi və o da açarı elə çənəsiylə hərlətməyə başladı, heç aldığı xəsarətə də əhəmiyyət vermədi. Ağzına dolan boz maye açar boyu axıb döşəməyə töküldü. Elə bu vaxt qonşu otaqdan müdirin səsi gəldi:
– Bir qulaq asın, deyəsən, o, açarı hərlədir.
Qreqor xeyli ürəkləndi, amma yaxşı olardı ki, hamısı bir ağızdan onu səsləyib çığıraydı: “Güc ver, Qreqor! Hə, güc ver, bərkdən bur açarı!”
Təsəvvür edəndə ki, onun səyinə hamı eyni gərginliklə diqqət edir, Qreqor var gücünü əsirgəmədən açardan tutdu, açar burulduqca qapının yanında gah bu, gah da o biri ayağına meyilləndi, dik durub ağzının köməyi ilə gah açardan sallanır, gah da gövdəsinin bütün ağırlığını onun üstünə salırdı. Axırda kilidin şaqqıltısı onu sanki yuxudan oyatdı, nəfəsini dərib: “Hər halda, çilingərsiz keçinə bildim”, – dedi və qapını açmaq üçün başını onun dəstəyinə qoydu.
Bu üsulla açıldığından qapı xeyli aralananda da Qreqor özü görünmədi. O, əvvəl qapının bir tayından keçməli idi, özü də elə ehmal keçməliydi ki, otağın girişində arxası üstə çevrilməsin. Qreqor bu qəliz işlə məşğul ikən və artıq heç nəyə əhəmiyyət verməyib tələsdiyi vaxt birdən müdirin bərkdən “oh!” dediyini eşitdi, – bu səs ona küləyin uğultusu kimi gəldi, – ardınca Qreqor müdirin özünü gördü, qapıya hamıdan yaxın durmuş kişi heyrətdən açılmış ağzını əliylə qapayıb yavaş-yavaş geri çəkildi, sanki hansısa gözəgörünməz bir qüvvə onu qovurdu. Saçları hələ axşamdan pırtlaşıq qalmış ana – baxmayaraq ki müdir burdaydı – əllərini sıxıb əvvəl ataya baxdı, sonra tumanı yellənə-yellənə Qreqora tərəf iki addım atıb yerə çökdü; başı köksünə endiyindən qadının sifəti görünmürdü. Ata isə yumruqlarını hədələyici bir tərzdə düyünləyib, deyəsən, əvvəlcə Qreqoru içəri itələmək istədi, sonra tərəddüd içində qonaq otağına baxdı, əllərini gözünə sıxıb bərkdən hönkürdü, geniş köksü bir neçə dəfə qalxıb-endi.
Qreqor heç də qonaq otağına keçmədi, eləcə qapının tayına söykənib durdu. Bu səbəbdən təkcə gövdəsinin yarısı və otağa tərəf əyilmiş başı görsənirdi. Bu müddətdə hava da xeyli işıqlaşmışdı. Küçənin əks tərəfindəki pəncərələri fasada açılan bozumtul xəstəxana binasının bir hissəsi aydın seçilirdi. Yağış hələ də yağmağında idi, amma indi damcılar sanki iriləşib bir-birindən seçilir və yerə də hərəsi ayrılıqda, tək-tək düşürdü. Masa üzərində səhər yeməyinə aid bir xeyli qab-qacaq vardı, səhər yeməyinə xüsusi önəm verən atası üçün bu, günün ən vacib yeməyi sayılırdı. O, qəzet oxuya-oxuya keçirdiyi həmin vaxtı saatlarla uzatmağa vərdiş etmişdi. Üzbəüz divardan Qreqorun hərbi xidmət illərindən qalma fotoşəkli asılmışdı. Əlini qılıncın qəbzəsinə qoyub qayğısızcasına gülümsəyən leytenantın şax duruşu da, mundiri də kənardan hörmət və ehtiram təlqin edirdi. Dəhlizin qapısı açıq idi, giriş qapısı da aralı qaldığından pilləkənin üstü və aşağı aparan bir-iki üst pillə görünürdü.
