Czytaj książkę: «Hər tərəf yaşıl idi»

Növbəti fəsil adlanır: yağışın mehriban qaranlığı

Artıq oktyabrdır və külək güclü əsir

Evə odun aparmalıyam, açarı çevirməliyəm

Sonra yenə o səsi eşidirəm,sakit və aydın

Sən artıq qocalmısan, balaca, qorxma, əzizim

Tua Forstrom

Yaşıllıq – ilk xatirədir

Məni götürüb səmaya atdı. Hər tərəf yaşıl idi, ətraf yarpaq, gövdə, alma çiçəkləri ilə dolmuşdu.

O, məni yerə yıxılacağıma inandırdı, amma son saniyədə məni xilas etdi. Qorxudan və həyəcandan qışqırdım. O, həmişə məni xilas edirdi, çünki çox qorxağam, o qədər daşürəkli idim ki, mənim yerə yıxılacağıma icazə verəcəyini düşünürdüm. Ona güvənmədiyim üçün. O məni xilas etdi, həmişə məni xilas edəcək. Mən onun sevimlisi, moruqlu kuklası idim.

Məni yerə qoydu və dərindən nəfəs aldı. O, ağır nəfəs alırdı və qayaya söykənməli idi. Mən tərəddüd etdim və yıxıldım, başım fırlandı. O, siqaret çəkməlidir. Əynində ağ qısaqol köynək və boz damalı şalvar var idi, çaxmaq daşı tərdən parıldayan narıncı Şimal əyalət paketini döş cibindən çıxardı. Otun içində oturub gözlərimi yumub başımın fırlanmasının dayanmağını gözləyəndə mənə güldü. Ağ taytım diz hissədən yaşıllaşmışdı, onu çıxarmaq istəyirdim. O, əlimdən, sonra isə çiynimdən tutdu, gözlərimin içinə baxdı. Gözlərim fırlanırdı, ora-bura gedirdi. Onun qoca gözləri mənim körpə gözlərim ilə qarşılaşdı və onlar içəridə güldülər. Sırf özüm üçün, sanki ona xatırlatmaq, mənimlə mübahisəni dayandırmaq üçün dedim:

“Oynamaq üçün çox qocalmısan. Sən artıq balaca oğlan deyilsən. Sən artıq qocalmısan, balaca dostum.”

O, məni ayağa qaldırdı, ayağa qalxmağa kömək etdi, mən dayandım, o, mənə çox yaxın idi, tütün, tər və yaşıl təraş suyunun iyini gəlirdi.

İnsanda nə qədər qan olduğunu təsəvvür etmək mümkün deyil

Səhər idi və artıq bir həftə idi ki, Ruben sadəcə çarpayıda uzanmışdı, başqa heç nə edə bilmirdi. Səhər işığı onun gözlərinin dözə bilməyəcəyi qədər parlaq idi. Yerdə və hər yerdə soyuq idi. Bakteriyalar onun ağciyərlərində, boğazında, beynində, gözlərinin önündə rəqs edirdilər. O, bilirdi ki, çox çəkməyəcək. Özü də bu, rahatlıq idi, hər şey o qədər ağır idi ki, sadəcə yataqdan qalxmaq fikri dözülməz idi. O, bunu bilirdi, bir daha ayağa qalxmayacağını bilirdi. İnsanların öldüyünü görmüşdü, adamlar onun əlində ölmüşdü. O, bunun ağrılı, lakin keçici olduğunu və hər şey bitdikdən sonra gələn sakitliyin həsrətini çəkə biləcəyini bilirdi.

Ruben tavana baxdı. Bu, onun gözlərinin baxdığı son şey olacaqdı: boz taxtalar, böyük çatlar, qəliblər, divarlardakı kağızlar. Beynindəki fikirlər itdi, hər şey sakitləşdi. Sinəsində ürəyinin döyüntüsünü hiss etdi, dirsəkləri üzərində qalxmağa çalışdı, şişmiş boğazından keçmək istəməyən balaca havadan nəfəs aldı. Oğlanları hələ də yatmışdılar. Onlar yetim qalacaqdılar, anaları düz bir il əvvəl onun qucağında vəfat etmişdi. O vaxtdan sətəlcəm onu diz çökdürənə qədər onun ağırlığını daşımışdı. Amma oğlanları haqqında nə qədər fikirləşsə də, daha özünün yaşamasını istəmirdi, bu xəstəlik ondan bütün ümidləri almışdı. Sadəcə qorxurdu ki, oğlanları da xəstələnər. O, öskürür, öskürürdü, ağzını tutduğu əlləri qırmızı olur, ciyərlərindən qan gəlirdi sanki, indi dünya onun ətrafında dönəcək. Ölmək belə bir şeydir.

Amma yox, hələ yox. Bu öskürək tutmasından da ölmədi. Ruben uzun qara yataq örtüsünə, qırmızı-qara mayeni əllərindən silərək ağır və dərindən nəfəs aldı. Hava birdən boğazından keçə bildi, o, yenidən bir müddət nəfəs ala bildi. Yan tərəfə dönməyə çalışdı, başlıqdan tutdu və dönməyə çətinlik çəkdi. Amma arıq qollarını nə qədər uzadsa da, yan tərəfə fırlanmağa macal tapmadı, təslim oldu və döşəyin içinə düşdü. O, qışqıraraq oğlunu çağırmalı idi, çünki o, işəmək məcburiyyətində idi. Qazan yatağın altında idi və onu da boşaltmaq lazımdır. Oğlu Elof ona qulluq edirdi. Onun və Emmanın iki balaca oğlan uşağı var idi. Böyük qara-mavi, sual dolu gözləri olan iki körpə. Elof daha çox başa düşürdü hər şeyi, İvarın cəmi dörd yaşı var idi və yəqin ki, ölümün mövcud olduğunu dərk etmirdi.

