-27%
Spis treści
1 Okładka
2 Strona tytułowa
3 Strona redakcyjna
4 Wstęp
5 Kilka wstępnych uwag o psie, tresurze i właścicielach
6 Umwelt: z punktu widzenia psiego nosa
7 Przynależność do domu
8 Obwąchiwanie
9 Niemowa
10 Psie oczy
11 Okiem psa
12 Psi antropolodzy
13 Szlachetny umysł
14 Wewnątrz psa
15 Masz mnie na dzień dobry
16 Znaczenie poranków
17 Posłowie: ja i mój pies
18 Podziękowania
19 Przypisy i źródła
20 O autorce
21 Przypisy końcowe
Tytuł oryginału: Inside of a Dog. What Dogs See, Smell, and Know
Redakcja: Paweł Luboński
Projekt okładki: Magdalena Zawadzka
Zdjęcia na okładce: @ Monika Vasahlowa/Shutterstock, @S.Sermram/Shutterstock, @ Taigi/Shutterstock
Korekta: Weronika Girys-Czagowiec
Copyright 2009 by Alexandra Horowitz
All rights reserved, including the right to reproduce this book or portions thereof in any form whatsoever.
Copyright for the Polish edition Wydawnictwo Czarna Owca Sp. z o.o., Warszawa 2021
Wszelkie prawa zastrzeżone. Niniejszy plik jest objęty ochroną prawa autorskiego i zabezpieczony znakiem wodnym (watermark).
Uzyskany dostęp upoważnia wyłącznie do prywatnego użytku.
Rozpowszechnianie całości lub fragmentu niniejszej publikacji w jakiejkolwiek postaci bez zgody właściciela praw jest zabronione.
Wydanie III
ISBN 978-83-8143-772-1
Konwersję do wersji elektronicznej wykonano w systemie Zecer.
Dedykują tę książkę psom
Poza psem książka jest najlepszym przyjacielem człowieka. Wewnątrz psa jest za ciemno na czytanie.
przypisywane Groucho Marksowi
Dokument chroniony elektronicznym znakiem wodnym
20% rabatu na kolejne zakupy na litres.pl z kodem RABAT20
Wstęp
Najpierw pojawia się łeb. Zza krawędzi wzgórza wyłania się zaśliniony pysk. Nie widać jeszcze, do czego jest przymocowany. Następnie bez pośpiechu pojawia się jedna łapa, potem druga, trzecia i czwarta – dźwigają ponad sześćdziesięciokilowe ciało. Wilczarz irlandzki, metr wysokości i półtora metra długości, obserwuje długowłosą chihuahua, wysoką na pół psa, ukrytą w trawie między nogami swojej właścicielki. Chihuahua waży trzy kilogramy i każdy z tych kilogramów trzęsie się ze strachu. Wystarczy jeden ociężały skok i wilczarz ląduje przed chihuahua z postawionymi uszami. Onieśmielona chihuahua patrzy w drugą stronę. Wilczarz schyla się do poziomu chihuahua i szczypie ją w bok. Mały piesek spogląda na wilczarza, który unosi zad, prostuje ogon i szykuje się do ataku. Zamiast uciekać przed oczywistym niebezpieczeństwem, chihuahua przyjmuje identyczną pozę i rzuca się na pysk wilczarza, obejmując jego nos swoimi małymi łapkami. Zaczynają zabawę.
Przez pięć minut psy turlają się, chwytają, gryzą i rzucają na siebie. Wilczarz przewraca się na bok, a jego mała towarzyszka odpowiada atakiem na jego pysk, brzuch i łapy. Jedno machnięcie łapą olbrzyma i chihuahua leci do tyłu. Grzecznie usuwa się z zasięgu wilczarza. Wielki pies szczeka, zrywa się i z łomotem ląduje na czterech łapach. Widząc to, chihuahua rzuca się na jedną z tych łap i gryzie mocno. Złączeni są w uścisku: myśliwski pies obejmuje pyskiem małą suczkę, ta z kolei kopie wilczarza po pysku. Ale wtedy właściciel przyczepia do obroży olbrzyma smycz i odciąga go na bok. Chihuahua podnosi się, patrzy za nimi, szczeka raz i truchtem rusza w stronę swojej pani.
