Czytaj książkę: «Kərbəla dilbəri»
Curci Zeydan və onun “Kərbəla dilbəri” romanı
Görkəmli ərəb yazıçısı, jurnalisti, alimi, maarifçisi, filosofu Curci Zeydan 1861-ci ildə Beyrutda xristian ərəb ailəsində anadan olmuşdur. Şəhərin kilsələrinin birinin nəzdindəki məktəbdə 2 il təhsil aldıqdan sonra ibtidai məktəblərin birinə keçmişdir. 11 yaşında təhsilini yarımçıq qoyub atasının kafesində ona kömək etmək məcburiyyətində qalmışdır. Lakin bu işdə atasınının etimadını doğrultmamışdır. Atası bir ildən sonra onu bir çəkməçiyə şagird vermişdir. Curci orada 2 il işlədikdən sonra xəstələnir və atası onu yenidən öz kafesində işlətməyə məcbur olur. O, bundan sonra özü təhsilinin qayğısına qalmağa başlayır: ingilis dili kurslarına gedir, klassik ərəb şeirini öyrənməyə başlayır. 1881-ci ildə iki ay ciddi hazırlaşır və Beyrutdakı Amerika kollecinin tibb fakultəsinə daxil olur. Müntəzəm məktəb təhsili almaması özünü tez büruzə verir: tələbə yoldaşları ilə ayaqlaşa bilmir. Lakin öz üzərində gərgin işləyir və kollecin birinci kursunu tərifnamə ilə başa vurur. Lakin təhsilini başa vurmaq ona nəsib olmur. Beyrutda tələbə nümayişlərinə rəhbərlik etdiyinə görə onu ikinci kursda kollecdən xaric edirlər. 1883-cü ildə ekstern üsulu ilə imtahan verib əczaçı diplomu ala bilir. Bundan sonra Qahirəyə gedib, orada tibb təhsilini davam etdirmək qərarına gəlir. O vaxtlar ərəb dünyasının mədəni mərkəzi sayılan Qahirədə çətinliklərlə üzləşir və Qəsr əl-Ayni xəstəxanasının nəzdindəki tibb kollecində təhsil almağın həddindən çox vaxt aparacağını biləndən sonra bu niyyətindən tamamilə əl çəkir. Qahirədə buraxılan “Əz-Zaman” qəzeti ilə əməkdaşlıq edir və eyni zamanda öz biliyini artırmaqla məşğul olur.
1884-cü ildə Sudanda Məhəmməd Əl-Mehdi üsyanını yatırmağa göndərilən və burada mühasirə vəziyyətinə düşən ingilis generalı Çarlz Qordona kömək üçün təşkil edilən hərbi ekspedisiyada tərcüməçi kimi işə düzəlir. Təqribən bir il həmin missiyada işləyir və Xartumda hərbi əməliyyat başa çatdıqdan sonra Beyruta qayıdır. Burada qədim ibrani, siryani və fars dillərini öyrənməyə başlayır. 1886-cı ildə Beyrutda ilk elmi əsərini – “Ərəb dilinin leksikası və dilin fəlsəfəsi” kitabını nəşr etdirir. Elə həmin ildə Londona gedir və məşhur Britaniya muzeyindəki ərəb əlyazmalarının tədqiqi ilə məşğul olur. Londondan qayıtdıqdan sonra həmişəlik Qahirədə məskən salmağı qərara alır. Ömrünün qalan hissəsini burada yaşayır. Bundan sonra Qahirəni yalnız bir neçə dəfə qısa müddətlərə tərk edir: 1908-ci ildə İstambula və 1912-ci ildə Fransa, İsveçrə və İngiltərəyə səyahətə çıxır. 1913-cü ildə isə Fələstində olur. Onu bir sıra Avropa və Şərq ölkələrində müxtəlif elmi cəmiyyətlərin üzvü seçirlər.
Qahirədə 1886-cı ildən başlayaraq bir neçə il “Əl-Muqtataf” jurnalı ilə əməkdaşlıq edir. 1886-1888-ci illərdə jurnalın redaktoru işləyir. 1892-ci ildə “Əl-Hilal” adlı elmi, tarixi, ədəbi və ictimai jurnal və eyniadlı nəşriyyat yaradır. Ömrünün axırınadək bu iki təsisata rəhbərlik edir. Özünün ədəbi-bədii, tarixi və elmi əsərlərininin böyük əksəriyyətini əvvəlcə bu jurnalda hissə-hissə çap etdirir, sonra isə nəşriyyatda ayrıca kitab halında buraxır.