Yaşadığı və ona məxsus olan bütün bu böyük ömür, döyüşlə, ölümlə, qələbə və paradlarla, sevgi və övladlarla, həyat və başlanğıcla, murdar çarpayıda bədənin hərəkətsizliyi ilə bitəcəkdir. Əlbəttə, bu, qəribə idi.

Ruben odun sobasından və ya kirəmitli sobadan heç bir səs eşitmirdi, ona görə də Elof hələ oyanmamışdı və odun yandırmağa başlamamışdı. Ruben ağlı ilə başa düşə bilirdi ki, kottec buz kimidir, çox soyuqdur, amma qızdırma onu isindirirdi. Amma yenə də gözləyə bilərdi. O, oğlunu çağırmadan bir neçə saat gözləyə bilərdi. Bəlkə Elof tezliklə oyanacaqdır. Pəncərədən bayırda səhər getdikcə daha çox görünür. Ruben həyatında çoxlu belə səhərlər görmüşdü. O bilirdi ki, o səhərlərin biri haqqında düşünməməlidir, lakin bu səhər baş verəndən bəri, xatirələr onu təqib etdiyi üçün dərhal ağlına gəldi.

15 il əvvəl, o səhər, Ruben növbədən çıxanda ora duran adamlarla dolu idi. O, demək olar ki, bütün gecəni keşik çəkmiş, yalnız Nasilinnanın kitab rəflərindən birinin qarşısında mürgüləmişdi. Kişilər orada dayanmışdılar, onların gözləri bağlı idi, lakin o, onların ağladığını eşidirdi, ağlayır və yaşamaq üçün yalvarırdılar. Çox güman ki, nəsə səhv olub və sən öz həmvətənlərini güllələməli olursan. Silahsız həmvətənlər. Ruben əvvəllər də atəş açmışdı, amma tam da belə deyildi, o, rus əsgərlərini Oravaisdən, həmçinin Vaasadan uzaqlaşdırmaqda iştirak etmişdi. Onu hədələyən adamları, əllərində silah olan və onu öldürməyə hazırlaşan adamları güllələmişdi.

Lakin ilk dəfə polkovnik Tamminen Tamperedə küçəsində bir adamı güllələyərkən o, çox yaxında dayanmışdı və buna şahid olmuşdu. Tamamilə günahsız adam. Ruben Tampere küçələrində papağındakı ladin budağı ilə qaçmış, insanların güllələndiyini görmüşdü, və o evə girəndə güllələnmişdi. Silahları olan insanlar tərəfindən.

Nasilinada dustaqlar arasında olan, demək olar ki, oğlan kimi kiçik olan bu yeddi kişi əlləri arxalarında bağlanmış vəziyyətdə dayanmışdılar. Kapitan Melinin dediyinə görə, daha çoxları əsir götürülmüşdü, bu, yalnız başlanğıc idi. Ruben nəfəs aldı, dərindən nəfəs aldı, döyünən ürəyini, boğazındakı uğultu istəyini sakitləşdirmək üçün ciyərlərinə hava çəkməyə çalışdı: "İstəmirəm." Amma o bilirdi ki, o zaman onu da bu dustaqların yanına növbəyə qoyacaqlar. O, indi bu yolu keçməlidir, sakitləşməlidir, o, hərbçi idi, məsələ Finlandiyanın azadlığı ilə bağlı idi. Oğlanlar düşmən idi. Bəs onlar necə düşmən ola bilərdi? O, sol tərəfdəki ağ saçlı, aiti deyib ağlayan. O, necə düşmən ola bilərdi? Rubenin dizləri elə titrədi ki, şalvarının arasından eşidilə biləcəyini zənn etdi, "nə qədər ki, huşumu itirməmişəm, nə qədər ki, işəməmişəm, nə qədər ki nişan ala bilirəm, təslim olmayacağam." Şapkanın altından tər axdı, gözləri tərlə doldu. O, təslim olsa idi, onu ələ salıb, düşmənlərin yanına sıraya qoyardılar.

Ruben çarpayısında ucadan inildədi və başqa bir şey haqqında düşünməyə çalışdı, amma bacarmadı, çünki hadisələrin bütün gedişatı başlayanda, bitməsi üçün sona qədər oynanmalıdır.

Ətrafdakı hər şey olduqca adi görünürdü, sanki heç nə olmayacaqdı. Yeddi kişi qəhvəyi çəmənlikdə dayanmışdı, Rubenin ayaqları şüurlu şəkildə hərəkət etmədən irəli getdi, vaxt gəldi, o, yerində idi, dayaq əlini yumşaq bir şəkildə silkələdi ki, sakitləşsin.

Ruben "Sarışın deyil, Allahım, bircə sarışın deyil" deyə düşündü və "Yox, o, sarışını vurmalı deyildi". Digər birini, daha tünd saçlı, bir az arıq, daha kasıb. Ruben aşağı baxdı, ayağına, tüfənginə, əllərinə, çınqıllara, qan axmağa hazırlaşan otlara baxdı, gəncin ayaqlarına baxdı, o ayaqyalın idi, onu sürüyüb gətirmişdilər.

“Sakit ol, sakit ol, dua etmək üçün çox gecdir!” Ruben ürəyində qışqırdı.

