Czytaj książkę: «Сырдык курус»

Быыһык кэм сааскы дьыбардара

Умнуллубат онус кылаас, бастакы таптал дьикти сааһа, Сэргэлээх уоттара… Доҕотторбут барахсаттар… Олох диэн дьикти айан аргыстара… Ити темаларга хас көлүөнэ аайы бэйэтэ суруйааччылардаах, история Аал Луук Маһыгар быспыт кэрчик кэмнэрдээх. Бу кинигэ эмиэ Таптал, Эдэр саас, Үтүө санаа, Көҥүл, Кырдьык туһунан.

Саха олоҕу анааран көрүүтүнэн туох барыта икки өрүттээх: үчүгэй куһаҕана суох буолбат, куһаҕан үчүгэйэ суох буолбат. Үтүө уонна мөкү сиэттиһэ сылдьаллар. Иитии диэн киһи мөлтөх өрүттэрин кыана туттарын, үтүө өттүн үүннэрэргэ баҕалаах, дьулуурдаах буоларын ситиһии буолар. Онуоха удьуорунан бэриллибит утум хаан дьайыытын ким да кыһыйан кэбиһэр кыаҕа суох. Төһө да олох очурдара атыйахтаах уу курдук дьалкыйан, үөһэ-аллара бырахталлар, төрүт уус киһи санаата уһун, көхсө киэҥ буолан түөрэҕэ түҥнэстибэт, арҕаһыттан тэһиинин мүччү ыһыктыбат.

Саха төрүт итэҕэлэ үөрэтэринэн, «үтүө киһиэхэ дьылҕа хаан дьолу өлүүлээн хаалларар» диэн сүрүн санааны саҕар бу кинигэ автора Айталина Никифорова.

Кинигэ арыйар историческай кэмэ – биһигини тургутар быыһык бириэмэ сыллара. Кинигэ геройдара – үөлээннээхтэрбит, Саха сирин араас улуустарын олохтоохторо. Били кытайдар этэллэринии, быыһык кэмҥэ олорор диэн алдьархай, таҥара ону эрэ биэрбэтин. Оттон биһиэхэ биэрбит. «Быста-быста салҕанар, өлө-өлө тиллэр» олох стратегиялаах саха омук билиҥҥи көлүөнэтигэр. Онно, дьэ, ким уйана-хатана, бөҕө оҥоруулааҕа, утумнаабыт майгыта-сигилитэ, саҥаны сатабыллаахтык ылынара барыта – олох тургутуутун этинэн-хаанынан күөн көрсүү сытыы кылыс охсуулара, охсуһуулара – бу кинигэ умсугутуулаах кэпсээнэ.

1986 сыл. Балыырдаах айдаан ааспыта 25 сыла туолла. Сэргэлээх студеннарын баттаммыт-атаҕастаммыт абаларын-саталарын ой дуораана дьылҕа кылын кирсин тыҥатан эдэркээн тапталы үрэйбитэ. «Ким кыахтаах – ол байыҥ» диэн үүнэ-тэһиинэ суох барыы элбэх саха ыччатын суорума суоллаабыта, мөкү дьаллыктарга тэппитэ. Советскай тутул суостаах сууллуутун содула үгүс үлэһит дьону тэмтэриппитэ, «демография кириэһин» күлүгүнэн сабардаан, кырдьаҕастары түргэтэппитэ, ыччаты түптээх ыал ийэтин-аҕатын олоҕуттан огдолуппута.

Маннык үйэлэр кирбиилэригэр бүрүүкээбит быыһык кэм көстүүлэрин туһунан сахалыы сайаҕас тылынан иһирэхтик, баары баарынан көрдөрөр айымньылартан бу кинигэ, арааһа, биир бастакылара буолуо.

А.К. Никифорова – республикаҕа биллэр номоҕон тыллаах-өстөөх, хорутуулаах өйдөөх-санаалаах, көнө майгылаах суруналыыс. Киниэнэ барыта дьүөрэлээх, барытыгар нэмин булан, ааҕааччыга итэҕэйэн, этиллибэтэҕи да өйдөһөр кэпсэтиигэ ыҥырар. Аныгы суруйар дьахталлар айымньыларын ис хоһооно кинилэр ис туруктарын тургутуу курдук ылыныахха сөп. Айталина Никифорова идэтийбит дьоһуна, сиппит-хоппут айар дьоҕура дьүөгэлии истиҥ-иһирэх, ийэлии сүбэһит, оҕолуу аһаҕас. Ону ылынан киниэхэ дьүөрэлэһэ сатыыргын кинигэ ааҕа олорон билинэҕин.

Кинигэни уугар-хааргар киирэн, барытын бэйэҥ олоххун кытта сыһыары тутан, холобурдаан, ылынар-ылыммат мөккүөргэ ааҕа олордоххуна бүтэ охсо хаалбытын өйдөөбөккө да хаалаҕын. Оннук умсугутуулаах. Бэлиэр доҕордоспут, сэһэргэспит, өйдөспүт кыргыттарыҥ мөссүөннэрин кинигэ чараас хаҕа саба тардан кэбистэ. Сырдык курус кууһа хаалла, сүрэххэ сөҥнө.