Onun elmin müxtəlif sahələrində yazdığı əsərlər hələ də öz əhəmiyyətini qoruyub saxlayır. “Misirin yeni tarixi”, “Ərəb dilinin tarixi”, “Misirin müxtəsər coğrafiyası”, “Masonçuluğun ümumi tarixi”, “Yunanıstanın və Romanın tarixi”, “Xilqətdən indiyədək ümumdünya tarixi”, “Qədim ərəblərin genealogiyası”, “Millətlərin təsnifatı”, “Təbiətin möcüzələri”, “XIX əsr Şərqin görkəmli şəxsiyyətlərinin bioqrafiyası”, “Ərəb ədəbi dili və danışıq dili”, “Şərq qadını dünən və bu gün”, “Keçmiş zamanlarda siyasi partiyaların tarixi”, “Qayınana və gəlin”, “Söz azadlığı millətin tərəqqisinin əsasıdır”, “Müasir fizioqnomika”, “İngilislərin əxlaqı” və s. elmi əsərləri onun bilik dairəsinin necə geniş və rəngarəng olduğunu sübut edir. Yaradıcılığının bu məhsuldar dövründə yazdığı 5 cildlik “İslam sivilizasiyasının tarixi” və “Ərəbdilli ədəbiyyatın tarixi” kimi əsərləri indiyədək dünya şərqşünaslarının stolüstü kitabları kimi öz əhəmiyyətini itirməmişdir.
Curci Zeydan ilk bədii əsərini – “Qaçqın məmlük” tarixi romanını 1891-ci ildə yazmışdır. Əsər XIX əsrin əvvəllərində Misirdə Məhəmmədəli paşanın hakimiyyəti ələ keçirməsindən sonra baş verən hadisələrdən bəhs edir. İkinci romanı “Məmlüklərin istibdadı” (1893) XVIII əsrdə Misirdə və Suriyada baş verən hadisələrdən danışır. “Yalançı Mehdinin əsiri” (1892) romanı 1881-ci ildə Sudanda Məhəmməd Əl-Mehdinin üsyanından və Misirdə Əhməd Urabi paşanın ingilis müstəmləkəçilərinə qarşı üsyanının yatırılmasından bəhs edir. “Misirli qız Ərmanusə və ya Misirin fəthi” (1896) tarixi romanı isə Misirin islam qoşunları tərəfindən fəthi zamanı baş vermiş hadisələrdən danışır. “Sevgililərin mübarizəsi” (1893) romanı müəllifin yeganə romanıdır ki, heç bir tarixi hadisəyə toxunmur və iki gəncin məhəbbət sərgüzəştlərindən bəhs edir. Romanlar ərəb oxucuları tərəfindən çox yaxşı qarşılanır. Jurnala göndərilən rəylər yazıçını islam tarixindən bəhs edən silsilə romanlar yazmağa ruhlandırır. 1887-ci ildən başlayaraq “İslam tarixi romanları” seriyasından planlaşdırdığı əsərlərini yazmağa başlayır. Seriyanın ilk əsəri “Qəssanilər qəbiləsinin gözəli” adlı iki hissədən ibarət olan romanı hesab edilir. Curci Zeydan “Əl-Hilal” jurnalında bir romanını dərc etdirib qurtarmamış digərini yazmağa başlayır, sonra həmin romanları ayrıca kitab halında nəşr etdirir. Bəzi tədqiqatçıların yazdığına görə, o, bir romanını yazıb başa çatdırmamış əsərin əvvəlini jurnalda hissə-hissə dərc etdirir, işin gedişində qalan hissələrini yazırmış. Onunla bir dövrdə yaşamış bəzi ərəb şair və yazıçıları göstərirlər ki, C.Zeydan yazdığı romanın necə qurtaracağını özü də dəqiq təsəvvür etmirmiş. Görünür, o, A.Dümanın və V.Skottun pərəstişkarı olmuşdur. Lakin C.Zeydan A.Dümanın iş metodundan istifadə etsə də ondan fərqli olaraq ədəbiyyatın tarixə xidmət etməsinə üstünlük vermişdir. O, tarix elminin böyük pərəstişkarı olmuşdur.