Komanda gəldi və Ruben patronu tüfəngə qoydu, növbəti komanda tüfəngi gözünün qabağına gətirdi və Allaha şükür, o qədər də şiddətlə silkələmədi, sadəcə atacağı yerə, sinəyə baxmağa çalışdı. Bunun sadəcə bir məşq olduğunu düşünürəm. Ürəyi şiddətlə döyünür, hər döyüntüsünü damarlarında, vətərlərində, qişalarında hiss edirdi. Ürəyi başqa bir ürəyi susdurmaq üçün döyünürdü.

Rubenin ürəyi elə döyünürdü ki, artıq ağrımağa başlamışdı, onu əlləri ilə sakitləşdirməlidir. O, Melini Helsinkiyə qədər izləyib, qələbə qeyd olunanda orada olub. General Mannerheimin əlindən medal almışdı, elə bilirdi ki. İndi o, burada uzanmışdı. Yol boyu hardasa onun ürəyinin şiddətli döyüntülərini susduracaq vəba xəstəliyinə yoluxmuşdu. Unudmaq üçün əlindən gələni etmişdi. O, hətta xatirələri üçün burada, anbarın arxasında, meşədə məzar da qazmışdı. Qəbir kifayət qədər dərin olana qədər daşları qazıb qalamışdı. O, himn də oxumuşdu. O, onları dəfn etmiş və həyatını Emma və uşaqlarla yaşamağa çalışmışdı. Gülün və unutmayın ki, həyatda ölüm və qorxudan, çürümədən də başqa şeylər var.

Təsəvvür edin ki, ayağa qalxıb pəncərəyə gedə bilən və ya bayıra çıxıb pilləkəndə oturub tütün yandıra bilən. Ölümdən qorxmağa ehtiyacı olmayanı və ya qarşı tərəfdə nə ilə qarşılaşacağını düşünməyən. Orada, öldürdüyü bütün insanlarla orada görüşsə bəs? Onları nə qədər olduğunu saymamışdı.

Ruben dərindən nəfəs aldı. Bəlkə də yenidən nəfəs almağa ehtiyac duymadı. Otaqda kölgələr işıqlandı, eyni zamanda Rubenin içində nəsə işıqlandı, o, çoxdan görmədiyi fiqurları görməyə başladı. Yoxsa bu, insanlar idi? O, inanılmaz dərəcədə isti idi, buna görə də yorğanı üzərindən atmalı oldu.

Elof oyandı, bütün dəhşət dərhal onun üzərinə çökdü. Evdəki bütün səsləri eşitmək üçün qulaqlarını dikdi, onlar Elofa nə etmək lazım olduğunu söylədilər. Elof İvarın orada olduğunu yoxlamaq üçün başını çevirdi. İvar hələ oyanmamışdı, yatanda ucadan burnunu çəkirdi. İvarın əlləri çirkli idi və saçları hər tərəfə dağımışdı. İvar yatanda hər şey yaxşı idi, dünən gecə hər şey qaydasında olub, İvar işəməmişdi. Bu gecə hər şey sakit idi. Elof Rubenin yataq otağında necə oyandığını eşitdi, gecə ərzində bir az sakitləşən öskürəyin yenidən sürətləndiyini eşitdi. Bu öskürək tezliklə bütün evdə narahatlığa səbəb olan yeganə şey oldu, Elof buna nifrət edirdi. Amma bu gün öskürək Elofu sakitləşdirdi və o, çarpayıdan sürətlənərək həsirlərin arasından irəli atıldı.

Elof odun sobasında ocaq yandırmağa tələsdi, indi suyu qızdırır, atası üçün çovdar unu sıyığı qaynadırdı. Bəlkə də, o, bu gün bir az yeyə bilərdi.

Lakin sonra Rubenin boğuq səsini eşitdi və Ruben ona qışqırdı. "Elof, gəl" deyə qışqırdı və Elof odun öz-özünə sovuşacağına ümid edərək qapını odun sobasına çırpdı.

Elof atasının otağının qapısını açıb hündür astanadan bacardığı qədər ehtiyatla addımladı. Otaq nə qoxuyurdu? Öskürək iyi, atanın bədəninin və yataq dəstinin iyi gəldi, sonra başqa bir şey var idi, onun da iyi gəlirdi. Bəlkə də qara qanın qoxusu gəirdi, qapıdan içəri girəndə üfunət qoxusu az qala Elofu vuracaqdı.

“İvar haradadır?” Ruben soruşdu, “Onun arxasınca get, o da gəlməlidir”.

Elof tələsik oğlanların çarpayısının dayandığı o biri otağa getdi. İvarı çarpayıdan qaldırdı. İvar tərəddüd etmədən arxasınca getdi, o, heç oyaq da deyildi, oğlanlar atasının yatağına getdilər.

"İndi sizə bir şey deyim, uşaqlar. Siz mənim oğlan-larımsınız. Bunu həmişə xatırlamalısan.” Ruben rahat nəfəs aldı. "Şkafın üstündə, yuxarıda, orada döş şəkəri olan bir qab var." Ruben güclə danışırdı, sözlərin boğazında formalaşması demək olar ki, mümkün deyildi. Oğlanlar onun nə dediyini eşitmək üçün irəli əyildilər. Elof Rubenin nə danışdığını başa düşmədi, heç vaxt döş qəndinin dadına baxmamışdı, bunun nə olduğunu bilmirdi. İvar Elofun çiyninə söykəndi.

"Mən öləndə şəkəri götürüb yeyə bilərsiniz."

