Procesy i problemy w realizacji zrównoważonego i trwałego rozwoju w Polsce. Kontekst makroekonomiczny
Tekst
[bad img format]
Projekt okładki i stron tytułowych
Anna Gogolewska
Ilustracja na okładce
thebackground/iStock
Wydawca
Katarzyna Rosińska
Redakcja
Anna Marecka
Korekta
Iwona Stachowicz
Produkcja
Monika Dąbrowska
Skład wersji elektronicznej na zlecenie Wydawnictwo Naukowe PWN
Michał Latusek
Recenzenci
prof. zw. dr hab. Kazimierz Górka
dr hab. inż. Marcin Łuszczyk, prof. PO
Książka dofinansowana jest ze środków subwencji przyznanej Uniwersytetowi Ekonomicznemu w Krakowie.
Copyright © by Wydawnictwo Naukowe PWN SA
Warszawa 2020
ISBN 978-83-01-21459-3
eBook został przygotowany na podstawie wydania papierowego z 2020r. (wyd. I)
Wydawnictwo Naukowe PWN SA
02-460 Warszawa, ul. Gottlieba Daimlera 2
tel. 22 69 54 321, faks 22 69 54 280
e-mail: pwn@pwn.com.pl, www.pwn.pl
Wstęp
Zrównoważony i trwały rozwój[1] jest wskazywany jako jedna z najważniejszych doktryn we współczesnej ekonomii, w myśl której zrównoważenie i trwałość rozwoju mają sprostać potrzebom obecnego pokolenia bez umniejszania szans przyszłych pokoleń na ich zaspokojenie.
Zrównoważenie odnosi się do trzech podstawowych kapitałów w życiu społeczno-gospodarczym cywilizacji XXI wieku, tj.:
– kapitału przyrodniczego (zapewnienie dobrostanu środowiska),
– kapitału społecznego (zapewnienie rozwoju społecznego) i
– kapitału ekonomicznego (zapewnienie rozwoju gospodarczego).
Powyższa kolejność wskazanych kapitałów nie jest przypadkowa. Wiąże się ona z koniecznością zapewnienia w pierwszej kolejności warunków do życia, jaką wyraża kapitał przyrodniczy. Bez niego nie ma i nie będzie życia na Ziemi, które wiąże się z „istnieniem wraz z obecnością”[2]. W hierarchii kapitałów kolejne miejsce zajmować winien kapitał społeczny, a ku jego realizacji i równocześnie zapewnieniu dobrostanu środowiska – kapitał ekonomiczny. Zachwianie równowagi w tym zakresie, przy dominującym znaczeniu kapitału ekonomicznego we współczesnej gospodarce, zaburza sens i rozumienie pojęcia służebności kapitału ekonomicznego względem człowieka, a nie odwrotnie.
Koncepcja zrównoważonego i trwałego rozwoju może być zatem rozpatrywana z wielu perspektyw naukowych, choćby z uwagi na pojemność i złożoność samego zagadnienia. Jak zauważa S. Kozłowski, w tej koncepcji rozwój traktowany jest integralnie w sensie ekologicznym, kulturowym i ekonomicznym, to znaczy jako ten, w którym następuje konieczność zachowania równowagi w środowisku przyrodniczym i technicznym, a także równowagi duchowej człowieka[3]. Ten ostatni, „dodany” aspekt ujęcia zrównoważonego i trwałego rozwoju pokazuje, że istnieje przestrzeń zrównoważonego i trwałego rozwoju w kontekście zintegrowania sfer bytu i działania ludzkiego, w tym sfera aksjologiczna, uwzględniająca depozyt fundamentalnych wartości duchowych[4]. Ich powiązanie ze sposobem myślenia, refleksji i realizacji wykazuje wysoki stopień sprzężenia.