Onun əsərlərinin naşirləri C.Zeydanın “İslam tarixi romanları” seriyasına 17, bəzən də 18 roman daxil olduğunu yazmışlar. Bu əsərlər VII – XIII əsrlərdə islam aləmində baş vermiş ayrı-ayrı tarixi hadisələri əks etdirir. Ümumiyyətlə, yazıçı çoxlu elmi əsərlərindən əlavə özünün tarixi romanlarının hamısını 1887-1914-cü illərdə yazıb nəşr etdirmişdir. Həmin illər ərəb tarixi romanı janrının təşəkkül tapdığı dövr hesab edilir. Lakin ərəb oxucuları yalnız onun tarixi romanlarını əsl oxucu məhəbbətilə sevmişlər və indiyədək oxuyurlar. Curci Zeydanın həyatının ən gərgin işlədiyi bu dövründə az qala hər il oxucuların ixtiyarına bir tarixi roman təqdim etmişdir. “Misirli qız Ərmanusə” romanı yazılma tarixinə əsasən seriyanın ilk romanı, “Qəssanilər qəbiləsinin gözəli” (1897) romanı isə ikinci roman hesab edilir. İki hissədən ibarət olan bu romanda Məkkədə islam dininin yaradıcısı Məhəmməd peyğəmbərin fəaliyyəti dövründən Ömərin xəlifəliyinədək baş verən hadisələrdən bəhs edir. Lakin müəllif “Misirli qız Ərmanusə” romanını “İslam tarixi romanları” seriyasını yaratmaq barədə qərarından əvvəl yazsa da hadisələrin xronologiyasına əsasən onu bu seriyanın ikinci romanı hesab etmişdir. ”Qureyş gözəli”, “17 ramazan”, “Kərbəla dilbəri” və “Əl-Həccac ibn Yusif” romanları islam xilafətinin ilk dövründəki siyasi mübarizədən və daxili çəkişmələrdən danışır. “Əndəlüsün fəthi”, “Əbdürrəhman Ən-Nasir” və “Karl və Əbdürrəhman” romanlarında ərəblərin İspaniyanı fəth etməsindən, burada yaranmış xilafəti ilə Fransa arasında baş vermiş müharibələrdən bəhs edir. “Əbu-Müslim Əl-Xorasani”, “Harun Ər-Rəşidin bacısı Əl-Abbasə və ya bərməkilərin sonu”, “Əl-Əmin və Əl-Məmun”, “Fərqanə gəlini” və “Əhməd ibn Tulun” romanlarında Abbasilər sülaləsinin hakimiyyəti dövründə xilafətin ayrı-ayrı ölkələrində baş vermiş tarixi hadisələr təsvir edilir. “Qayruvanlı qız” əsəri isə Tunisdə Fatimilər sülaləsinin hakimiyyətə gəlməsindən bəhs edir. “Səlahəddin və həşşaşilərin fitnəsi” romanında Əyyubilərin Misirdə hakimiyyəti ələ keçirməsindən və məşhur ərəb sərkərdəsi Səlahəddin Əl-Əyyubinin səlibçilərə qarşı mübarizəsindən, “Məmlüklərin istibdadı” romanında isə XVIII əsrdə məmlüklərin Misirdə və Suriyada hökmranlığı dövründə baş vermiş hadisələrdən bəhs edir. Seriyanın axırıncı əsəri olan “Şəcərətüddürr” romanı isə Misirdə Əyyubilər sülaləsinin axırıncı hökmdarı Turanşahın öldürülməsindən və onun arvadı – ilk türk müsəlman qadın hökmdarı sayılan Şəcərətüddürr xanımın qısa müddətli hakimiyyətindən bəhs edir. Müəllifin özünün müasiri olduğu mühüm bir hadisədən – 1908-ci ildə Türkiyədə “Gənc türklər” hərəkatının cəhd göstərdiyi inqilabdan bəhs edən “Osmanlı inqilabı” (1911) romanı da vardır. Bəzi mənbələrdə göstərilir ki, yazıçının Misiri Osmanlı imperiyasından ayırıb müstəqil dövlətə çevirmiş alban əsilli, Osmanlı imperiyasının ordusunda yüksək rütbəli sərkərdə olmuş Məhəmmədəli paşanın həyatından bəhs edən “Məhəmmədəli” (1908) romanı da vardır. Lakin, nədənsə, yazıçının həyat və fəaliyyətini tədqiq edənlər bu roman haqqında, demək olar ki, heç nə yazmırlar. Lakin qəribə bir faktı göstərmək yerinə düşərdi: Yazıçının oğlu Emil Zeydan jurnalistlərə bildirmişdir ki, doğrudan da, belə bir roman Curci Zeydan imzası ilə buraxılmışdır. Lakin həmin əsər onun atasının deyildir. Bəlkə də tədqiqatçılar buna görə də onun 22 romanı olduğunu bildirirlər. Bununla belə, biblioqrafik göstəricilərdə “Məhəmmədəli” müəllifin 23-cü romanı olduğunu göstərirlər.