Elof nə deyəcəyini bilmədi. Atası da öləcəkdi ki, bu tezliklə olacaq? O, təşəkkür etməlidir? O, Elofla İvarın tək yaşayacağını nəzərdə tuturdu? Elof heç nə soruşa bilmədi, sözlərin olacağı yer tamamilə boş idi. Elofun içində ancaq suallar var idi, az qala suallar onu havaya uçurdu. Elof əlləri ilə gözlərini ovuşdurdu. İndi aydın görməli, düşünməli və lazım olanı söyləməlidir.

Ruben gözlərini yumub yenidən çarpayıya batdı.

Oğlanlar otaqdan çıxdılar. İvar özü də fərqinə varmadan oyanmışdı. O, ağlamağa başladı. – Sakit ol, – deyə Elof fısıldadı və ocağı yandırmaq üçün odun sobasına getdi. Səssizliyə, soyuğa baxanda bilirdi ki, yanğın hələ başlamamışdır, əvvəldən başlamalı idi. Qapını açıb içəridəki odunları bərk üfürdü. Küllər ətrafda fırlandı və Elof bir az öz-özünə söydü: "lənətə gələsən." Elofun artıq on yaşı var idi və dünyanın bütün söyüşlərini bilirdi.

İvar qucağında pişiyi mətbəx masasının altında oturmuşdu. Pişik özünü həm daha isti, həm də daha rahat hiss edirdi.

“İvar, sən tualetə getməlisən!” Elof İvara baxdı. İvar hələ çox danışmırdı və onun dediklərini Elofdan başqa kiminsə başa düşməsi demək olar ki, mümkün deyildi.

İvar günahkar gözlərlə Elofa baxdı və Elof artıq gec olduğunu anladı. Anasının toxuyub bitirdiyi sonuncu xalça olan stolun altındakı cır-cındır xalçaya İvarın sidiyinin bir neçə desilitr daha udmasına icazə verilmişdi.

–Lənətə gələsən!

Elof İvara daha da ucadan qışqırmalıdır, bəlkə bu kömək edərdi.

Elof İvar və özü üçün son tikə çörəyi çıxartdı. Orada çörək qabından başqa çox şey qalmamışdı. Sabah o, Liza-Qretanın yanına getməli və ondan onlar üçün yenə çörək bişirə biləcəyini soruşmalıdır. Və ya ən pis halda qonşulardan birinə, ya da Baat xalaya. Baat, deyildiyi kimi, bir neçə kottec uzaqda yaşayırdı, böyük əlli əri və üç kiçik uşağı var idi. Kənddə Rubenin tək bacısı qalmışdı. O, insanların gözünün içinə baxmırdı, ən azı Elofun. O, heç kimə kömək edə bilmirdi, Ruben hələ həyətdə olduğu müddətdə ona bu barədə demişdi. Baatın qayğıları çox idi.

Kömək istəmək bir az vaxt apardı, amma məcbur idi, əks halda İvar acından öləcəkdi. Və o da, əlbəttə, həmçinin atası da. Amma ata demək olar ki, heç nə yemirdi, bir neçə həftədir ki, çörək yeməmişdi. Elof qərara gəldi ki, bu, Liza-Qreta olmalıdır.

Liza-Qreta qardaşı Qamb-Hanes ilə Ruben və oğlanlarla eyni bağdakı kiçik bir kottecdə, Vesterbekin bağında yaşayırdı. Onlar Rubenin köhnə qohumları, bibisi və əmisi idi. Lisa-Greta və Qamb-Hanesə çatmaq çətin idi, onların eşitmə qabiliyyəti zəif idi və tez-tez bir-biri ilə dava edirdilər.

Liza-Qreta özü oğlanlara çörək gətirirdi, indi isə gecikmişdi. Elof bilirdi ki, Liza-Qreta artıq özü deyil. Son vaxtlar o qədər qəribə olmuşdu ki, sol qolu artıq işləmirdi və sadəcə qəribə şeylərdən danışırdı.

"Qan, ən pisi budur" dedi Liza-Qreta. "Qan, bir insanda bu qədər qan ola bilər."

Qamb-Hanes adətən qəzəbli idi və tək qalmaq istəyirdi. Hara gedirdisə, tüfəngi də özü ilə aparırdı. O, uzun illərdir ki, Liza-Qreta ilə danışmırdı, yalnız o, ona sataşsa və ya onu əsəbiləşdirsəydi. Sonra İncilini və ya başqa bir şeyi ona atmağa çalışırdı, lakin çox nadir hallarda vura bilirdi.

Elof çörəyi ikiyə böldü, bərabər hissələrə ayırmağa çalışdı. Ən böyük dişləməni İvar aldı, o, çox ac idi. Elof çörəyi yavaş-yavaş çeynəyərək, onun ağzında böyük, sərt bir parça olmasına icazə verdi.

"Ana" deyə Elof düşündü, çörək parçası ağzında böyüyən kimi.

“Ana.” Nə qədər çalışsa da, son gündən və anasının gözlərinin parlamasından başqa heç nə xatırlamırdı. Bütün bunların ortasında mətbəxin döşəməsinə yıxıldı. Ancaq xatırlamaq istəyirdi, xatırlamalıdır. Demək olar ki, hər gün unutmamaq üçün xatırladığı hər şeyi düşünürdü. Saçları, yerdəki addımları, İvarı qucağında necə tutduğunu. O, ona uça biləcəyini göstərəndə necə güldüyünü. Dama dırmaşarkən onun qırmızı yanaqları. Emma ana. Dedilər ki, o, diabetdir. Bu, demək olar ki, bir il əvvəl idi. O vaxtdan bəri tək yaşayırdılar: ata, Elof və kiçik qardaş İvar. Elof yenicə onuncu ad gününü qeyd etmişdi. Heç kimin yadına düşməmişdi. Elofun anasını xatırlamağa çox illəri qalmışdı.