Саҥа кинигэни күүтэ хаалабын… Саҥа сырдык куруһу…

Ульяна Винокурова,

социологическай наука доктора, Ил Түмэн 1993–2001 сс. народнай депутата

Сырдык курус

Күн сирин көрдөрбүт, күннээх оҕо сааһы бэлэхтээбит, очура суох эдэр сааһы биллэрбит,

олоххо бигэтик үктэннэрбит, ийэ муҥура суох тапталын толору ыймахтаппыт

тапталлаах ийэбэр Мария (Валентина) Андреевна Багдасаеваҕа аныыбын

Сааскы ылааҥы киэһэ. Күн, саҕахха саһыан баҕарбатахтыы, кытархай сардаҥаларынан тугу эрэ эрэннэрэрдии, инники барыта кэрэ, үүт тураан буолуоҕар итэҕэтэрдии, ыһыахтана оонньуур. Салгыҥҥа түптэ унаар буруотун минньигэс сыта дыргыйар. Үчүгэйиэн! Аайа ис-иһиттэн дуоһуйан, үөрүөх-көтүөх санаата киирэн кэллэ. Бүгүн ийэтиниин олох-дьаһах комбинатыгар cакаастаан тиктэрбит муус маҥан, мааны да мааны былаачыйатын ылан кэлбиттэрэ. Кыыс, хоһугар киирэн, кичэллээхтик ыйанан турар былаачыйатын ыскааптан таһаарда. Солко таҥас, сөрүүнүнэн илгийэн, кыыс чараас тириитин имэрийэргэ дылы. Аайа былаачыйатын эмиэ кэтэн көрүөн баҕарда. Халаатын устан элитэн баран, муостаҕа соһуллар үүт маҥан былаачыйатын сэрэнэн кэтэн, сиэркилэҕэ тиийдэ. Уһун хойуу баттаҕын санныгар намылыта ыста. Кини иннигэр хойуу хаастаах, чоҕулуччу көрбүт арылхай хара харахтаах, сып-сырдык сэбэрэлээх кэрэчээн бэйэлээх кыыс тургутардыы көрөн турар. Кыыс күлүгэр биллэр-биллибэттик мичээрдээн ылла. Онтон үҥкүүлээн эргичиҥнээн барда. Кыараҕас хоһо биирдэ кэҥээн, бүтүн дыбарыас саалатыгар кубулуйда. Кыыс, Наташа Ростова бастакы баалыгар үҥкүүлүүрүн хараҕар оҥорон көрөн, хоһун биир гына вальстаан эргичиҥнээтэ.

– Аайа, выпускнойгар да кэппэккэ сылдьан, былаачыйаҕын киртитэн кэбиһээйэҕин, – ийэтин сымнаҕас куолаһа иһилиннэ.

– Маама, бэйэбэр наһаа барар дии? – кыыс ийэтин иэдэһиттэн сыллаан ылла.

– Чэ, чыычаах, устан ыйаан кэбис, – ийэтэ кыыһын диэки сымнаҕастык көрөн кэбистэ. «Аҕабыт кыыһа таҥара табатын курдук кэрэ буола улааппытын көрөрө буоллар, төһө эрэ үөрэр этэ» диэн санаа охсуллан, эдэр дьахтар өрө тыынан ылла.

Эргэ мас оскуола бүгүн мэктиэтигэр сырдаабыкка, кэҥээбиккэ дылы. Үрүҥ лыах курдук таҥныбыт кыргыттар көтө-дайа кустуктаналлар, бу ураты күн долгуйан имнэрэ тэтэрэн, ситэн-хотон, эдэр саас эрчимэ хааннарыгар оонньоон, кэрэтийэн да көстөллөр! Уолаттар, үрүҥ сорочкаланан, хаалтыстанан, саҥа көстүүм кэтэн, эмискэ боччумура түспүттэр. Оҕо саастарыттан салла үөрэнэн хаалбыт дириэктэрдэрэ эмиэ биллэ долгуйбут көрүҥнээх, бэҕэһээҥҥэ диэри мөҕө-этэ сылдьыбыт бэйэтэ бүгүн оҕолорун кытта тэҥнээҕин курдук кэпсэтэр. Төрөппүттэр оскуола спорт-саалыгар тардыллыбыт уһун остуол тула ас тардан түбүгүрэллэр.

– Аайа, кэл эрэ, биһиги кылааспытыттан Маша суох дии. Туох буолбута буолла? – кыргыттар идэлэринэн кыра кылаастан салайтара үөрэнэн хаалбыт дьүөгэлэригэр сүүрэн кэллилэр.

– Машаҕа дьиэтигэр баран кэлиэх. Лера, Света миигин кытта барсыҥ, —кыыс дьаһайда.

Кыргыттар, сиргэ соһуллар үрүҥ былаачыйаларын өрө тардан баран, Советскай уулусса устун буору бурҕатан, Маша дьиэтигэр тэбиннилэр. Тохтоло суох сүүрүүнэн, аҕылаан-мэҥилээн кэлэн, ааны дохсуннук тоҥсуйдулар. Эппиэт суох. Аайа ааны тардыбыта, аһаҕас эбит.

– Маша, бааргын дуо? – сырдыктан эмискэ хараҥа көрүдүөргэ киирбит кыргыттар тугу да арааран көрбөттөр.

Арай, түгэх хоско кимнээх эрэ ботур-ботур кэпсэтэллэрэ иһиллэр. Кыргыттар, куттаммыттыы дук-дах туттан, хос диэки бардылар.

– Маша, биһиги кэллибит. Кылаастан эн эрэ суоххун. Туох буоллуҥ, ыарыйдыҥ дуо? – Аайа сэрэнэн хоһу өҥөйөн көрдө. Маша оронугар умса түһэн ытыы сытар эбит. Аттыгар ийэтэ кыыһын ааттыы сатыы олорор.

– Көр эрэ, старостаҥ кэллэ. Бу былаачыйа туох да куһаҕана суох. Олус үчүгэй оруосабай дьүһүннээх, эдьиийиҥ выпускнойугар биирдэ эрэ кэппитэ ээ, – Варвара Ивановна киһи хараҕа эрэ саатыах чаҕылхай оруосабай былаачыйаны тэлимнэтэр.

– Тоҕо мин олохпор биирдэ буолар оскуоланы бүтэрэр баалбар эмиэ эдьиийим эргэтин кэтиэхтээхпиний?! – Маша өссө тэптэн, улаханнык ытаан барда.

– Маша, оргууй буол эрэ! Киһи уйулҕатын хамсатан, туох эрэ алдьархай буолбутугар дылы! Бэйэтэ бастаан бу былаачыйаны кэтиэм диэн сөбүлэспитэ ээ… – кыыс ийэтэ кыргыттарга быһаарар.