Əlbəttə, müasir dövrün oxucuları üçün C.Zeydanın “Sevgililərin mübarizəsi” romanından başqa bütün romanları sözün əsl mənasında tarixi romanlardır. Oxucular Curci Zeydanın tarixi romanlarını islam tarixinin müxtəlif dövrlərində baş vermiş hadisələr üçün əsl illüstrasiya materialları kimi qəbul edirlər. Yazıçının əsl qayəsi də bundan ibarət olmuşdur.
C.Zeydan romanlarındakı tarixi şəxsiyyət olmayan obrazları tarixi şəxslərlə çox inandırıcı şəkildə bir-birinə bağlayır, hətta qohumlaşdırır. O həm də ərəb şifahi xalq ədəbiyyatının dastanlarındakı ənənəvi ifadə və ibarələrdən, priyom və üsullardan bacarıqla istifadə etmişdir.
Yazıçının həyat və fəaliyyətini tədqiq edənlər Curci Zeydanı ərəb tarixi romanının atası, ərəblərdə yazıçı etikasının banilərindən ən barizi hesab edirlər. Həyatında hər şeyə öz zəhmətsevərliyi və əzmkarlığı sayəsində nail olduğuna görə onu “Ərəblərin Lomonosovu” da adlandırırlar. C.Zeydan yaradıcılığının çiçəkləndiyi dövrdə -1914-cü ildə Qahirədə vəfat etmişdir.
Ona “Zeydan ərəblərin haqq işinin cəfakeşidir”, “Zeydan islam yazıçısıdır” kimi yüksək qiymət verənlər heç də səhv etmirlər. Sağlığında təriflənən yazıçını sonralar bəzi tədqiqatçılar onun öz əsərlərində xristianların həyat tərzindən daha şövqlə bəhs etməsini, bəziləri isə İmam Əlidən və onun övladlarından xüsusi məhəbbətlə yazmasını ona irad tuturlar. Ümumiyyətlə, Curci Zeydan öz müsbət qəhrəmanlarından onların hansı dinə və ya zümrəyə mənsub olmalarından asılı olmayaraq çox ehtiram və şövqlə bəhs etmişdir. Qərb və rus şərqşünasları onun romanlarına öz minbərlərindən qiymət verərək onları köhnə modalı və çox sentimental əsərlər adlandırırlar. Başa düşmək olmur ki, XIX əsrin axırıncı rübündə ərəb romanının təşəkkül tapmasında böyük rol oynamış yazıçının həmin romanlarını o dövrdəki hansı ərəb romanı ilə müqayisədə köhnəmodalı romanlar adlandırmaq olar? Onun romanlarında hadisələrin həddindən çox olmasından şikayətlənənlər də vardır. Hadisələrin kasadlığı heç bir tarixi romana şöhrət qazandırmamışdır. Bəzi tənqidçilər isə onun elmi əsərlərində bir sıra qeyri-dəqiq hallar olduğunu aşkar etdiklərini yazırlar. Ərəb dilində elmin müxtəlif sahələrində ilk dəfə yazanlarda belə səhvlərin olmasını onlara irad tutmaq da yersizdir. Bu iradlardan əlavə, C.Zeydanın romanlarının böyük əksəriyyətinin mövzularını ərəblərin tarixinin şanlı dövrlərindən deyil, sülalələrin hakimiyyət uğrunda apardıqları qanlı çarpışmalardan, ərəblərlə farslar arasında olmuş toqquşmalardan, bir-biri ilə mübarizə aparan məzhəblərin tərəfdarlarının fəaliyyətindən götürməsini də mənfi hal kimi qəbul edənlər vardır. Əlbəttə, hər bir yazıçı öz əsərlərinin mövzularını tarixin hansı dövründən götürməkdə sərbəstdir. Əlbəttə, müəllifin əsərləri barədə iradlar onun sağlığında deyiləndə daha səmərəli ola bilərdi və öz məntiqi nəticəsini verərdi.