Liza-Qreta qoyub getdiyi ön dişini axtardı. Bu, bir növ ona tanış olmayan bir şey idi. Elof Liza-Qretanın kiçik kottecinin qapısının içində dayanmışdı, güclə sığırdı, onun çox əşyası var idi. Elofun burnunun dibi və yanaqları çirklənmişdi və trikotaj papağı qulaqlarının üstündən dərindən aşağı çəkmişdi. Burun altındakı çirk duzlu idi. Şalvarın üstünə dəfələrlə yamaq vurulmuşdu, tezliklə parça-parça olacaqdır.

Lisa-Qreta sobada odun üstündə kartof qovurdu, bu gün yediyi yeganə şey idi. O, qara uzun ətək, boz kofta və saçaqlı qara şal geyinmişdi. Ona çox yaxınlaşmamaq vacib idi, çünki ağzından iyrənc iyi gəlirdi. Ağzında çox diş qalmamışdı, amma Elof haradasa gənc olanda necə göründüyünü bilirdi. Saçları uzun və ağ idi, səhərlər onları bir-birinə bağlayır, müxtəlif düyünləri yaxşı bilirdi. O, Helsinkidəki von Troilarsda xidmət etmişdir.

“Böyük bir mərtəbə idi, bunu görməli idin. Hər tərəfdən pəncərələr. O, Aleksandrsqatanda, demək olar ki, kilsə ilə üzbəüz idi.

Və belə bir kilsə, o, cənnətə qədər çatdı! Və bütün dünya naxışlarında parçalar olan yumşaq stullar. Ola bilsin ki, həyatınızda nə vaxtsa Helsinkiyə gedəcəksiniz. Amma sən o qədər balacasan və o qədər acınacaqlısan ki, görək Kurkbunə də çata bilərsənmi?

"Əlbəttə, mən Helsinkiyə gedəcəm!"

Elof iddiasını necə təqdim edəcəyini bilmirdi.

"Qamb-Hanes haradadır?"

– Mənə bir şey de, Liza-Qreta, Helsinkidə qulluqçusu ilə orada baş verənləri danış?

"Ah, kabuslar gecələr gəlir."

"Onlar nə edir."

"Yaxşı, həyat həyat kimidir, hər dəfə o qədər də gözəl deyil."

Lisa-Qreta gənc olanda iş axtarmaq üçün Helsinkiyə qədər getmişdi. O, hər dəfə ona fürsət veriləndə 500 kilometrə yaxın məsafəni qət etdiyini, aclığını, pis ayaqqabılarını, anbarlarda yatarkən hər gecənin nə gətirəcəyi qorxusunu danışdı. Yağış. Bəli, lənət olsun o yay nə yağış yağdı. Amma ona elə gəlirdi ki, o, zəhmətkeşdir, dərhal işə düzəldi. O qədər də imkanlı olmayan bir ailə ilə qalırdı, lakin qısa müddətdən sonra ailə köçdü və Lisa-Qreta qocalana qədər fon Troil ailəsi ilə birlikdə işlədi. Onların qəribə bir xidmətçi kolleksiyası var idi. Ən qəribəsi Liza-Qretanın otaq yoldaşı idi: Porvoodan olan Fina. Fina qablara, onların düzgün yerdə və düzgün qaydada olması və qapaqların ölçü sırasına görə qoyulması ilə məşğul idi. İştirak edən digərləri üçün Finanın bunu necə istədiyini başa düşmək tamamilə mümkün deyildi. Ancaq Fina ən kiçik səhvə görə qapaq və ya qazan qoyan hər kəsi danlayırdı. Mətbəx tərəfindəki atmosfer Finanın davranışına görə dəhşətli idi və daha da pisləşdi. Nəhayət, qazanlar çatmadı, həm də boşqablar, bıçaqlar, çiçəklər və insanlar, hər şey və hər kəs Finanın dünyasında yanıldı. İş o qədər getdi ki, Liza-Qreta ayağa qalxdıqdan sonra özünü otağa bağladı və bütün günü çölə çıxmaqdan imtina etdi. Liza-Qreta və digər mətbəx işçiləri ev sahibi ilə danışmalı olduqlarını başa düşdülər, amma eyni zamanda Finaya yazıqları da gəlirdi, o, yetim idi və şəhərdə tək qalırdı.

Lakin bir səhər Liza-Qreta səhər işlərini görəndən və xanım fon Troil üçün səhər kofesi gətirəndən sonra Finada nəyinsə səhv olduğunu hiss etdi. Liza-Qreta onun oyaq olduğunu hiss etsə də, o, bütün gecə yatağında tamamilə hərəkətsiz uzanmışdı. Liza-Qreta ayağa qalxıb-qalxmayacağını soruşduqda, o, ümumiyyətlə, heç nə cavab verməmişdi.

Qızın otağına gələndə qapı içəridən bağlı idi. Lisa-Qreta əvvəlcə qapını döydü.

"Yaxşı, qapını aç!"

Liza-Qreta ev sahibinin qapısını döyərək vəziyyəti izah etdi. Liza-Qretaya qapını itələməyə kömək etdilər və xidmətçi otağında qarşılaşdıqları mənzərə Lisa-Qretanın bütün həyatını təqib etdi.