– Hə, – deyə sakitliyini hamıdan yaxşı təkcə elə özünün qoruduğunu görən Qreqor tam əminliklə dilləndi, – mən bu saat geyinirəm, nümunələri də toplayıb yola düşürəm. Yaxşı, bəs siz mənim yola düşməyimi, səfərə çıxmağımı istəyirsiniz? İstəyirsinizmi gedim? Hə, cənab müdir, görürsünüz də, mən heç də höcət deyiləm, çox ürəklə işləyirəm, səfərlər yorucu da olsa, mən qətiyyən səfərsiz dura bilmirəm. Siz hara gedirsiniz, cənab müdir, kontoramı? Gedib hər şey barəsində xozeyinə məlumat verəcəksiniz, eləmi? Adam bəzən işləmək gücündə olmur, onda keçmiş uğurlar barədə xəyallara dalmağın əsl məqamı yetişir, xatırlaya-xatırlaya ümid edir ki, gələcəkdə daha səylə işləyəcək, bütün qüsurları aradan qaldıracaq. Xozeyinə mənim necə minnətdar olduğumu siz çox yaxşı bilirsiniz. Digər tərəfdən valideynlərimin və bacımın qayğısı mənim üstümdədir. İndi mənə müsibət üz verib, amma bundan xilas olacağam. Sizsə, cənab müdir, onsuz da çətin olan vəziyyətimi korlamayın, firmada mənim tərəfimi saxlayın! Bilirəm, kommivoyajerləri çox da xoşlamırlar, hamı belə düşünür ki, guya biz kalan pul qazanıb eyş-işrət içində yaşayırıq, heç kəs də beyinlərə yerimiş bu yanlış təsəvvürü dəyişmək barədə düşünmür. Lakin siz, cənab müdir, işin nə yerdə olduğunu başqalarından daha yaxşı bilirsiniz, öz aramızdır, hətta xozeyinin özündən də yaxşı bilirsiniz. O, bir sahibkar kimi gözünü yumub hər hansı qulluqçusunun zərərinə rahatca səhv edə bilər, məsələnin kökünə getmədən yanlış qərar çıxara bilər. Həmçinin siz çox gözəl bilirsiniz ki, il uzunu firmadan kənarda qalan biçarə kommivoyajer asanlıqla cürbəcür dedi-qoduların, təsadüflərin, əsassız ittihamların qurbanına çevrilir, özü də bu şeylərdən əsla qorunmaq iqtidarında deyil, çünki heç onların çoxundan xəbər də tutmur; yorğun-üzgün halda səfərdən qayıdanda bütün bu qarayaxmaların yalnız acısını dadmalı olur. Cənab müdir, mənim haqlı olduğumu bir quru sözlə də olsa, etiraf etmədən getməyin!
Qreqor ağzını açan kimi müdir üzünü döndərmişdi, qaşqabağını töküb ona çiyni üstündən qanrılıb baxır, çiyni də tez-tez atılıb-düşürdü, danışan vaxtda isə bir an belə yerində dinc durmur, gözünü Qreqordan çəkmədən elə hey aralanır, ağır-ağır qapıya tərəf çəkilirdi, sanki hansısa gizli qüvvə onu buranı tərk etməyə qoymurdu. Artıq o, dəhlizdə idi, qonaq otağından qəfil bayıra atdığı son addımı görən hər kəs elə düşünərdi ki, dabanına köz basıblar. Dəhlizdə sağ əlini pilləkənə doğru elə uzatdı ki, deyərdin bəs orada xariqüladə bir səadət qanadlarını açıb onu gözləyir.
Qreqor anlayırdı ki, firmadakı işini zərbə altında qoymaq istəmirsə, müdiri qətiyyən bu ovqatda buraxmamalıdır. Bütün bu mətləbləri valideynləri onun qədər aydın dərk etmirdilər, illər ötdükcə onlar belə düşünməyə alışmışdılar ki, bəs Qreqor işlədiyi firmaya ömürlük düzəlib, hazırda başlarının üstünü kəsdirən qayğılar isə onları bəsirətdən büsbütün məhrum etmişdi. O ki qaldı Qreqorun özünə, əksinə, Qreqor bu bəsirətə malik idi və indi gərəkdir ki, müdiri nə yollasa ləngitsin, sakitləşdirsin, dilə tutsun, inandırsın, axır nəhayətdə öz tərəfinə çəksin – axı özünün və ailəsinin gələcəyi ondan asılı idi!
Ah, kaş ki bacısı getməsəydi! Bacısı ağıllıdır, Qreqor hələ arxası üstə rahatca uzananda Qreta artıq onun üçün ağlayırdı. Əlbəttə, qadın düşkünü olan müdir onu eşidərdi, bacısı giriş qapısını bağlayıb şirin diliylə müdirin tərəddüdlərini dağıdardı. Ancaq bacısı çıxıb getmişdi və indi Qreqor özü işə girişməliydi. O öz hərəkət imkanlarını zərrəcə düşünmədən, danışığının, bəlkə, yenə də anlaşılmaz olacağını nəzərə almadan qapının bu tayını buraxıb o üzə keçdi. Pilləkəndə durub hər iki əliylə gülməli bir vəziyyətdə sürahidən yapışmış müdirə tərəf yerimək istəsə də, bacarmadı, söykənəcək axtara-axtara boğuq bir zarıltı ilə pəncələri üstə düşdü, düşən kimi də bütün bədəni sustaldı və o bu səhər ərzində ilk dəfə rahatlandı.
Düşdüyü yer bərk olsa da, qorxuqarışıq bir sevinclə hiss edəndə ki pəncələri əməlli-başlı sözünə baxır, hətta onu getmək istədiyi yerə aparmağa da çalışır, inandı ki, çəkdiyi əzablar lap elə indicə biryolluq sona çatacaq. Di gəl ki, məhz həmin an o, anasına yaxın yerdə, onunla üzbəüz döşəmədə uzanarkən qəfil təkandan silkələndiyini hiss etdi. Bayaqdan bəri key halda matı-qutu qurumuş anası qəfil yerindən sıçrayıb ayağa qalxdı və qollarını geniş açaraq bağırdı: “Kömək edin! Allah xatirinə kömək edin!” O, başını əyib sanki Qreqoru daha diqqətlə süzmək istədi, əvəzində isə mənasız tərzdə daldalı çəkildi, huşu başında olmadığından arxada üstü qab-qacaq dolu masanı yaddan çıxardıb düz onun üstündə oturdu, böyrü üstə aşan qəhvədandan qəhvənin xalçaya necə süzüldüyünü hiss etmədi.