C.Zeydanı ərəblərin tarixini saxtalaşdırmaqda ittiham edənlərə, onun bütün romanlarının ərəbləri təhqir etmək üçün yazıldığını bildirənlərə ətraflı cavab verməyə ehtiyac yoxdur. Tarix hər şeyə özü qiymət verəcəkdir. Bütün iradlara baxmayaraq, C.Zeydanın ərəb ədəbiyyatında tarixi roman janrının formalaşdırılmasında xüsusi rolu olduğunu heç cür danmaq olmaz.
Doğrudan da, onun romanlarında bəzi diqqətsizliklərə rast gəlmək olur. Lakin bu iradlar yuxarıda göstərilənlərlə əlaqədar deyildir. Yazıçı bir romanında hər hansı bir şəhəri və yaxud hazırda mövcud olmayan qəsri təsvir edəndə göstərir ki, bu şəhər və yaxud qəsr onun filan romanında daha müfəssəl şəkildə təsvir edilmişdir və həmin romana müraciət etmək lazımdır. Ərəb tarixi romanı janrının təşəkkül tapdığı XIX əsrin axırlarında və XX əsrin əvvəllərində bəlkə də yazıçının belə bir bəsit priyomuna irad tutmaq heç kəsin ağılına gəlməyib.
Müasir dövrdə Curci Zeydanın tarixi romanlarının köhnəldiyini yazanlar da səhv edirlər. Çünki hələ də ərəb ölkələrində heç bir yazıçı islam tarixindən bəhs edən, az-çox maraqla oxunan tarixi romanlar seriyası yarada bilməmişdir.
Yazıçı öz romanlarında təsvir etdiyi hadisələrin böyük əksəriyyətini tarix kitablarından, o vaxtlar nəşr edilməmiş əlyazmalardan və s. mənbələrdən götürdüyünü göstərmişdir. Lakin həmin mənbələrin bəzən yalnız müəllifini, bəzən də yalnız əsərin adını göstərir. Yazıçı bəzən müəllifin adını tamamilə unudur və hər yerdə əsərin yalnız adını qeyd edir. Çox vaxt isə bu adlar yarımçıq şəkildə verilir, yəni rəsmən qəbul olunmuş ad şəklində olmur. Məlumdur ki, ərəb tarixçilərindən bir çoxunun əsərinin adı eyni cür olur. Məsələn, “Tabaqatul-ətibba” adlı bir neçə əsər mövcuddur. Yazıçının əsərində göstərdiyi əsərin kimin olduğunu, nə vaxt və harada çap edildiyini müəyyənləşdirmək mümkün olmur. Bəzən hadisələrin təsvirində istifadə etdiyi hər hansı bir əsərin adından sonra onun neçənci hissəsindən götürüldüyünü yazır, çox vaxt isə yalnız mənbənin adını yazır, amma neçənci hissəsindən istifadə edildiyini yazmır. Bəzi hallarda hətta müəllifin yalnız adını və neçənci hissə olduğunu göstərir. Halbuki həmin müəllifin bir neçə əsəri olduğu məlumdur.