Hər yerdə qan var idi, Fina arteriyasını kəsmişdi və qan sızmış, axmış, bütün bucaqlara, bütün çatlara və bucaqlara axışmışdı, qan hər yerdə idi.

“Həyatım boyu ancaq qan haqqında düşünmüşəm ki, canlı insanda bu qədər qan haradandır.

"Atanın qanı qaradır" dedi Elof.

"Qan qırmızıdan qırmızıdır." Liza-Qreta boğazını təmizlədi, amma tüpürməyi unutdu. "Mənimlə nəsə şiniz var idi?"

“İvar üçün çörək istəyəcəkdim. Ya da un, özüm bişirə bilərəm.

“İnsanda nə qədər qan olduğunu təsəvvür etmək mümkün deyil ki,” – Liza-Qreta bildirdi.

İndi Rubenin otağından heç nə eşidilmirdi. Elof uzun müddətdir ki, qapının kənarında dayanıb dinləyirdi. O, dərsdən evə gəlmişdi, ocağı söndürmüşdü, nə yeyəcəyini bilmirdi. Ümid edirdi ki, Liza-Qreta İvara nəsə verib, o qədər balaca idi, elə bil anaları öləndən sonra heç böyüməmişdi. O, həmyaşıd qonşu oğlandan xeyli kiçik idi.

Bütün böyük ev susmuşdu. Son həftələrdə evin bütün səslərini əbədi öskürək bürümüşdü. Gecə-gündüz, gecə-gündüz ataları öskürür, öskürürdü. Bütün digərlərini əvəz edən bir səsə çevrilmişdi. Elof nə küləyin, nə kündələrin tıqqıltısını, nə də sobada yanan odunun səsini eşidirdi.

O, atasının yanına getməyə cəsarət edərmi? İvar kottecə girdi, giriş qapısını çırpdı, amma kifayət qədər sərt olmadı. Soyuq payız havası sulu bağçaya tökülürdü.

"Qapını bağlayın" deyə Elof qışqırdı və İvarın boynundan tutdu. “Qapını bağla, yoxsa heyvanlar gəlib səni aparacaqlar!” İvar qorxmuş görünürdü, nə düşünəcəyini bilmirdi. Tez dönüb qapını bağlamaq üçün qaçdı. Elof dərhal peşman oldu. Niyə o, həmişə İvara qarşı belə pis davranmalıdır?

İvar tamamilə ağlamağa hazır görünürdü, sanki yıxılacaqmış kimi.

"Mən bayaq dedim, görürsən, elə dedim." Elof özünü və İvarı sakitləşdirməyə cəhd etdi.

"Ata" dedi İvar. O, sözü ucadan və aydın şəkildə söylədi. "Kağız karton?"

Elof və İvar birdən bir-birinin gözlərinin içinə baxdılar. Elof İvarın gözlərində fərqli bir şeyə baxdı, gözlərinin içində çox yaşlı görünürdü. Bəlkə də indi baş vermişdi, atalarının onlara dediyi baş verəcək.

Elof tərəddüd etdi. Yaşlı birini çağırmalı deyilmi? Zamanında çoxlu ölü görən Qamb-Hanes, bəlkə də Rubenin yanına gəlməli idi. Amma Elof dəqiq bilmirdi, bəlkə Ruben hələ də sağ idi? Öskürməsə də? Ancaq döş şəkəri fikri Elofu başqa düşüncələrə cəlb etdi. Döş şəkərini itirmək istəmirdi. Qamb-Hanes bunu başa düşməzdi. Döş şəkəri onun və İvarın idi.

Yavaş-yavaş Elof qapını itələdi. Rubenin otağında sakitlik hökm sürürdü. Gördülər ki, ata çarpayıda uzanıb, bütün bədəni görünür, yorğanı atıb, elə bil ayağa qalxacaq. Amma o, ölmüşdü, bütün varlığı üzə çıxdı ki, artıq onda həyat yoxdur. Üzündə sual ifadəsi ilə ölmüşdü. Oğlanlar ona baxdılar.

"Ölü?" İvar dedi.

"Ölü" dedi Elof.

Uzun müddət susdular, nə edəcəklərini bilmədilər.

“Atamın döş şəkəri haqqında mənə dediklərini xatırlayırsan. Sən xatırlayırsan?"

İvar gözlərini iri açaraq başını tərpətdi. "İndi onu götürüb yemək vaxtıdır."

Elof mətbəxdən tabureni götürüb şkafın yanına qoydu. Taburenin üstünə qalxdı, amma şkaf çox hündür idi, ayaq barmaqlarının üstündə dayanıb əlindən gələni uzatsa da, çatmırdı.

– İvar, gəl bura, mən səni qaldırmalıyam, sən onu endirməlisən.

İvar tabureyə qalxdı və Elofun qollarına və çiyinlərinə qalxdı. Elof şkafdan yapışdı.

İvar axtardı, amma heç nə tapmadı.

“Biz onu tərpətməliyik, aşağı enməliyik. Şəkər orda olmalıdır, ata düz demiş olmalıdır.'Elof tərəddüd etmədi, hər şey məhv oldu, sadəcə hər şey, əgər şəkər olmasaydı.

Tabureni şkafın o biri küncünə keçirdi və İvarı yenidən yuxarı qaldırdı. İvar əlləri ilə axtardı və qəhvəyi dəvəquşunu tapdı.

Küncün arxa tərəfində, divara söykənən İvar əllərini bacardığı qədər uzatmalı idi. Ruben onları aldatmadı, aldatmadı, həqiqətən də oğullarına şəkər qamışı gizlətmişdi.