Te dwa psy są tak odmienne, że mogłyby należeć do różnych gatunków. Zawsze zaskakuje mnie łatwość, z jaką potrafią się ze sobą bawić. Wilczarz łapał swoją małą koleżankę zębami, brał ją do pyska i rzucał się na nią, ona zaś nie reagowała strachem, lecz wesołością. Jak wyjaśnić ich umiejętność wspólnej zabawy? Dlaczego wilczarzowi chihuahua nie jawi się jako ofiara? Dlaczego chihuahua nie widzi w wilczarzu drapieżcy? Nie chodzi bynajmniej o to, że chihuahua żywi złudzenie własnej potęgi, ani o to, że wilczarz jest pozbawiony agresywności. Nie wchodzą też w grę żadne głęboko zakorzenione instynkty.
Są dwa sposoby dowiedzenia się, na czym polega psia zabawa i co bawiące się psy myślą, postrzegają i przekazują: trzeba urodzić się psem albo spędzić wiele czasu, uważnie się psom przyglądając. To pierwsze było dla mnie nieosiągalne. Oto więc czego dowiedziałam się dzięki wnikliwym obserwacjom.
Jestem wielbicielką psów. W moim domu zawsze był jakiś pies. Zaczęło się od naszego rodzinnego pupila. Astra. Miał niebieskie oczy, obcięty ogon i często wypuszczał się na wieczorne przechadzki po sąsiedztwie, przez które nieraz, już w piżamie, zamartwiałam się do późna w nocy, oczekując jego powrotu. Długo opłakiwałam też śmierć Heidi, suczki Springer spaniela, która podekscytowana wbiegła – oczami dziecięcej wyobraźni widziałam ją z wywieszonym ozorem i długimi uszami ciągnącymi się za nią w radosnym galopie – prosto pod koła samochodu na stanowej autostradzie niedaleko naszego domu. Będąc studentką college’u, z miłością i podziwem patrzyłam na przygarniętego mieszańca chow-chow, suczkę Beckett, która ze stoickim spokojem przyglądała mi się, gdy wychodziłam każdego dnia na zajęcia.
Teraz u mych stóp leży ciepłe, zwinięte w kłębek, dyszące ciało Pumpernickel – potocznie Pump – kundelki, która mieszka ze mną przez całe swoje szesnaście lat i całe moje dorosłe życie. Każdy mój dzień, w pięciu kolejnych stanach, przez pięć lat studiów i cztery miejsca pracy, zaczyna się od jej merdania ogonem, gdy słyszy, jak zaczynam się przewracać w łóżku. Każdy wielbiciel psów zrozumie, że nie wyobrażam sobie bez niej życia.
Jestem wielbicielką psów. Jestem też naukowcem. Badam zachowania zwierząt. Ze względów zawodowych nie lubię antropomorfizacji, przypisywania im uczuć, myśli i pragnień właściwych człowiekowi. Podczas studiów wpojono mi naukowy kodeks: bądź obiektywny; nie tłumacz zachowań żywych istot, odwołując się do procesów umysłowych, jeśli są prostsze wyjaśnienia; zjawisko, którego nie da się jawnie zaobserwować i potwierdzić, nie należy do sfery nauki. Dziś, jako wykładowca etologii i psychologii porównawczej, posługuję się autorytatywnymi publikacjami, które zajmują się zjawiskami mierzalnymi. Opisano w nich wszystko, od hormonalnych i genetycznych źródeł społecznych zachowań zwierząt po odruchy warunkowe, stałe wzorce zachowań i optymalne proporcje karmy, zawsze w tym samym solidnym, obiektywnym tonie.
A jednak.