* * *
Yazıçının tarixi romanlarının bir çoxu hələ onun sağlığında bir sıra Avropa və Şərq dillərinə tərcümə edilmişdir. Bu dillərin arasında Azərbaycan dili də vardır. Bakı qazısı Mirməhəmmədkərim Mircəfərzadə 1908-1911-ci illərdə Curci Zeydanın “Əzrayi-Qureyş”, “17 ramazan”, “Kərbəla yanğısı” və “Ərmanusətul-Mısriyyə” romanlarını hələ müəllifin sağlığında ərəb dilindən Azərbaycan dilinə tərcümə edib Bakıda nəşr etdirmişdir. Əliabbas Müznib isə yazıçının “Osmanlı inqilabı” romanını tərcümə edib 1914-cü ildə nəşr etdirə bilmişdir. Çox güman ki, həmin roman farscadan və yaxud türk dilindən tərcümə edilmişdir. Mirabbas Mirbağırov isə yazıçının “İslam sivilizasiyasının tarixi” əsərini 1913-cü ildə tərcümə edib Bakıda nəşr etdirmişdir. Ehtimala görə, bu əsər türkcədən tərcümə edilmişdir.
Oxuculara təqdim edilən “Kərbəla dilbəri” romanı bir vaxtlar Mirməhəmmədkərim Mircəfərzadənin tərcümə etdikdən sonra “Kərbəla yanğısı” adlandırdığı əsərin Azərbaycan dilinə ikinci tərcüməsidir. Mirməhəmmədkərim Mircəfərzadənin 1911-ci ildə nəşr etdirdiyi "Kərbəla yanğısı" çoxdan biblioqrafik nadir nüsxəyə çevrilmişdir. Tərcüməçi əsərin ərəbcə adı “Ğadətu Kərbəla”dakı “ğadə” sözünün Azərbaycan dilinə tərcüməsinin mümkün olmadığına görə romanı “Kərbəla yanğısı” adlandırdığını yazmışdır. Bəlkə də Mirməhəmmədkərim Mircəfərzadənin əlinin altında nəinki ərəbcə-azərbaycanca, hətta ərəbcə-türkcə lüğət də olmamışdır. Bu söz ərəbcədən tərcümədə “gözəl gənc qız”, “dilbər” mənasındadır. Həm də birinci tərcümə ərəb qrafikasındadır. Tərcümənin dili o qədər qəlizdir ki, onu müasir Azərbaycan qrafikasına transliterasiya etmək faydasızdır. Onun tərcüməsinin dilini indiki oxucular başa düşə bilməzlər. Doğrudur, onun tərcümələrindən birini müasir dilimizə transliterasiya etmək cəhdi göstərilmişdir. 2003-cü ildə “17 ramazan” romanı İran İslam Respublikasının “Daneşe Hamidun” nəşriyyatında Natiq Rəhimovun “yeni redaktəsilə” buraxılmışdır. Lakin həmin tərcüməni nə Mirməhəmməd Mircəfərzadənin, nə də Natiq Rəhimovun tərcüməsi hesab etmək mümkün deyil. “Kaspi” qəzetinin 2006-cı il 26 avqust tarixli nömrəsində dərc olunmuş yazıda həmin nəşrin müxtəlif çatışmazlıqlarından ətraflı bəhs edilmişdir.
Dünya ədəbiyyatında bəzi məşhur irihəcmli əsərlərin müəqqən bir dilə bir neçə dəfə tərcümə edilməsi faktlarına rast gəlmək olur. İ.V.Hötenin məşhur “Faust” əsərinin rus dilində beş tərcüməsi mövcuddur. Homerin “İliada” və “Odisseya” əsərlərinin isə rus dilinə bir neçə tərcüməsi vardır. Belə bir fakt da məlumdur ki, Alber Kamyünün bir romanı üç il ərzində rus dilinə üç dəfə tərcümə edilmişdir. 1966-cı ildə G.Adamoviç tərəfindən Parisdə “Yad adam” adı ilə, 1968-ci ildə Moskvada N.Qal tərəfindən “Kənar adam” adı ilə və 1969-cu ildə yenə də Moskvada N.Nemçinova tərəfindən yenə də “Kənar adam” adı ilə tərcümə edilib oxuculara çatdırılmışdır. Hesab edirəm ki, Curci Zeydanın “Kərbəla dilbəri” romanının Azərbaycan dilinə ikinci dəfə tərcümə edilməsinin tərcümə sənətimizə heç bir ziyanı olmayacaqdır. Əlbəttə, tərcüməyə düzgün qiyməti oxucular verəcəkdir.