– Мин санаабар, туох да куһаҕана суох былаачыйа. Арай, уолугар уонна тэллэҕэр куруһуба тигэн биэрэр киһи наһаа бэрт буолуо эбит, – диэн баран Света Варвара Ивановна диэки ыйытардыы көрдө.

– Уой, куруһуба арааһа баар ахан! – диэн баран, кыыс ийэтэ, чэпчэкитик ойон туран, хостон сүүрэн таҕыста.

Дьахтар өр гыммата, мөһөөччүк муҥунан уурулла сылдьыбыт таҥас сыыстарын, куруһуба арааһын туппутунан киирэн кэлэн, абыраатаҕына кини эрэ абырыа диэбиттии, оҕо курдук Светаҕа куду уунна.

– Маша, көр эрэ, бу бороҥ өҥнөөх куруһуба эн ырбаахыгар олус барсар. Билигин букатын саҥа буола түһүө! – Света эрэллээхтик эппитигэр, ытаан санна эппэҥнии сыппыт кыыс уоскуйа быһыытыйда.

– Чэ, Маша, тур, кэт! Оттон биһиги куруһубаны түргэнник тигэн биэриэхпит, – Аайа этии киллэрдэ.

Кыргыттар дьүөгэлэригэр былаачыйатын кэтэртилэр, Света куруһубаны тэҥнии-тэҥнии кырыйталаата, онтон бары кичэллээхтик тигэн бардылар. Сотору аныгы муодаҕа соччо эппиэттээбэт былаачыйа уларыйа түстэ. Света Маша синньигэс биилигэр куруһубанан бэртээхэй кур оҥорон баайан кэбиспитигэр, букатын даҕаны атын көстүү буола түстэ. Маша сирэйдиин-харахтыын сырдаата, сымсатык туттан-хаптан баттаҕын өрө анньынна, уоһун помаданан тэтэртэ.

– Сыллыый, наһаа да кэрэ буола түстэҕиҥ бу! Дьүөгэлэргэр махтан! – Варвара Ивановна кыыһын көрөн сүрдээҕин астынна.

Кыргыттар Машаларын сиэппитинэн сүүрүүнэн оскуолаларыгар кэлбиттэрэ, хайыы-үйэ уопсай линейка буола турар эбит.

– Хайа, бу ханна сүтэ сырыттыгыт? Директор туйгун үөрэхтээхтэргэ бастакынан аттестаты туттарда, эйигин ааттаан бөҕө буолла! – кылаастарын салайааччыта Маргарита Дмитриевна Аайаны мөҕө тоһуйда.

Кыргыттар саҥата суох миэстэ булан олорон истэхтэринэ:

– Андреева Аайа Николаевна! – микрофонунан дириэктэрдэрин саҥата ньиргийдэ. – Оскуолабыт баарсуох киэн туттар үөрэнээччитэ, солбуллубат кылаас старостата, хомсомуол кэмитиэтин солбуйааччы бэрэссэдээтэлэ. Кэл, сыанаҕа тахсан, ситиһиилээхтик үөрэммиккин туоһулуур аттестаккын тутан кэбис!

Соһуччу баҕайытык кини аатын ааттаабыттарыттан, үөрэнээччини мээнэ хайҕаабат, олус ирдэбиллээх дириэктэрдэрэ дарбааннаах тылыттан кыыс долгуйан сүрэҕэ күүскэ тэптэ, сүүрэн тахсан Дмитрий Егоровиһы кытта илии тутуһан, аттестатын ылла.

– Аайа, тохтуу түс! – Ваня Семенов «Смена» фотоаппаратынан хаартыскаҕа түһэрэн күлүмүрдэттэ.

Оҕолор биир-биир сыанаҕа тахсан аттестаттарын туппуттарын кэннэ таһырдьа хаартыскаҕа түһүү түбүгэ буолла: уолаттар икки ыскамыайканы аҕалан уурдулар, учууталлар, төрөппүттэр инники эрээккэ кэккэлэстилэр, оҕолор ыскамыайкаҕа икки эрээтинэн турдулар. Оскуола кылаабынай хаартыскаҕа түһэрээччитэ Ваня хамаанда кытаанаҕын түһэрдэ. «А», «Б» кылаастар уочаратынан түспүттэрин кэннэ, аны иккилии-үстүү буола-буола түһүөн баҕалаах элбээн, Ваня уол олох даҕаны солото суох буолла. Үс арахсыспат дьүөгэлиилэр – Аайа, Света, Лера – окумалларыттан тутуһан, үөрэн мичилиһэн хаартыскаҕа түстүлэр.

Оҕолор суугунаһан кэлэн, спорт саалаҕа П буукубанан тардыллыбыт мааны остуол тула олордулар. Учууталлара биир-биир туран үөрэппит оҕолоругар үтүөнү баҕарар тыллары эттилэр.

– Мин оҕолорбун төрдүс кылаастан ылбытым. Бытарыһан кыра да дьон этилэр. Ол бэйэлэрэ бу ситэн-хотон олороллор! Кинилэр миэхэ син биир оҕолорум кэриэтэ олус күндүлэр, бастакы выпустарым буоллахтара. Оҕолоор, эһиги хас биирдиигит ким-туох киһи буолан турарыгар мин тус эппиэттээх курдук сананабын, онон эһиги биһиктээбит оскуолаҕыт, учууталларгыт аатын түһэн биэрбэт курдук дьаһаныахтааххыт. Билэргит курдук, билигин оскуола кэнниттэн производствоҕа үлэлии барыы тохтоон турар. Хайа үөрэххэ бараргыт – көҥүлгүт. Ким даҕаны эһигини күүһүнэн фермаҕа хаалларбат. Бэрт буолбат дуо? Ол гынан баран төрөөбүт, улааппыт дойдугутун, оскуолаҕытын, учууталларгытын умнаайаҕыт… – онус «А»-лар кылаастарын салайааччыта Маргарита Дмитриевна ис сүрэҕиттэн долгуйан бөтө бэрдэрдэ.