B. Jamka wskazuje, że „sposób myślenia determinuje działania, tak więc zmiana jest realna, gdyż wymaga (…) uświadomienia sobie pewnych prawd i ich zależności, a adekwatne działania nastąpią w jego konsekwencji”[5]. Należy zgodzić się z tym stwierdzeniem w kontekście pierwszoplanowej roli sposobu myślenia dla wprowadzania zmian. W niniejszej monografii zostały uwzględnione dwa charakterystyczne zagadnienia, tj.: „procesy i problemy” w realizacji zrównoważonego i trwałego rozwoju w Polsce w kontekście makroekonomicznym. Ujęcie właśnie tych zagadnień jest logicznie uzasadnione. Proces jest bowiem
rozumiany jako zespół następujących po sobie działań pozostających w związku przyczynowo-skutkowym, które są wykonywane w celu uzyskania zamierzonego rezultatu przez zespół wykonawców na wielu stanowiskach pracy[6], i ma on swe powiązanie z zagadnieniem „problemów”. W aspekcie empirycznym realizacji zrównoważonego i trwałego rozwoju można odnotować „znaczącą odległość” pomiędzy przyjmowanymi założeniami i deklaracjami a realizowanymi działaniami w tym zakresie i to zarówno w skali krajowej, jak i międzynarodowej[7]. Stąd też nasuwa się wniosek, że wprowadzanie zmian w aspekcie zarządzania, a nie tylko rządzenia (tu: zmiany na rzecz zrównoważonego i trwałego rozwoju gospodarki), musi opierać się na czterech następujących regułach:
1) aby chcieć,
2) aby móc,
3) aby potrafić i
4) aby konsekwentnie realizować.
Analizując dotychczasowe działania na rzecz zrównoważonego rozwoju w skali globalnej, w tym inicjowane przez Organizację Narodów Zjednoczonych, można wskazać, iż sposób myślenia wielu przedstawicieli świata, i to zarówno polityki, jak i nauki, wyraźnie wskazuje na zatroskanie o przyszłość życia człowieka na Ziemi. Jednak mimo stosownych dokumentów na szczeblu globalnym, licznych debat, konferencji i spotkań „szefów rządów państw” świat zdaje się podążać po równi pochyłej (poziom wskaźnika życia Ziemi – Living Planet Index, określający stan bioróżnorodności, jednoznacznie potwierdza zmniejszenie bioróżnorodności w świecie o 60% zaledwie w okresie ostatnich 40 lat)[8].
Można zatem przyjąć właściwe rozpoznanie problemu, jednakże bez oczekiwanej skuteczności podejmowanych działań. Brak konsekwencji podjętych zobowiązań jest tu sprawą kluczową. Stąd pojęcie trwałości rozwoju, rozumianej jako „trwanie” w zapewnieniu realizacji rozwoju świata, w tym poszczególnych jego gospodarek w kierunku długookresowych, progresywnych zmian nie dla jednego (obecnego), lecz wielu (przyszłych) pokoleń. W efekcie można mówić nie tylko o idei, filozofii czy paradygmacie zrównoważonego i trwałego rozwoju, ale również o nowej filozofii zarządzania[9]. Dopiero takie rozumienie zrównoważonego i trwałego rozwoju stanowi początek drogi ku jego rzeczywistej realizacji.
Celem niniejszej publikacji – w formie monografii naukowej – jest przedstawienie wybranych procesów i problemów związanych z realizacją zrównoważonego i trwałego rozwoju w gospodarce Polski na tle zmian odnotowanych w wybranych krajach Unii Europejskiej[10] czy średnich wartości dla UE. Przyjęcie tej perspektywy porównawczej jest wynikiem przynależności Polski do struktur Unii Europejskiej od 2004 roku i związanych z tym określonych zobowiązań i działań, w tym właśnie na rzecz realizacji rozwoju społeczno-gospodarczego o charakterze zrównoważonym i trwałym.
W kontekście tak określonego celu pracy przyjęto hipotezę główną oraz hipotezy operacyjne. Hipoteza główna (HG) brzmi: „Zakres oraz skala realizacji zrównoważonego i trwałego rozwoju w Polsce charakteryzuje się występującym zróżnicowaniem w odniesieniu do poszczególnych jego wymiarów: ekologicznego, społecznego i ekonomicznego”. W pracy zostały także sformułowane następujące hipotezy operacyjne:
HO1: „Wdrożenie w Polsce zrównoważonego i trwałego rozwoju w wymiarze ekologicznym napotyka trudności wynikające z wyczerpywania się zasobów naturalnych i zanieczyszczenia środowiska oraz substytucji kapitału przyrodniczego przez kapitały pochodzenia antropogenicznego”.
HO2: „Problemy z realizacją zrównoważonego i trwałego rozwoju w wymiarze społecznym są w Polsce związane z kwestiami występujących nierówności dochodowych i majątkowych, a także zagadnieniami polityki społecznej i sprawiedliwości społecznej, rzutującymi na kształtowanie się zjawiska ubóstwa”.