Oxucular unutmamalıdırlar ki, əsər 1901-ci ildə nəşr edilmişdir. O vaxt ərəb tarixi romanı hələ tam təşəkkül tapmamışdı və müəllif ərəb ədəbiyyatında bu janrın pionerlərindən biri olmuşdur. Roman yazmaq texnikası hələ təkmilləşməmişdi. C.Zeydanın əsərlərinin redaktoru onun özü olmuşdur, yəni onun hər hansı bir priyomuna, ifadə tərzinə irad tutan, tarixi faktları dəqiqləşdirən əsl redaktor olmamışdır. Məhz buna görə də romanda bəzi uyarsızlıqlar vardır. Onların bir çoxuna dair tərcüməçidən izahlar verilmişdir. Bütün bunlara baxmayaraq, əsərin muasir oxucuda həmin dövrdə baş verən hadisələr barədə daha dəqiq təsəvvür yaradacağına əminik.
Eldar MƏMMƏDOV
1. Bənu-Haşim və Bənu-Uməyyə
Hicaz ərəblərinin Qureyş qəbiləsinin çoxlu qolları vardır. Onların ən məşhuru isə Əbd Manaf tayfasıdır. Onun özünün isə Bənu-Uməyyə və Bənu-Haşim adlı iki soyu vardır. Qəbiləyə rəhbərlik həmişə Qureyşin bu iki soyundan olurdu. Başqa soyların heç biri onların qarşısında dayana bilmirdi. Bənu-Uməyyə adamlarının, xüsusilə də öz döyüşçülərinin sayının çoxluğuna görə Bənu-Haşimdən üstün idi. Buna görə də müharibələrdə qəbilə dəstəsinə onlar başçılıq edirdilər.
İslam dininin Peyğəmbəri Bənu-Haşimdən olduğuna görə haşimilər ona çox hörmət edirdilər. Adamlar Peyğəmbərin nəsihətlərindən çox razı qalırdılar və əvvəlki təəssübkeşliklərini unutmağa çalışırdılar. İslam dini, xüsusilə bir hədisdə deyildiyi kimi, onları bu əməllərindən çəkindirirdi: “Allah cahiliyyət dövründəki bəd əməllərinizi və onlarla fəxr etməyinizi sizdən uzaqlaşdırdı, çünki biz də, siz də Adəm övladıyıq, Adəm isə torpaqdan yaradılmışdır”.
Bənu-Haşimin Məkkədə hörmət və izzəti Peyğəmbərin əmisi Əbu-Talibin vəfatınadək davam etdi. Bundan sonra onun övladları və Peyğəmbərin digər səhabələri Mədinəyə hicrət etdilər. Peyğəmbərin əmiləri Həmzə və Əl-Abbas, Əbdülmütəllibin digər övladları və Bənu-Haşimdən olanların bir çoxu da onların arasında idi. Beləliklə, Məkkədə hər şeyin Bənu-Uməyyənin əlinə keçməsi üçün fürsət yarandı. Müsəlmanlara qarşı aparılan Bədr və digər döyüşlərdəki qüvvələrə Bənu-Uməyyə tam başçılıq etmişdi. Həmin vaxtlar onlara sonralar Əməvilər dövlətinin başçısı olmuş Müaviyənin atası Əbu-Sufyan özü rəhbərlik etmişdi.
Müsəlmanlar qəzəvatlarda dalbadal uğurlar qazananda və xüsusilə də hicrətin 7-ci ilində Məkkənin fəthi ərəfəsində Əbu-Sufyan hələ də burada Qureyş qəbiləsinin başçısı idi. Əbu-Sufyan müsəlmanların Məkkəni hökmən fəth edəcəklərini qəti dərk edəndən sonra əvvəlcə özü, sonra isə övladları islamı qəbul etdilər.