Większość pytań, jakie zadają mi studenci, książki te pozostawiają bez odpowiedzi. Podczas konferencji, na których prezentuję wyniki swoich badań, inni uczeni nieuchronnie kierują rozmowy w kuluarach na doświadczenia z własnymi czworonożnymi pupilami. A ja wciąż mam te same wątpliwości dotyczące mojego psa i nie wygląda na to, by zostały szybko wyjaśnione. Wyniki naukowe prezentowane w publikacjach rzadko odnoszą się do doświadczeń życia ze zwierzętami i prób zrozumienia ich umysłów.
Podczas pierwszych lat studiów, gdy zainteresowałam się badaniami nad umysłem, zwłaszcza zwierząt innych niż człowiek, nigdy nie przychodziło mi do głowy, by zająć się psami. Psy wydawały się takie znajome i zrozumiałe. Koledzy twierdzili, że na psach nie ma się czego uczyć: to nieskomplikowane, zadowolone z życia istoty, które trzeba tresować, karmić, kochać i to wszystko. Nie ma w nich żadnych danych. Tak oto brzmiały konwencjonalne mądrości uczonych. Mój promotor jest autorem świetnych prac o pawianach: ssaki naczelne są faworyzowane w dziedzinie badań nad umysłowością zwierząt. Zakłada się, że cechy i umiejętności najbliższe ludzkim z największym prawdopodobieństwem znajdziemy u najbliższych krewniaków. Taka była i jest przeważająca opinia etologów. Co gorsza, wydawało się, że właściciele psów już dawno wypełnili obszar teorii psiego umysłu wnioskami wysnuwanymi z anegdot i błędnych antropomorfizacji. Samo pojęcie psiego umysłu było skompromitowane.
A jednak.
W trakcie studiów w Kalifornii spędziłam z Pumpernickel wiele przyjemnych godzin w parkach i na plaży. W tamtym czasie szkoliłam się na etologa, czyli naukowca zajmującego się zachowaniem zwierząt. Wchodziłam w skład dwóch grup badawczych, obserwujących bardzo towarzyskie stworzenia: nosorożce białe w Parku Dzikich Zwierząt w Escondido i karłowate szympansy bonobo w tymże parku oraz w zoo w San Diego. Nauczyłam się wnikliwej obserwacji, zbierania danych i analizy statystycznej. Z czasem taki sposób postrzegania świata wkradł się w moje wycieczki do parku. Nagle psy, płynnie przemieszczające się pomiędzy ludzkim i własnym światem, stały się dla mnie zupełnie niezrozumiałe: przestałam odczytywać ich zachowanie jako jasne i proste.
Kiedyś patrzyłam z uśmiechem na zabawę Pumpernickel ze znajomym bullterierem, teraz widziałam skomplikowany taniec wymagający współpracy, szybkiej komunikacji i oceny wzajemnych umiejętności i pragnień. Najmniejszy ruch głową albo nosem wydawał mi się teraz zamierzony i pełen znaczeń. Widziałam właścicieli, którzy nie rozumieli nawet najdrobniejszej rzeczy, którą robiły ich psy; dostrzegałam psy za sprytne dla swoich towarzyszy zabawy; ludzi, którzy odczytywali psie prośby jako zmieszanie, a zachwyt jako agresję. Zaczęłam brać ze sobą kamerę, aby nagrywać nasze wycieczki do parku. W domu oglądałam taśmy pokazujące psy bawiące się z psami, ludzi rzucających psom piłki i frisbee, filmy z pościgów, walk, pieszczot i szczekania. Dzięki nowo zdobytej wrażliwości na bogactwo społecznych interakcji w świecie pozajęzykowym wszystkie te niegdyś zwyczajne czynności wydawały mi się niezbadaną skarbnicą informacji. Gdy zaczęłam oglądać wideo w zwolnionym tempie, dostrzegłam zachowania, jakich nie zauważyłam przez lata mieszkania z psami. Bliższa obserwacja sprawiała, że niewinnie wyglądająca zabawa między dwoma psami stawała się przyprawiającą o zawrót głowy serią synchronicznych zachowań, dynamicznej zmianyról, różnorodnej komunikacji, elastycznego dopasowywania się do reakcji drugiego osobnika i gwałtownego przechodzenia od jednej zabawy do innej.