«Ама, хайаан умнуохпунуй оскуолам барахсаны, төһө да эргэрэн эркинэ хараардын, муостата оллур-боллур буоллун, миэхэ син биир күндү. Манна биһиги ааҕарга-суоттуурга үөрэммиппит, үчүгэйи-куһаҕаны араарар буолбуппут, доҕордоһуу диэн тугун билбиппит. Дьиҥнээх учууталлар диэн биһиги оскуолабытыгар бааллар. Бу Маргарита Дмитриевна, Валентина Андреевна, Надежда Ивановна, Иван Петрович курдук дьоно суох олохпун сатаан санаабаппын». Аайаны ити санаатыттан дьүөгэтэ Лера аралдьытта:

– Доо, мин оскуолабын хаһан да умнуом суоҕа! Учуутал үөрэҕин бүтэрэн баран эргиллэн кэлэн үлэлиэҕим!

– Билэбин. Эн кыра эрдэххиттэн учуутал буолуоххун баҕараҕын дии. Мин эмиэ оскуолам туһунан саныы олоробун. Хаһан да умнубатым буолуо…

Сотору музыка ньиргийдэ. Биир бириэмэҕэ бобуулаах буола сылдьыбыт «Чингиз-хан» бөлөх эрчимнээх ырыата кыракый оскуоланы биир гына толорон кэбистэ. Кыргыттар, уолаттар, ону эрэ күүтэн олорбут дьон курдук, ойон туран үҥкүүлээбитинэн бардылар. Аайа аҕыйах сыллаахха диэри пионер-баһаатайдаабыт, билигин оскуолаҕа иитэр үлэҕэ завуч Варвара Аркадьевна кимнээҕэр эрэ итийэн-кутуйан туран үҥкүүлээн барбытын көрөн, ахсыс кылааска сылдьан, комсомольскай аттестацияны туттарбытын санаан кэллэ. Кини аттестацияны тутар кабинекка идэтинэн кылааһын оҕолоруттан бастакынан киирбитэ. Хос ортотугар уһун остуол тардыллыбыт, оройуон хомсомуолун тэрилтэтиттэн оскуола үлэтигэр инструктор баар, оскуола иитэр үлэҕэ завуһа, хомсомуол алын сүһүөҕүн тэрилтэтин бэрэссэдээтэлэ, онус кылаас комсордара, аттестацияны барар кылаастар салайааччылара уонна пионер-баһаатай кэчигирэспиттэр этэ.

– Ахсыс «А» кылаас старостата, оскуола хомсомуолун тэрилтэтин көхтөөх чилиэнэ Аайа Андреева, – оскуола хомсомуолун тэрилтэтин салайааччыта Фая кыыс хамыыһыйаҕа билиһиннэрбитэ.

– Аайа, оскуола кэнниттэн ханнык идэни талар санаалааххыный? – оскуола инструктора хомсомуол устаабыттан боппуруос биэриэ диэн кэтэһэн олорбут киһиэхэ соһуччу ыйытыы буолла.

– Бакаа быһаарына иликпин.

– Аайа тылга олус дьоҕурдаах. Нуучча тылын олимпиадатыгар кыттан, наар бастыҥнар ахсааннарыгар сылдьар. Мин саныахпар, кини тыл үөрэҕэр киирэн, кэлин науканан дьарыктаныаҕа, – кылааһын салайааччыта тоҕо эрэ куттаммыт курдук хап-сабар эппиэттии оҕуста.

– Оттон ыччат лиидэрин быһыытынан райкомолга үлэлиэххин баҕарбаккын дуо? Биһиэхэ эдэрдэр наадалар.

– Суох, мин суруйааччы буолуохпун баҕарабын, – диэбитин Аайа кулгааҕа эрэ истэн хаалла.

– Суруйааччы даа… – инструктор быһаарыыта суох унаарытта.

– Ханнык музыканы ордорон истэҕин? – пионер-баһаатай Варвара Аркадьевна туоһуласта. Арааһа, ыйытыахха эрэ диэн ыйытта быһыылаах.

– Ордук омук музыкатын сөбүлүүбүн. Итальянскай эстрада, Аманда Лир, «Абба», «Арабески», «Бони-М», «Чингиз-хан»…

– Кылаас старостата, туйгун үөрэхтээх комсомолка буолан баран, хайдах «Чингиз-хан» курдук буортулаах музыканы истэҕин? Сэбиэскэй сойууһу үөҕэн ыллыылларын билбэккин дуо?! – Варвара Аркадьевна кыыһыран өрө хабылла түстэ.

– Кырдьык, баһаатайгыт саамай сөпкө этэр. Сэбиэскэй тутулу ахсарбаттык ыллыыр омук ырыаһыттарын истии «политическая близорукость» диэн буолар. Онон, Варвара Аркадьевна, бу боппуруоска оскуола үөрэнээччилэрин кытта салгыы үчүгэйдик үлэлиэххитин наада, – хомсомуол инструктора этии киллэрдэ.

Оттон бүгүн ким даҕаны «политическая близорукость» аатырбыт музыканы тохтоппот.

Демис Руссос толоруутугар бытаан музыка тыаһаабытыгар, Аайа иннигэр Ваня биирдэ хорус гына түстэ.

– Үҥкүүлүүбүт? – уол ааттаһардыы кыыс хараҕын өҥөйөр.

– Чэ, – кыыс, идэтинэн аккаастанан силбиэтэнэн кэбиһиэн санаан баран, туттунна. Төһөтүн да иһин, бүгүн выпускной бааллара буоллаҕа дии.