HO3: „Realizacja zrównoważonego i trwałego rozwoju w wymiarze ekonomicznym wiąże się w Polsce z niedostatecznymi – w relacji do potrzeb – działaniami dotyczącymi przejścia od ilościowych (wzrost gospodarczy) ku jakościowym (rozwój gospodarczy) zmianom w gospodarce, w tym w zakresie wspierania procesów poprawy produktywności i innowacyjności oraz rozwoju przedsiębiorczości w ramach powoływania do życia tzw. przedsiębiorstw społecznych”.
W ramach niniejszej monografii podjęte zostały cztery zagadnienia dotyczące problematyki zrównoważonego i trwałego rozwoju w zakresie procesów i problemów jego realizacji z uwzględnieniem kontekstu makroekonomicznego w Polsce, ujęte w postaci poszczególnych rozdziałów.
W rozdziale pierwszym podjęto temat rozwoju koncepcji zrównoważonego i trwałego rozwoju, z uwzględnieniem problematyki jego pomiaru. Wskazano na możliwie szerokie ujęcie kontekstowe tego zagadnienia, w tym odwołanie się nie tylko do dyscyplin „okołoekonomicznych”, lecz także do innych dyscyplin, a nawet dziedzin czy obszarów nauki. W opracowaniu określono najistotniejsze problemy związane z pomiarem i możliwością porównywania osiągniętych wyników w ramach rozwoju o charakterze zrównoważonym i trwałym, w tym przedstawiono zmiany w metodyce badawczej.
W rozdziale drugim przedstawione zostały wymiary zrównoważonego i trwałego rozwoju, tj. wymiar ekologiczny, społeczny i ekonomiczny. W rozdziale nie tylko odniesiono się do kwestii samych wymiarów zrównoważonego i trwałego rozwoju, ale również ukazano ich ewolucyjne ujęcie szczególnie w ekonomii i/lub w nauce o zarządzaniu, pokazując zarazem rozwój myśli naukowej w aspekcie pojmowania i wyjaśniania danych pojęć, relacji i związków, w tym o charakterze przyczynowo-skutkowym.
W rozdziale trzecim zaprezentowano długookresową strategię zrównoważonego i trwałego rozwoju w Polsce ze wskazaniem na: strategie rozwoju społeczno-gospodarczego o długich horyzontach czasowych, wyzwania i dylematy rozwojowe Polski formułowane w programach krajowych i unijnych, a także obszary strategiczne i cele rozwojowe Polski w perspektywie do 2030 roku.
W rozdziale czwartym przeprowadzono analizę przyjętych celów w strategiach dla Polski w kontekście realizacji zrównoważonego i trwałego rozwoju. W tym zakresie dokonano stosownego wyodrębnienia wymiarów tego rozwoju, tj.: ekologicznego, społecznego i ekonomicznego, co dało podstawę do oceny powiązania celów z ich realizacją. Niniejszy rozdział stanowi zwieńczenie badawczej części monografii o charakterze empirycznym.
Ostatnią część pracy stanowi Zakończenie, w którym dokonano weryfikacji przyjętych hipotez badawczych oraz przedstawiono główne konkluzje i wskazania wynikające z przeprowadzonych badań naukowych.
Autorzy publikacji mają świadomość, że monografia ta nie wyczerpuje w pełni problematyki realizacji procesów zrównoważonego i trwałego rozwoju, w tym wyłaniających się wyzwań i dylematów w gospodarce Polski. Niemniej jednak wypełnia ona pewną lukę na rynku wydawniczym i może stanowić punkt odniesienia do nowych przemyśleń, polemik, analiz, a także krytycznej dyskusji naukowej.