Patrzyłam na przejawy aktywności psiego umysłu ujawniające się w sposobach, jakimi psy komunikowały się między sobą i próbowały komunikować się z ludźmi, a także interpretowały zachowanie innych psów i ludzi.
Nigdy już nie patrzyłam na Pumpernickel – ani żadnego innego psa – tak jak dawniej. Nie psując mi bynajmniej radości, jaką daje obcowanie ze zwierzęciem, naukowe podejście pozwoliło mi w nowy sposób spojrzeć na jej zachowania, w nowy sposób zrozumieć życie psa.
Od czasu tych pierwszych prób obserwowałam psy podczas zabawy – między sobą i z ludźmi. Nie zdając sobie z tego sprawy, przyczyniłam się do radykalnej przemiany w podejściu nauki do badań nad psami. Proces ten nie dobiegł jeszcze końca, ale ogólny obraz tych badań jest dziś zupełnie inny niż dwadzieścia lat temu. Wtedy nie prowadzono niemal żadnych prac dotyczących psiego zachowania i świadomości, obecnie odbywają się konferencje w całości poświęcone tym czworonogom, istnieją grupy badawcze, w Stanach Zjednoczonych i za granicą prowadzi się nad psami prace eksperymentalne, a ich wyniki można znaleźć w fachowych czasopismach. Uczeni zaangażowani w te badania zauważyli to samo co ja: pies jest idealnym obiektem badań nad zwierzętami. Psy współżyją z ludźmi od tysięcy, a może nawet setek tysięcy lat. Dzięki sztucznej selekcji uwrażliwiły się na te same czynniki, które składają się na nasze ludzkie zdolności poznawcze, w szczególności nauczyły się poświęcać uwagę innym.
W tej książce wprowadzę czytelnika w naukę o psach. Uczeni pracujący w laboratoriach i w terenie, zajmujący się psami użytkowymi i psami do towarzystwa, zgromadzili imponującą wiedzę biologii psów – zdolnościach sensorycznych i zachowaniach – i o ich psychologii, czyli umiejętnościach poznawczych. Dzięki danym uzyskanym w toku setek prac badawczych możemy zacząć tworzyć obraz psa widzianego „od środka” – co potrafi wywęszyć, co słyszy, jak na nas patrzy, jaki mózg za tym wszystkim stoi. Przegląd psychologii psów zawarty w tej książce opiera się na moich własnych pracach, ale wykracza także daleko poza ich zakres, by objąć całość wyników najnowszych badań. W niektórych dziedzinach brak jest jeszcze wiarygodnych danych dotyczących psów, dlatego wykorzystuję także badania nad innymi zwierzętami, które mogą okazać się pomocne. (Jeśli lektura zachęci kogoś do zapoznania się z oryginałami przywoływanych prac, ich wykaz znajduje się na końcu książki).
Nie zaszkodzi psom, jeśli porzucimy smycz i zaczniemy przyglądać się im z naukowego punktu widzenia. Ich umiejętności i świadomość zasługują na szczególną uwagę. Rezultaty są wspaniałe: nauka nie oddala nas od psów, lecz do nich zbliża i pozwala podziwiać prawdziwą psią naturę. Wykorzystane z umiarem, ale kreatywnie, wyniki prac naukowych mogą rzucić nowe światło na nasze codzienne dyskusje o psach, o tym, co psy wiedzą, co rozumieją, w co wierzą. Dzięki drodze, którą sama przebyłam, ucząc się patrzeć systematycznie i naukowo na zachowanie mojego psa, zaczęłam go lepiej rozumieć i bardziej doceniać, a nasze relacje wzmocniły się.