Oğlanlar aşağı düşüb əyləşdilər. Elof konusunu tutdu və diqqətlə, diqqətlə açdı. Qəhvəyi döş qəndini gördülər, ağızları sulanırdı.

Və sonra ehtiyatla balaca əllərini dəvəquşuna qoyub şəkəri yeməyə başladılar. Bu, onların indiyə qədər yedikləri ən dadlı yemək idi, bütün şirinlik ağızlarını və bədənlərini doldurdu. Elof şəkərin heç vaxt tükənməməsini arzulayırdı. Şəkər bitəndə ağlamağa başladı və bitməsini istəmirdi.

Ataları çarpayıda yanlarında uzanmışdı. Elof ona baxdı, o, ölmüşdü, lakin Elof ona bacardığı qədər qayğı göstərdi. Amma bəlkə də indi bir az sakit görünürdü.

Rubenin ölümündən sonra demək olar ki, hər gün Elof Məzmurlar kitabından oxuyan Liza-Qretanı dinləyirdi. O, sulu şorba və ya isti kartof təklif etdi və sonra bir mətn oxudu. Bu gün mətn Qüdsün acınacaqlı şəkildə məhv edilməsi haqqında idi.

“Əşya çadırlar bayramında Yerusəlimə gəldi, oğlu Yeşua Ananie adlı kiçik bir adam. Bunu qəribə bir ruh əsir etdi, ona görə də ucadan qışqırmağa başladı və dedi: şərqdən bir fəryad, qərbdən bir fəryad, hər dörd havadan bir fəryad, Yerusəlimdən və məbəddən bir fəryad. Bəylər-gəlinlər üçün bədbəxt mərsiyə, Bütün xalqa fəryad. Onun gecə-gündüz belə dəhşətli fəryadları vardı, geri dönüşü olmayan, bütün şəhərdə yarışlar tüğyan edirdi.

Liza-Qreta alçaq və yeknəsək səslə danışırdı. O, nəfəsini çəkdi və daha yaxşı görmək üçün kitabı gözlərindən uzaqlaşdırdı.

"Bu nə deməkdir?" Elof soruşdu, lakin Liza-Qreta növbəti abzasla davam etdi.

»Və sonra kifayət qədər çox insan aclıqdan öldü. Və tez-tez ən yaxşı və ən əziz dostlar kimi, bir tikə çörək üçün öz aralarında vuruşurdular.

"O kitabı oxumağı dayandırın, heç kim bundan məmnun deyil." Qamb-Hanes onun otağını Liza-Qretanın otağından ayıran yorğanı çəkdi və diqqətlə Liza-Qretaya baxdı. O, dana dərisindən şalvar geyinmişdi. Gec payız olmasına baxmayaraq dərisi qaralmışdı.

“Uşağı fikirləş, heç nə başa düşmür və atası ölüb”.

"Bu, bizim tərbiyəmiz və salehliyimiz üçün Allahın sözüdür" dedi Liza-Qreta yerə tüpürərək. Sonra əllərini çənəsinin altında bərk-bərk sıxdı və gözlərini qısaldıb səsini qaldırıb dua etməyə başladı.

“Amin, amin, insanın izzəti yox olur və Allahın qüdrəti qalıcıdır. Ya Rəbb, nəsildən-nəslə sığınacağımız oldun. Dağlar yaranmadan, Yeri və dünyanı ərsəyə gətirməmiş-dən əvvəl, bəli, əzəldən sonsuza qədər Sənsən, ey Allah. İnsanları torpağa qaytarırsan, “Yenidən insan övladına dön” deyirsən.

“Şübhəsiz ki, bu, əbədi inilti idi. Boşluğunuzu tutun!

»Oğlanın güvənməsi üçün yəqin ki, Rəbbin sözünə ehtiyacı var. Dünyada tək olduğu kimi.

"Amma mən başa düşə bilmirəm" dedi Elof, "əgər o, yalnız havanı çağırdısa, niyə onun dərisini soydular?"

Liza-Qreta “İnsan bunu öz daxilində dinləyib düşünməlidir, Allahın kəlamı ağılla başa düşülməməlidir” dedi.

“Dünyada keçmişdə olduğu kimi latın dilində olsa yaxşı olar ki, satir bir söz başa düşməsin”, – deyə Qamb-Hanes dedi. “Mən bu söhbətdən heç vaxt zərrə qədər təsəlli almamışam.

“Yazılır ki, mən ac idim, sən mənə yeməyə bir şey vermədin.” Qamb-Hanes pərdəsinin arxasına keçdi və Elof onun otağınıa keçdiyinieşitdi. Sonra o, bir əli ilə tüfəngi tutarkən yorğanı kənara itələdi. O, Liza-Qretanı nişan aldı. Və ya onun qəhvə qabını.

“O cingilti səsinlə oxumağı dayandırmasan, vuracam!”

Liza-Qreta rişxəndlə rişxənd etdi və bir söz demədi. O, oturdu və baş barmağını yuvarladı, duaya daldı, Elof düşündü.

"Mən atəş edirəm!"

"İndi yox, dua edim, amma sonra vur!"

Qamb-Hanes əlindən gələni tətiyə basdı və sonda o, atəş açmağı bacardı, amma xoşbəxtlikdən bu, Liza-Qreta deyil, pəncərə çərçivəsi idi. Güllə divarda bir deşik açdı və odun qırıntıları hər tərəfə uçdu.

Liza-Qreta istehza ilə qışqırdı: "Sən daha nişan almağa belə yaxşı deyilsən!"