SPIS TREŚCI
Wstęp
1. Rozwój koncepcji zrównoważonego i trwałego rozwoju a problematyka jego pomiaru
Koncepcja zrównoważonego i trwałego rozwoju – zarys zagadnienia
Problematyka pomiaru zrównoważonego i trwałego rozwoju
Nowe sposoby pomiaru zrównoważonego i trwałego rozwoju
2. Wymiary zrównoważonego i trwałego rozwoju
Ekologiczny wymiar zrównoważonego i trwałego rozwoju
Społeczny wymiar zrównoważonego i trwałego rozwoju
Ekonomiczny wymiar zrównoważonego i trwałego rozwoju
3. Długookresowa strategia zrównoważonego i trwałego rozwoju w Polsce
Strategie rozwoju społeczno-gospodarczego o długich horyzontach czasowych
Wyzwania i dylematy rozwojowe Polski formułowane w programach krajowych i unijnych
Obszary strategiczne i cele rozwojowe Polski w perspektywie do 2030 roku
4. Zrównoważony i trwały rozwój w Polsce – analiza realizacji przyjętych celów
Analiza realizacji celów zrównoważonego i trwałego rozwoju w wymiarze ekologicznym
Analiza realizacji celów zrównoważonego i trwałego rozwoju w wymiarze społecznym
Analiza realizacji zrównoważonego i trwałego rozwoju w wymiarze ekonomicznym
Zakończenie
Bibliografia
O Autorach
Przypisy
1 Rozwój koncepcji zrównoważonego i trwałego rozwoju a problematyka jego pomiaru
Koncepcja zrównoważonego i trwałego rozwoju – zarys zagadnienia
Koncepcja zrównoważonego i trwałego rozwoju powstała głównie w rezultacie ujęć globalnych w dziedzinie gospodarowania zasobami naturalnymi – zwłaszcza surowcami wyczerpywalnymi – oraz analiz skutków zanieczyszczenia środowiska w skali światowej. Utrwaliła się przede wszystkim w krajach wysoko rozwiniętych, gdyż tam problematyka wyczerpywania się i zanieczyszczenia zasobów naturalnych wystąpiła najpierw, jak również została poddana globalnym ocenom dzięki bogatemu zapleczu naukowemu. Trzeba jednak podkreślić, że źródeł idei zrównoważonego i trwałego rozwoju można już doszukać się we wcześniejszych koncepcjach filozoficznych z zakresu tzw. ekofilozofii. W Polsce jednym z pierwszych autorów podejmujących problematykę filozofii rozwoju i metafizycznych podstaw filozofii przyrody był B.J. Gawecki (1889–1984), który w latach 1927–1967 opublikował z zakresu tej problematyki wiele prac w ujęciu wiedzy i realizmu ewolucyjnego[11]. Wybitnym przedstawicielem ekofilozofii był także H. Skolimowski (1930–2018), autor około 400 publikacji, w których m.in. krytykował zachodnią cywilizację i jej technologie jako zestaw strategii na życie, będących w istocie „technologiami ekologicznie niszczącymi”, oraz wskazywał na praktykę życia gospodarczego jako „etyki bez etyki”. Był zwolennikiem nowego duchowego odrodzenia oraz ekologicznej sprawiedliwości uniwersalnej obejmującej człowieka i wszystkie istoty żywe. Stworzył podwaliny dla idei zrównoważonego rozwoju dzięki relacjom człowieka z otoczeniem oraz innowacjom, czyli dążeniu do równowagi i jednocześnie do innowacyjności. W ostatnich latach szczególnie dał się poznać W. Tyburski, głosiciel nowego typu kultury, czyli zielonej kultury, lansujący zachowanie harmonijnych związków człowieka ze środowiskiem naturalnym, ideę społeczeństwa otwartego oraz kultywowanie zrównoważonego rozwoju jako doktryny ekonomicznej, w której poszukuje się rozwiązań gospodarczych służących różnym rodzajom wartości, w tym wartościom witalnym, duchowym i szeroko rozumianej kulturze. Także Z. Piątek jest znana z publikacji z zakresu ekofilozofii i ekoetyki oraz z utożsamiania ekologizmu z humanizmem[12].
W naukach ekonomicznych pojęcie rozwoju jest dość dyskusyjne ze względu na pewien stopień wieloznaczności samego pojęcia rozwoju i ewolucję poglądów na jego elementy składowe. Dlatego też niektórzy autorzy zaliczają rozwój do pojęć niezdefiniowanych bądź niedefiniowalnych, czyli pierwotnych, to znaczy zrozumiałych samo przez się (np. „koń jaki jest, każdy widzi”). Jednakże wiele przemawia za tym, aby w pracach naukowych przyjąć określoną definicję rozwoju, co ma szczególne znaczenie przy definiowaniu jego pochodnych, jak rozwój społeczno-gospodarczy, trwały, intensywny czy kapitałochłonny. Zatem powszechnie akceptuje się, że w ramach rozwoju dąży się do realizacji zmian o charakterze pozytywnym (w przeciwnym razie występuje regres). Ujmując szerzej, rozwój stanowi kategorię podstawową, która oznacza proces ukierunkowanych zmian ocenianych z punktu widzenia systemu wartości, czyli według zasad normatywnych – społecznie akceptowanych kryteriów – opisujących ten system. Jak wskazuje T. Borys, jest to jednak pojęcie względne, gdyż zakres i ostrość oceny zależą od podmiotu oceniającego i przyjętych kryteriów[13].