Dostałam się do środka psa i udało mi się rzucić okiem na świat z jego punktu widzenia. Ty też możesz to zrobić. Jeśli masz przy sobie psa – to, co widzisz w tej uroczej, kudłatej istocie, wkrótce się zmieni.
Kilka wstępnych uwag o psie, tresurze i właścicielach
Czy pies jest „psem”?
W dziedzinie badań nad zwierzętami innymi niż człowiek przyjęło się, że kilka osobników, które dokładnie opukano, obejrzano, wytresowano i rozłożono na czynniki pierwsze, reprezentuje cały gatunek. Natomiast w przypadku ludzi nie godzimy się na to, by zachowanie jednej osoby mówiło coś o nas wszystkich. Jeśli ktoś nie ułoży kostki Rubika w godzinę, to nie zakładamy, że nie udałoby się to nikomu (chyba że ten ktoś akurat jest mistrzem w tej grze). Nasze poczucie indywidualności przeważa nad świadomością wspólnej biologii. Opisując nasze zdolności fizyczne i umysłowe, widzimy siebie przede wszystkim jako jednostkę, a dopiero potem jako przedstawiciela gatunku.
W przypadku zwierząt kolejność jest odwrotna. Nauka postrzega zwierzę przede wszystkim jako przedstawiciela określonego gatunku, a dopiero na drugim miejscu stawia jego cechy indywidualne. Przywykliśmy oglądać w ogrodzie zoologicznym jednego czy dwa osobniki, które decyzją kierownictwa zoo są nieświadomymi „ambasadorami” swojego gatunku. Nasze wyobrażenia o jednolitości gatunkowej zwierząt ujawniają się, gdy próbujemy porównywać ich inteligencję. Dla sprawdzenia starej i niegdyś popularnej hipotezy, że większy mózg oznacza większą inteligencję, ludzki mózg porównywano z mózgami szympansów, małp zwierzokształtnych i szczurów. Oczywiście mózg szympansa jest mniejszy niż człowieka, małpy zwierzokształtnej mniejszy niż szympansa, a mózg szczura jest zaledwie wielkości móżdżka ssaków naczelnych. O tym wszyscy wiedzą. Zaskakujący jest natomiast fakt, że do tych porównań wykorzystano mózgi zaledwie dwóch czy trzech szympansów i innych małp. Te kilka zwierzaków, które pechowo dla siebie straciły głowy dla dobra nauki, uznano więc za optymalnych przedstawicieli swoich gatunków. A może to były przypadkiem szympansy o wyjątkowo dużych mózgach lub małpy o wyjątkowo małych?1
Podobnie, jeśli jeden osobnik lub mała ich grupa nie podoła psychologicznemu eksperymentowi, to na cały gatunek spada odium tej porażki. Chociaż grupowanie zwierząt według biologicznych podobieństw jest bardzo użytecznym uproszczeniem, wywołuje to dziwny efekt: mówimy o gatunku tak, jakby wszyscy jego przedstawiciele byli identyczni. Nigdy nie zdarza się to w przypadku ludzi. Jeśli pies, który ma do wyboru kupkę dwudziestu ciasteczek i drugą, zawierającą dziesięć ciasteczek, wybierze tę ostatnią, wyciąga się wnioski dotyczące całego gatunku. Mówimy, że „pies” nie potrafi rozróżnić małego i dużego stosu, a nie – że „ten pies” nie potrafi ich rozróżnić.
Kiedy więc piszę o psie, w domyśle chodzi mi o te psy, które do tej pory zostały przebadane. Być może kiedyś, po przeprowadzeniu wielu dobrze pomyślanych eksperymentów, będziemy w prawie mówić o wszystkich psach. Nawet jednak jeśli to nastąpi, różnice między poszczególnymi osobnikami nadal będą ogromne: wasz pies może mieć wyjątkowo dobry węch, może unikać ludzkiego wzroku, uwielbiać swoje legowisko i nie znosić, by go dotykano. Nie każde zachowanie psa należy interpretować jako znaczące, jako coś wrodzonego bądź niezwykłego; czasem psy po prostu takie są, tak jak i my. Podkreślam więc, że treścią tej książki są rozpoznane dotąd zdolności tych psów; wasze doświadczenia mogą być inne.