«Ушел от нас последний день, как исчезает в полдень тень…». Оҕолор бары да сөбүлүүр ырыаларын алыптаах музыкатыгар уйдаран үҥкүүлээтилэр. Арай, сааланы биир гына сүрдээх эрчимнээхтик, имигэстик туттан-хаптан биир паара вальстыыр. Оруосабай дьүһүннээх былаачыйалаах кыыс биир кэм эргичиҥнээн олорор. Кылаас бастыҥ үҥкүүһүтэ Маша Петя Тарабукины кытта тапсан да вальстаан элээрдэ сылдьар! Петя бу курдук үчүгэйдик үҥкүүлүүрэ биллибэт этэ, бары да соһуйан хааллылар. Кыргыттар бүгүн Петяны атын харахтарынан көрдүлэр. Будьурхай баттаҕын өрө анньыммыт, кимиэхэ да суох от күөҕэ өҥнөөх вельвет бинсээктээх, оруосабай ырбаахылаах, кытархай атлас платогун бинсээгин түөһүгэр иилиммит – уол да уол! Кини бүтүн киэһэни быһа Машаттан арахпатаҕын кыыс аймах кыраҕы хараҕа эмиэ бэлиэтии көрдө.

– Оҕолоор, биэрэккэ баран дьаарбайабыт дуо? – Аайа биэчэр түмүктэниитигэр этии киллэрдэ.

Үрүҥ түүн дьэҥкир, сып-сылаас суорҕанынан орто дойду маанылаах оҕолорун араҥаччылаан бүрүйбүккэ дылы. Оҕолор, ырыа-тойук аргыстаах биэрэккэ тиийэн баран, чуумпутук уста сытар Бүлүү эбэ хотун саҕаҕар күн кытархай саһарҕаларын ыһан, умсан эрэр кэрэ көстүүттэн талбааран, чочумча саҥата суох бардылар. Оскуола боруогун атыллаан улахан дьон олоҕор үктэммит эдэр-кээн уолаттар, кыргыттар оҕо саастарын күнүн бүтэһиктээхтик көрөн хаалбыттарын сүрэхтэринэн курдаттыы сэрэйэн бу курдук турдулар…

* * *

– Аайа, эн куоракка үөрэнэ бардаххына, мин бу түөрт эркини көрбүтүнэн соҕотоҕун хаалабын. Эдьиийиҥ Ленинградка үөрэнэ сылдьар, идэтинэн манна тыа сиригэр үлэ булбата чуолкай. Онон эдьиийим аахха да чугаһыы таарыйа киин сиргэ көһөрүм дуу? – сарсыарда чэйдии олорон ийэтэ уһуннук иитиэхтээбит санаатын үллэһиннэ.

– Маама, оттон онно баран ханна олороору гынаҕын?

– Бакаа эдьиийиҥ аахха, тетя Надялаахха, олоруом. Таайыҥ Семен Павловичтыын ол туһунан кэпсэппитим. Кини үйэтин тухары тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр үлэлиир дии, куоракка кэлэн идэҕинэн балыыһаҕа үлэлээтэххинэ, квартираны икки кулгааҕын курдук көрүөҥ суоҕа диир. Арай «Птицефабрика» үлэһиттэригэр дьиэ тутан эрэллэр үһү. Куоракка тиийдэхпинэ, ол тэрилтэҕэ үлэҕэ киллэриэм диир.

– Онно туох үлэһит буолаҕын?

– Билбэппин, көстөн иһиэ. Маама ханнык да үлэттэн чаҕыйбатын билэҕин буолбат дуо? – Татьяна Иннокентьевна кыыһын төбөтүттэн имэрийэн ылла.

Аайа ийэтиниин куоракка көһөрдүү хомуммуттара хас да хонно. Ханна да хамсаабакка биир сиргэ олорбут ыал мала-сала элбэх да буолар эбит. Татьяна Иннокентьевна гастрономтан уонча улахан хоруопканы аҕалбыта, онто да тиийбэтэ.

– Маама, эн сорох иһити, утуйар таҥаһы хааллар ээ. Бакаа утары туттарбытын эрэ ылыахха, онтон таһаҕас таһар бааржанан ыыттарыахпыт буоллаҕа дии.

– Суох, бу аата көннөрү барытын бэлэмнээн кэбиһэбин. Сөпкө этэҕин, чыычааҕыам. Дьиэтэ-уота да суох сылдьан, ама хайаан малбытын барытын соһон барыахпытый. Таҥнар таҥаспытын илдьэ бардахпытына да сөп.

Татьяна Иннокентьевна санаатыгар сүрдээҕин ыксыыр. Бэс ыйа эргэтигэр барда, оттон кинилэр дойдуларыттан хоҥно да иликтэр. Кыыһа куорат библиотекатыгар олорон экзаменнарыгар бэлэмнэниэ этэ буоллаҕа дии. Университекка киирэргэ куонкурус сүрдээх улахан. Аайа буоллаҕына ханныкка киириэн ситэ быһаарына да илик курдук. Тылга дьоҕурдаах кыыс суруналыыс дуу, тыл учуонайа дуу буолуом диэччи.

– Маама, ханнык идэни таларым буолла? СГУ-га киирдэхпинэ, учуутал буолабын. Онтон атын идэни хайдах эрэ толкуйдаабат да курдукпун. Суруналыыс буолар киһи наһаа да бэрт буолуо эбит. Ити Ваня Семенов суруналыыс буолуон баҕарар эбит. Ол идэҕэ биһиэхэ үөрэппэттэр ээ.

– Сүрэҕиҥ тугу этэринэн идэҕин таларыҥ сөп. Ол эрээри айар үлэһит буолар диэн эмиэ да олус бэрт дии. Көрөн олорон айылҕаны олус даҕаны табан, киһи санаатыгар сөп түбэһэр гына суруйаллар дии. Оннук дьоҕур киһиэхэ эрэ бэриллибэт. Холобура, көмүс күһүн туһунан хайдах курдук уустаан-ураннаан хоһуйан суруйалларый? Аҥаардас сэбирдэх туһунан элбэҕи да этэр суруйааччылардаахпыт. Ити кинилэр кэрэни таба көрөр ураты талааннарыттан тахсар. Хайдах курдук биһиги улуу суруйааччыларбыт төрөөбүт төрүт дойдуларын, алаастарын, айылҕаларын таптыылларыттан сөҕөбүн, хомуһуннаах тылынан дьүһүйбүттэрин ааҕа олорон, уйулҕаҥ хамсаан, эккинэн-сииҥҥинэн ураты сүүрээн кутуллар. Тыл күүһэ итиниэхэ сытар. Эн тылга сыһыаннаах идэни таллаххына, иннигэр кэскилиҥ сүрдээх киэҥ буолуо.