Əbu-Bəkr xəlifəliyə başlayanda Bənu-Uməyyənin və Qureyşin digər soylarının başçıları ilk mühacirlərdən fərqli olaraq heç bir mənsəbə təyin edilmədilər. Onlar bu barədə Əbu-Bəkrə şikayət etdilər. Əbu-Bəkr isə onlara “Qardaşlarınıza cihadda kömək edin!”– dedi və onları mürtədlərlə – islamdan üz döndərənlərlə müharibəyə göndərdi. Onlar cihadda yaxşı döyüşürdülər və ərəblərə kömək göstərirdilər. Ömər xəlifəliyə başlayanda onları Şam diyarına Bizans ilə müharibəyə göndərdi. Onlar Şamı fəth etdilər və çoxları da orada məskən salıb qaldılar. Əbu-Sufyanın oğlu Yəzid Şam vilayətinə vali təyin edildi. O, Əmvas1 taununda ölənədək həmin vəzifədə qaldı. Onun yerinə qardaşı Müaviyə vali oldu. Osman xəlifə seçiləndən sonra onu həmin vəzifəyə rəsmən təyin etdi. Beləliklə, Bənu-Uməyyə əvvəllər olduğu kimi islamda da ərəblərə başçılığı ələ keçirdi. Bənu-Haşim isə peyğəmbərliyin məsələləri ilə məşğul olmağa başladı və dünyəvi işlərdən imtina etdi.
Osman qətl ediləndən sonra adamlarda kimə beyət etmək barədə fikir ayrılığı yarandı. İmam Əlinin tərəfdarları çoxluq təşkil edirdi. Lakin onlar əslən Yəməndən olan Rəbiə və digər qəbilələrin adamları idilər. Müaviyənin dəstələri isə Qureyşin uğursuzlarından və əli hər şeydən üzülmüşlərdən, Şam müharibəsində iştirak edəndən sonra orada məskən salıb qalanlardan ibarət idi. Müaviyə çox güclü təəssübkeşlik edirdi. Sonra Əlinin adamları arasından Əl-Xəvaric2 adlandırılanlar peyda oldular və onun başladığı iş tənəzzülə uğradı. Nəhayət, İmam Əli hicrətin 40-cı ilində qətlə yetirildi. Onun oğlu Həsən isə özü xəlifəlikdən imtina etdi. Hicrətin 41-ci ilinin ortalarında camaat Müaviyəyə beyət etməyi qərara aldı. Adamlar peyğəmbərliyin üstünlüklərini unutdular və yenidən təəssübkeşlik edərək güclülərə baş əyməyə başladılar. Bu yolla Müaviyə xəlifəliyi ələ keçirdi. O buna öz ağıl və dərrakəsi, məkrli siyasəti sayəsində nail oldu. Xəlifə eyni zamanda Bənu-Haşimdən olan ərəb başçılarını zahirən müdafiə edir, onları təhqir etmək istəyənləri cəzalandırırdı. Bunda isə onun öz məqsədi var idi.
Digər tərəfdən isə o, Bənu-Haşimi, xüsusilə də əhlül-beyti, o cümlədən Əlinin oğullarını nüfuzdan salmağa çalışırdı. Müaviyə bəzi adamları Əlini açıq-aşkar lənətləməyə təhrik edir və bunu edənləri mükafatlandırır, bundan imtina edənləri isə cəzalandırırdı. Tarixdə bu qəbildən olan bir neçə hadisə məlumdur. Ən məşhuru isə hicrətin 51-ci ilində Bənu-Kində qəbiləsinin başçılarından biri olan Hucr ibn Adiyy Əl-Kindinin qətlə yetirilməsini göstərmək olar. Hucru ona görə öldürdülər ki, o, Əlini lənətlənməkdən qəti imtina etmişdi.
Müaviyə Şamda hicrətin 41-ci ilindən 60-cı ilinədək iyirmi il xəlifəlik etdi. Hicazda və Kufədə müsəlmanlar Müaviyənin ölməyini gözləyirdilər ki, ondan sonra Peyğəmbərlə qohumluq əlaqəsi olan Hüseyn ibn Əliyə beyət etsinlər. Çünki o dövrdə xəlifəni şurada seçirdilər. Lakin Müaviyə ölməmişdən qabaq hökmranlığın irsən keçməsini təsbit edən elə bir bidətlik etdi ki, bu günədək onun izləri özünü göstərməkdədir. O özündən sonra oğlunun xəlifə olacağını vəsiyyət etdi. Müaviyə vəfat edəndən sonra oğlu Yəzid xəlifə oldu. O vaxt onun otuzdan bir az çox yaşı vardı. Şam diyarının Dəməşq şəhəri isə xilafətin paytaxtına çevrildi. Yəzidin xəlifə olması ilə razılaşanlar da, ona nifrət edənlər də istər-istəməz beyət etdilər.