Qamb-Hanes nişan almağa heç əhəmiyyət vermədi, ancaq tüfəngi qarnının hündürlüyünə qaldırdı. O, Liza-Qretaya doğru hərəkət etdi və bu, artıq sonun yaxınlaşdığını göstərdi.

Elofun qulaqları qarışdı və stulda donub oturdu, bilmirdi ki, stolun altında gizlənsin, ya yox. O, tüfənglə divar arasında uçarkən gülləni gördüyünə az qala əmin idi. Amma indi o, qalxıb Liza-Qretanın qarşısında dayandı.

"Dayan! Qamb-Hanes, sən atəş açmağı saxlamalısan. Bəzi insanlardan özünü qorumaq üçün güllə saxlamalısan.

Qamb-Hanes bir neçə dəfə "nə dedin" deyə qışqırdı, çünki güllə onun qulaqlarını da batırmışdı və nəhayət Elof hündürdən qışqıraraq Liza-Qretanı yerindəcə güllələməməsinin səbəbini söylədi.

Amma nəhayət, Qamb-Hanes Elofun nə dediyini eşidəndə onunla razılaşdı.

"Al bunu, sən" dedi Qamb-Hanes və tüfəngi Elofa verdi. "Gəl və kimisə vurmaq istəyəndə de."

Elof oturub kitab oxuyan Liza-Qretaya baxdı. Demək olar ki, ölmək üzrə olduğu üçün o, tamamilə tərs görünürdü. Qamb-Hanes onun evinə girdi. Ən azından Liza-Qreta Elofu ölümdən xilas edə bilmişdi, bu, başqalarından yaxşı idi.

Qamb-Hanes heç vaxt özü haqqında danışmırdı, lakin Elof Liza-Qretadan soruşmuşdu. Elof düşünürdü ki, Qamb-Hanes yəqin ki, haradasa xeyirxah insandır, baxmayaraq ki, onun hərəkətləri bunu demir. Amma o, dinlədi və elə bil ki, daha çox başa düşdü. Qamb-Hanes həyatının böyük bir hissəsini Rusiyada keçirdi. Gəncliyində hərbi xidmətə çağırılıb ölkədə qalıb, yoluna bir qadın düşüb. Bir neçə ildən sonra qadın və kiçik qızı öldü. Qamb-Hanes bütün qışı torpağa basdırmaq mümkün olana qədər tabutları ilə xizəkdə gəzirdi. Bütün bunları Liza-Qreta demişdi. O vaxtdan bəri Qamb-Hanes soyuğa və əlbəttə ki, şaxtaya dözmədi, bütün qışı gizlətdi. Lisa-Qreta onun tənbəlliyin-dən şikayətləndi, amma sevginin onun içində ölməyə məcbur olduğunu başa düşmədi. O, heç vaxt belə bir şey hiss etməmişdi. O, başqa bir şey üçün yaşayırdı. Finlandiyada Qamb-Hanes tabutları dülgərlik dükanından çıxarmaqla məşğul idi. Taleyin ironiyası idi ki, kəndə qayıtdıqdan sonra bu xüsusi məşğuliyyət onun işinə çevrildi. Etiraf etmək lazımdır ki, bəzi digər dülgərlik işləri də var, lakin tabutlar ən çox yayılmışdır.

"İndi yaxşı gedir, ikisi xəstədir, biri ölüdür" deyən Qamb-Hanes onun necə olduğunu soruşsa belə cavab verdi.

Qamb-Hanesin dülgərlik üçün əlaqələri var idi, ona görə də Ruben üçün ucuz bir tabut aldı. Ən yaxşı keyfiyyətdə deyil, amma kifayətdir. Qapaq Rubenin üzərinə bağlanmazdan əvvəl o, qırxılacaqdı.

Qamb-Hanes ülgüclə Elof və İvarın yanına gəldi. Atasının sonuncu dəfə qırxılacağı vaxt Elofa qoşulmağa icazə verildi.

Ruben çox sərt və çox soyuq idi. Elof ayağının baş barmağının çıxdığını hiss etdi.

Qamb-Hanes hər zaman özü üçün və ya Elof ilə danışdı, bu, onları bir az sakitləşdirdi. Əslində, Qamb-Hanes artıq uzun illər idi ki, öz adından danışmışdı, ağdərili arvadı öləndən bəri, o, hər yerdə, hətta pişiyində belə ağappaq idi. Elof qadınların bədən hissələrinin rəngi haqqında heç nə bilmirdi.

Hanesin indi niyə bu haqda danışdığını bilmirdi. Qamb-Hanes şam sabununu Rubenin çənəsinə sığalladı və kiçik bir köpük yaratdı. Sonra ülgücünü çıxarıb üfürdü və tez Rubenin yanaqlarını və çənəsini qırxdı. Bir neçə saman qaldı, Elof gördü. Artıq o qədər də diqqətli deyildi.

“Öləndə qan axır?” Elof soruşdu, lakin Qamb-Hanes axmaq suala sadəcə fınxırdı.

"Qan qatılaşdı və damarların içərisində ləng oldu, qatran kimi qara oldu." Elof elə bilirdi ki, xaricdən qan içində ölmək, bütün qanını özü ilə məzara apara bilməkdan daha yaxşıdır.

Qamb-Hanes, öz kabinəsinə qayıtmağa tələsmirdi. Sanki nəsə demək, ya da təsəlli vermək istəyirdi. Sadəcə bunu necə edəcəyini bilmirdi. O, ağır-ağır ah çəkdi, sallanan kresloda əyləşdi və pəncərədən kəndə baxdı.