– Ой, маама, мин хантан биһиги суруйааччыларбыт курдук суруйуохпунуй?

– Редколлегия солбуллубат чилиэнэҕин, хаһыаккыт редактораҕын дии. Оскуола олоҕун туһунан ыстатыйа бөҕөтүн суруйан кэллиҥ. Бэл диэтэр, «Бэлэм буолга» бэчээттэнэҕин. Бэйэни сэнэммэт баҕайыта. Дьокуускайга сөптөөх үөрэх суох буоллаҕына, соҕуруу баран көр.

– Хайдах эдьиийбиниин иккиэн соҕуруу үөрэниэхпитий? Эн хайдах кыра хамнаскар үөрэттэрээри гынаҕын? Суох, эйиэхэ ыарахан буолуо, маама. Саха сиригэр да үөрэнэн үчүгэй специалист буолуом дии саныыбын.

– СГУ-га куонкурус олус улахан дииллэр. Кытаатан бэлэмнэннэххэ эрэ табыллар, чыычаах.

Бу кэпсэтии кэнниттэн Татьяна Иннокентьевна элбэҕи эргитэ санаан уута кэлбэтэҕэ. Кини ханнык идэни таларын дьылҕата бэйэтэ быһаарбыт курдуга. Татыйыыс тоҕус сааһыгар ийэтэ сэлликтээн өлбүтэ. Ыарыы обургу күнтэн күн ийэтин ытарчалыы хам ылан иһэрин кыракый кыысчаан көрөрө. Оччолорго сэрии кэнниттэн сэллик улаханнык тарҕаммыт кэмэ этэ. Бөһүөлэк биэлсэрэ биирдэ эмит кэлэн барара. Кэлэн даҕаны диэн, эмтээн эрэрэ көстүбэт этэ. Сүр ыараханнык өрө тыынаат, баһын быһа илгистэн баран тахсан барара. Кыысчаан ол киһиэхэ абара да саныыра! Эмчит ааттаах эрээри, иэрийэ-иэрийэ сөтөллөн муҥнана сытар ийэтигэр тугунан да көмөлөспөт. Оччоҕо тоҕо кэлэрий! Кини хантан билээхтиэй, аҕыйах кылаас үөрэхтээх киһи аатыгар эрэ луохтуурун, сэлликтэн эмтиир ханнык даҕаны эмэ-томо суоҕун.

Кыысчаан ийэтэ ыараханнык тыынарын иһиллээн түүн аанньа да утуйбат этэ. Биир киэһэ ийэтэ эмискэ салгыны былдьаһан сүр куһаҕаннык хардьыгынаабытыгар, Татыйыыс сарылаабытынан ийэтигэр сүүрэн тиийбитэ.

– Тукаам, куттаныма… Эн улахан киһигин… Таайыҥ Ылдьааны баран ыҥыр… Түргэнник… – ийэтэ эрэйдээх иһиттэн нэһиилэ ыган таһаарбыта, кыыһын диэки ааттаһардыы көрөн баран хараҕын быһа симпитэ.

Татыйыыс, сонун сыыһын анньынаат, таһырдьаны былдьаспыта. Таайа аах бөһүөлэк биир баһыгар олороллор. Күһүҥҥү ытыс таһынар хараҥаҕа бадарааны, чалбаҕы чомполоон, үлтү сытыйан хаалбыт этэрбэһин нэһиилэ соһон, таайын ааҕы тыын быһаҕаһынан аҕылаан, сап-салҕалас буолбут оҕо булбута. Дьиэҕэ баар дьон кыысчааны көрөн туох буолбутун тута өйдөөбүттэрэ, саҥата суох хомунан барбыттара.

– Оҕо эрэйдээх манна хааллын, сылайан аҥаара эрэ хаалбыт… – Ылдьаа дьаһайбыта.

– Суох-суох, мин ийэбэр барыам… Ыый-ый… – кыыс, аан тутааҕыттан кытаанахтык тутуһан туран, ытаан бөтүөхтээбитэ. Ылдьаа сэниэтэ эстэн нэһиилэ турар кыыһы көтөҕөн ылан быыс кэннигэр турар улахан ороҥҥо этэрбэһин, сонун устан сытыаран баран, куобах түүтэ суорҕанынан сабан кэбиспитэ. Татыйыыс бэрт өр ытаан сыҥсыйан баран, сылаата таайан, нухарыйан хаалбыта.

Ол түүн ийэтин сырдык тыына быстыбыта. Кыыс ийэтин тиһэх чааһыгар аттыгар буолбатаҕыттан туохтааҕар даҕаны кэмсинэр. Орто дойдуга баар-суох чугас, күндү киһитэ хараҥа дьиэҕэ суос-соҕотоҕун сытан аны хаһан даҕаны төннүбэт дойдутугар барбытын санаатаҕына, билигин даҕаны көмүскэтин уутун кыатаммат.

Тулаайах хаалбыт кыыс маҥнай утаа таайын аахха олорбута. Бэйэлэрэ да элбэх оҕолоох, инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан олорор ыал сотору кыыһы оройуон киинигэр интернакка туттарбыттара. Сэрии тулаайахтара биир дьиэ кэргэн буолан, эйэ-дэмнээхтик, баардарынан-суохтарынан тэбис-тэҥҥэ үллэстэн олорбуттара.