Jedną z pierwszych prób stworzenia teoretycznych podstaw polityki gospodarczej z uwzględnieniem aspektów ekologicznych była zainicjowana w USA w latach 50. XX wieku koncepcja ekorozwoju, czyli rozwoju gospodarczego, zgodnego z wymaganiami ochrony środowiska naturalnego. Jak to później oceniono, była to koncepcja eksponująca tylko kwestie przyrodnicze i dlatego zawężona. Równolegle pojawiały się opracowania zwracające uwagę na nieracjonalne korzystanie z zasobów naturalnych. Jedną z najgłośniejszych okazała się publikacja zespołu autorskiego pod auspicjami Klubu Rzymskiego pt. Limits to Growth z 1972 roku[14]. Autorzy wykorzystali teorię dynamiki systemów J.W. Forrestera do zbudowania pierwszego modelu ekonometrycznego gospodarki światowej celem dokonania oceny – na podstawie szacunków globalnych zasobów surowców kopalnych oraz wielkości rocznego ich wydobycia i zużycia – okresu możliwej eksploatacji, czyli perspektyw przewidywanego wyczerpania się tych zasobów. Okazało się, że niektórych surowców mineralnych może zabraknąć już pod koniec XXI wieku. To stanowiło sygnał ostrzegawczy, że musi ulec zmianie gospodarka surowcowa na Ziemi. Jedną ze skrajnych propozycji zmian była koncepcja wzrostu zerowego, która wprawdzie nigdzie nie została zgłoszona oficjalnie, ale pojawiła się w literaturze pod różnymi postaciami – od wizji wyczerpania surowców, aż po zbyt wysokie koszty wzrostu gospodarczego, powodowanego m.in. zanieczyszczeniem środowiska. Jej orędownikiem był zwłaszcza E.J. Mishan z London School of Economic[15].
Autorzy Granic wzrostu zgodzili się wówczas z krytyką, że w przeprowadzanej symulacji nie uwzględnili postępu technicznego, substytucji surowców itp., ale 30 lat później przeprowadzili nowe badania tego samego problemu i uzyskane wyniki okazały się zbliżone do poprzednich, jednak echa tej książki nie były już tak głośne ani kwestionowane[16] (na marginesie koncepcji wzrostu zerowego warto podkreślić, że przeciwnicy z krajów słabo rozwiniętych oskarżali jej pomysłodawców o „imperializm ekologiczny”[17]).
W odpowiedzi na pojawiające się kontrowersje powstała koncepcja Sustainable Development „SD”, czyli w dosłownym tłumaczeniu koncepcja rozwoju samopodtrzymywanego (samopodtrzymującego się) dzięki stosowaniu odnawialnych źródeł energii oraz recyklingu odpadów, tzn. wykorzystywaniu ich jako surowców wtórnych w miejsce surowców pierwotnych, a więc dzięki technologiom oszczędzającym surowce kopalne. Koncepcja SD została upowszechniona za sprawą raportu Światowej Komisji ds. Środowiska i Rozwoju ONZ pod kierunkiem G.H. Brundtland (premier Norwegii) pt. Our Common Future z 1987 roku[18].
Ważną cechą rozwoju samopodtrzymującego się – stawianą zwykle na pierwszym miejscu – jest zapewnienie rozwoju społeczno-gospodarczego, czyli warunków środowiskowych i jakości życia także dla przyszłych pokoleń. W Polsce tego samego poglądu są m.in. J. Śleszyński i T. Żylicz[19]. Drugą ważną cechą w tej koncepcji jest dążenie do ładu gospodarczego, przestrzennego, ekologicznego i społecznego.