Tresowanie psów
Ta książka nie jest podręcznikiem tresury. Niektóre jej treści mogą ci jednak pomóc w nauczeniu swojego psa kilku rzeczy. Dorównasz w ten sposób psom, które już dawno, bez pomocy książek o ludziach, nauczyły się nas tresować bez naszej wiedzy.
Publikacje na temat wychowania psów oraz te, które zajmują się ich zachowaniem i świadomością, nie mają ze sobą wiele wspólnego. Treserzy wykorzystują tylko kilka podstawowych zasad psychologii i etologii – czasem z powodzeniem, czasem doprowadzając do katastrofy. Tresura opiera się przeważnie na nauce przez skojarzenia. Łatwo je wpoić wszystkim zwierzętom, a także ludziom. Nauka przez skojarzenia to podłoże praktycznych zasad warunkowania, które każą nagradzać zwierzę (smakołykiem, okazaniem uwagi, zabawką, pieszczotą), jeśli wykazało się pożądanym zachowaniem (pies siadł). Poprzez systematyczne powtórzenia można u psa wytworzyć nowe zachowania, takie jak leżenie, przewracanie się na grzbiet, a dla bardziej ambitnych jazda na nartach wodnych za motorówką.
Często jednak zasady tresury są sprzeczne z wynikami badań naukowych. Wielu treserów zakłada na przykład, że istnieje analogia pomiędzy psem i oswojonym wilkiem, co określa ich sposób patrzenia na psy. Analogia warta jest tyle, co jej źródło. A w tym przypadku, jak się przekonamy, naukowcy niewiele wiedzą o zachowaniu wilków w ich środowisku naturalnym, to zaś, co wiedzą, przeczy stereotypom wykorzystywanym przy porównaniach.
Co więcej, metody tresury nie są weryfikowane metodami naukowymi, choć wielu treserów twierdzi co innego. Żaden program szkolenia psów nie został oceniony przez porównanie zachowań grupy eksperymentalnej, która poddawana jest tresurze, i grupy kontrolnej, której życie wygląda tak samo, lecz która nie odbywa szkolenia. Ludzie, którzy korzystają z usług treserów, często wyróżniają się dwiema nietypowymi cechami: ich psy są mniej „grzeczne” niż przeciętni przedstawiciele tego gatunku, a oni sami mają ponadprzeciętną motywację, by ukształtować swojego psa w określony sposób. Przy takiej kombinacji cech jest bardzo prawdopodobne, że po kilku miesiącach szkolenia zachowanie psa ulegnie zmianie, niemal bez względu na zastosowane metody.
Udana tresura daje poczucie sukcesu, ale nie znaczy to, że sukces ten zawdzięczamy właściwej metodzie. Być może tak jest, ale mógł to być tylko szczęśliwy przypadek. Może temu psu poświęcano podczas szkolenia więcej uwagi niż innym. Może po prostu dojrzał w trakcie szkolenia. A może jego zachowanie poprawiło się, bo wyprowadziła się z sąsiedztwa rodzina z wrednym kundlem. Innymi słowy, na sukces tresury mogły się złożyć dziesiątki zachodzących jednocześnie zmian w życiu psa. Nie możemy odrzucić tych ewentualności bez rzetelnych badań naukowych.
Co jednak najistotniejsze, szkolenie jest zwykle dostosowane do człowieka – ma zmienić psa tak, aby zaczął odpowiadać wyobrażeniom właściciela i zachowywać się tak, jak on sobie życzy. My mamy tutaj zupełnie inne cele: chcemy przyjrzeć się temu, co pies robi, czego od nas chce i jak nas rozumie.