Татыйыыс ийэтэ өлөр ыарыыттан охтуоҕуттан эмчит буолар санааҕа кэлбитэ. Ийэтэ барахсан, холкуос биир бастыҥ ыанньыксыта, хара сарсыардаттан им сүтүүтүгэр диэри үлэлии сылдьыбыт эдэр дьахтар, сэллик буулаан, аҕыйах ыйынан ууллубута. Арай, кинилэр дэриэбинэлэригэр үөрэхтээх эмчит баара эбитэ буоллар, баалаппакка тута эмтээн, кыайбатаҕына киин сиргэ ыыттаран, ийэтин быыһыахтаах этэ. Кыыс ону бигэтик билэрэ. Ахсыс кылаас кэнниттэн кини Дьокуускайы булбута. Алта күннээх түүн устата борохуотунан устан киин куоракка кэлэн, фельдшерскэй-сестринскэй училищеҕа үөрэнэ киирбитэ. Үөрэҕин ситиһиилээхтик бүтэрбитэ, учууталлара салгыы үрдүк үөрэххэ үөрэн диэн элбэхтик сүбэлээн көрбүттэрэ даҕаны, кыыс үлэһит буола охсор санаалаах дойдутугар төннүбүтэ.

«Мин ситэ үөрэммэтэхпин кыргыттарым үрдүк үөрэхтэнэн ситиһиэхтэрэ» дьахтар санаатын түмүктээн өрө тыынан ылла.

– Үһүөн киин куоракка үөрэниэхпит дии санаабытым, хайа баарый? Света, оттон иистэнньэҥ үөрэҕэ куоракка да элбэх буолуо дии. Бииргэ өйөнсөн син сылдьыа этибит, – Аайа хомойбутун кистээбэт. Кыргыттар, болдьоһон баран, идэлэринэн биэрэк үрдүгэр турар ыскамыайкаларыгар кэллилэр.

Туох да омуна суох кыргыттар бу ыскамыайкаҕа улааттылар. Бу ыскамыайкаҕа олорон төһөлөөх кистэлэҥнэрин, үөрүүлэрин-хомолторун үллэстибиттэрэ буолуой? Кыра кылаастарга манна олорон кумааҕы куукуланан оонньууллара. Света куукулата саамай элбэх, араас дьэрэкээн таҥастаах буолааччы. Бэл, кыһыҥҥы сонноох, бэргэһэлээх, этэрбэстээх буолара. Кыыс дьүөгэлэрин куукулаларын эмиэ таҥыннарара. Кэлин кумааҕы кыргыттара кумааҕы уолаттардаммыттара. Кыргыттар ыскамыайкаларын көрөр-харайар идэлээхтэр, сайын аайы кырааскалыыллар, сыл аайы өҥүн уларыта сатыыллар. Дьиктитэ баар, кинилэр кырааскалаан барбыт ыскамыайкаларыгар, төһө даҕаны манаан турбаталлар, ким даҕаны лах гына олорон кырааскаҕа биһиллибитэ суох. Дьон бары кыргыттар киэннэрэ буоларыгар үөрэнэн хаалбыт.

Улахан кылааска тахсан баран, ыскамыайкаларыгар олорон таптал туһунан кэпсэтэр буолбуттара. Ким кими сөбүлээбитин, таптаабытын туһунан кистэлэҥ манна этиллэрэ. Бүгүн кыргыттар эмиэ от күөҕэ өҥнөөх ыскамыайкаларыгар кэчигирэһэн олороллор. Көрсө түстүлэр даҕаны күлсүү-салсыы ыраатар буолара, оттон бүгүн тоҕо эрэ чуумпулар. Боччумурбут көрүҥнээхтэр.

– Суох, мин куоракка олорор кыаҕым суох, онно аймахтарбыт букатын суохтар. Мэҥэ Хаҥаласка иистэнньэҥ үөрэҕэ баар, онно дьонум аах олороллор, – Света бу сырыыга Аайа тылыгар киириммэтэ. Аҕыс оҕолоох ыал улахан кыыстара түргэнник идэ ылан, үлэлиэн наада. Ийэтэ балыыһаҕа ньээҥкэлиир, аҕалара бултуу сылдьан сааҕа дэҥнэнэн инбэлиит буолан үлэлээбэт. Тугу да гынара суох киһи арыгылаан тахсар. Света көрдөҕүнэ, аҕата кимнээҕэр эрэ доруобай курдук, итирэ-итирэ ийэтин тобулу охсон, ыарыһах оҥорон бүтэрдэ быһыылаах. Кыра уҥуохтаах, хачаайы ийэтэ туттара-хаптара бытаарбыт, наар сэниэтэ суох курдук сылдьар. Аҕалара күнүһүн остолобуойтан тахсыбат, киэһэ аайы холуочук кэлэн, бэйэтэ да нэһиилэ сылдьар кэргэнигэр киэптиирэ киирэр.

Света өссө ахсыс кылаас кэнниттэн үөрэххэ барыан баҕарбыта, оччолорго ийэтэ буолумматаҕа. «Мин эрдэ баҕайы ыал буолан, үөрэҕи ылбакка хаалан, хара үлэҕэ, аҕыйах харчы туһугар сылдьабын дии. Эн үөрэххэр үчүгэйгин, ити дьүөгэлэргин кытта бииргэ үрдүк үөрэххэ туттарсаар», – диэн быһа бааччы эппитэ. Кини билигин үрдүк үөрэххэ киирдэҕинэ, ийэтигэр ким көмөлөһүөй.

– Чэ, ол эрэн Мэҥэ Хаҥалас куораттан чугас, син биир билсэ туруохпут буоллаҕа дии.

– Аайа, хайа баҕарар баҕарбыт үөрэххэр киириэҥ турдаҕа. Суруйааччы дуу, суруналыыс дуу буолан турарыҥ буолуо. Хайа эмит тэрилтэҕэ хотун да буолуоххун сөп.

– Света, бүт эрэ, оннук сыал-сорук миэхэ олох даҕаны турбат. Талбыт идэбинэн үчүгэй, дьоҥҥо сирдэрбэт үлэһит буоллахпына, ол мин дьолум буолуо.

– Оттон мин халбаҥнаабаппын. Учуутал эрэ буолар баҕалаахпын. Кыра оҕолору наһаа сөбүлүүбүн!

– Лера, дьэ, сымнаҕас учуутал буоларыҥ буолуо. Мэник-тэник оҕолору хайдах тутаҕын? – Света дьүөгэтин дьээбэлиэх санаата киирдэ.

– Мин санаабар, Лераттан дьиҥнээх учуутал тахсыаҕа. Аҕыйах сылынан кыыспыт народнай учуутал буолара буолуо, – кыргыттар күлэн саһыгырастылар.

От ыйын ортотугар Аайа ийэтиниин долгуйар Дьокуускай куораты буллулар. Сырылас куйаас сатыылаан ахан турар! Дойдуларыгар ардах түһэн кэбиһэн, нэдиэлэни быһа хаайтардылар. «Сыл аайы бу курдук! Кыратык ардаата да, сөмөлүөт көппөт! Хайа муҥун, ити «летнай полоса» диэннэрин сиэмэнинэн бүрүйэн кэбиспэттэрий?! Суох, ол биһиэхэ кыаллыбат!» – хаайтаран олорор дьон, кыһыыларын таһааран, айдааран көрөллөр да, онтон туох туһа тахсыай, таах ньиэрбэлэрин барыыллар. Аайалаах көһөн барар дьон, аанньа буолуо дуо, таһаҕастара элбэҕэ сүр. Өссө кыһыҥҥы таҥастарын ылбатахтарын үрдүнэн суумка бөҕө мунньулунна. Пуорт аһылларын кэтэһэ сатаан баран, киэһэ аайы туох баар малларын соспутунан төннөн сөп буолан, кэлин малларын чугас билэр ыалларыгар уурдардылар. Пуорка «Камера хранения» диэн бөдөҥ баҕайы суруктаах хос баар да, наар тир хатааһыннаах турар буолар.

– Хаһан аһыллар баҕайытай? Оҕолор докумуоннарын туттаран, консультацияларга сылдьан ырааттахтара, – кыыс ийэтэ долгуйар.

Аайа да саллан бараары гынна. Күн аайы пуорду маныыр киһи хантан соло булан учебниктарын арыйан көрүөй. Республика араас муннугуттан дэгиттэр ыччаттар кэлиэхтэрэ дии. Бары аттестаттарын баала үрдүк буолуо. Экзаменнарбын хайдах туттарабын?

Дьиҥэр, кини дэгиттэр учууталларга үөрэммит дьоллоох киһи. Аҥаардас химияларын учууталын ылан көрүҥ. Кини курдук ураты учуутал өссө ханна эмэ баара дуу? «Петр Поликарпович курдук талааннаах учуутал үөрэппитэ биһиги дьолбут буолуо. Ураты суоллаах-иистээх учуутал, кини курдук айар талааннаах химик баарын билбэтим. Хоһоонноро ырыа буолан тарҕаналлар, поэмалара дириҥ философскай суолталарынан сөхтөрөллөр. Оҕолор бары да биир улаханнык биһириир учууталлара. Бу санаатахха кини оҕо майгытын үчүгэйдик билэр психолог эбит. Сэттис кылааска аан маҥнай биһиэхэ киирэн кэлбитин умунубаппын. Аан аһылла биэрбитэ да, хара өҥнөөх улахан бартыбыал остуолга биирдэ көтөн түспүтэ. Суугунаһа-сааҕынаһа олорбут оҕолор соһуйан биирдэ чуумпура түспүппүт. Бары кулгаах-харах буолан туох буолбутун өйдөөбөккө олордохпутуна, Петр Поликарпович бу саҥаран кутан-симэн, үөрэн-көтөн киирэн кэлбитэ. Киниттэн ураты күүстээх эрчим биллэрэ. Киирдэ да кылааһы биирдэ толорон кэбиһэрэ. Уруогун эмиэ олус интэриэһинэйдик биэрэр, биһиги ордук уопут оҥорорбутун туохтааҕар да ордорорбут. Химия курдук уустук предмеккэ үчүгэй-мөлтөх үөрэхтээх үөрэнээччи диэн арахсыы суоҕа. Ол курдук кини предметин ылыннарар ураты дьоҕурдаах. Кини өссө биир дьээбэлээх. Бартыбыалын элээрдээт, кылааска киирэн иһэн, биир эмит оҕону ойутан туруорар да, ыйытан чаҕылыҥнатар, ыых-аах диир табыллыбат, ол кыаллыбат даҕаны, түргэн баҕайытык: «Один, два, три… садись два!» – диир да – бүтүүтэ. Ол иһин бары тута эппиэт биэрэ охсорго бэлэм олорорбут».

Аэропортан тахсаат, «Квас» диэн суруктаах күлтэйбит араҕас буочука таһыгар дьон уочараттаан турарын көрөн, Аайа ийэтиниин олус диэн утаппыттарын өйдөөтүлэр. Кыыс, суумкаларын күн уотуттан субу ууллуох курдук сыралыйбыт асфалька уураат, буочука диэки сүүрдэ. Минньигэс даҕаны! Сөрүүн кыбааһынан утахтарын дуоһуйа ханнаран баран, суумкаларын соспутунан автобус тохтобулугар тиийдилэр. Сайын буолан, үөрэххэ туттарсааччы оҕо тоҕуоруспут ахан, бэйэлэрин курдук улахан суумкалаах дьон буһа-хата тураллар. Кэмниэ кэнэҕэс автобус кэлэн хорус гынна. Икки өттүттэн аан тэлэллээтин кытта дьон тиэтэйэ-саарайа автобуска симилиннэ.

– А ну спокойно! Заходим по одному! Что за дикари! Первый раз общественный транспорт видите что ли?! – хойуу кырааскалаах хараҕынан эрилис-туралыс көрбүт кондуктор дьахтар буолан-хаалан турбата дуо. Автобуһу өр көһүппүт дьон, кини хаһыытын кумаардаан көрбөккө, үтүрүһэн киирэн, син оннуларын буллулар.

– Каждое лето такая картина! И что им дома не сидится?! – кондуктор уоскуйбакка, биир саас ортолообут кугас баттахтаах дьахтарга туһаайан саҥарар. Тыаттан кэлбит дьон кини олоҕор туох эмэ кутталынан суоһуулларын курдук уоһун мырдыччы туттар.