Ideę oraz istotę zrównoważonego i trwałego rozwoju dobrze charakteryzują zasady ogólnych praw i obowiązków przyjęte przez ONZ w 1992 roku w deklaracji z Rio de Janeiro w sprawie środowiska i rozwoju. Zbiór wymienionych 27 zasad określa rolę zarówno państw, jak i pojedynczego człowieka we wdrażaniu przyjętej koncepcji w świetle antropocentryzmu, ale w spójności z biocentryzmem. Zasady te – niektóre w skróconej formie – są następujące[20]:
1. Istoty ludzkie są w centrum zainteresowania w procesie zrównoważonego rozwoju. Mają prawo do zdrowego i twórczego życia w harmonii z przyrodą.
2. Państwa, w zgodzie z Kartą Narodów Zjednoczonych i zasadami prawa międzynarodowego, mają suwerenne prawo do korzystania ze swych zasobów naturalnych, stosownie do ich własnej polityki dotyczącej środowiska i rozwoju, oraz są odpowiedzialne za zapewnienie, że działalność prowadzona w ramach ich prawa lub kontroli nie spowoduje zniszczeń środowiska naturalnego innych państw.
3. Prawo do rozwoju musi być wypełnione tak, aby sprawiedliwie połączyć rozwojowe i środowiskowe potrzeby obecnych i przyszłych generacji.
4. Aby osiągnąć zrównoważony rozwój, ochrona środowiska powinna stanowić nierozłączną część procesu rozwoju i nie może być rozpatrywana oddzielnie.
5. Wszystkie państwa i wszyscy ludzie powinni współpracować w zasadniczym zadaniu wykorzenienia ubóstwa jako niezbędnego wymogu zrównoważonego rozwoju, aby zmniejszyć różnice w poziomie życia i dążyć do zaspokojenia potrzeb większości ludzi na świecie.
6. Wyjątkowa sytuacja i potrzeby krajów rozwijających się powinny być wsparte specjalnymi przywilejami. Międzynarodowe działania w dziedzinie ochrony środowiska i rozwoju powinny także brać pod uwagę interesy i potrzeby wszystkich krajów.
7. Państwa powinny współpracować w duchu ogólnoświatowego partnerstwa w celu zachowania, ochrony i przywracania zdrowia i integralności ekosystemu Ziemi. Ze względu na różny wkład w zniszczenie środowiska naturalnego na świecie państwa ponoszą wspólną, lecz zróżnicowaną odpowiedzialność.
8. Aby osiągnąć zrównoważony rozwój i wyższą jakość życia dla wszystkich ludzi, państwa powinny zredukować bądź wyeliminować niezrównoważone systemy produkcji lub konsumpcji oraz promować odpowiednią politykę demograficzną.
9. Państwa powinny współpracować w celu wzmocnienia wewnętrznych możliwości budowania zrównoważonego rozwoju przez wymianę naukowej i technologicznej wiedzy oraz poprzez usprawnienie procesu rozwoju przystosowania, rozpowszechniania i transferu technologii.
10. Zagadnienia środowiskowe są najlepiej rozwiązywane z udziałem wszystkich zainteresowanych obywateli. Na poziomie narodowym każda jednostka powinna mieć zapewniony odpowiedni dostęp do informacji dotyczącej środowiska, w której posiadaniu jest władza publiczna. Obejmuje to informacje dotyczące substancji niebezpiecznych, jak również możliwość udziału w procesie podejmowania decyzji. Państwa powinny podnieść świadomość i udział społeczeństwa w tym procesie przez stworzenie szerokiego dostępu do informacji.
11. Państwa powinny wprowadzić efektywne prawo środowiskowe. Standardy środowiskowe, cele i priorytety zarządzania powinny odzwierciedlać środowiskowe i rozwojowe cele, dla których są stosowane. Standardy nie mogą powodować powstania niesprawiedliwych, ekonomicznych i społecznych kosztów w innych krajach, w szczególności w krajach rozwijających się.
12. Państwa powinny współpracować w celu promowania wspierającego i otwartego międzynarodowego systemu ekonomicznego, co mogłoby prowadzić do wzrostu gospodarczego i osiągnięcia zrównoważonego rozwoju we wszystkich krajach, a także w celu lepszego rozwiązywania problemów degradacji środowiska. Działania polityki handlowej nie powinny stanowić środków dyskryminacji bądź ukrytych ograniczeń w międzynarodowym handlu. Środowiskowe działania zajmujące się transgranicznymi i globalnymi problemami środowiska powinny opierać się na zasadzie międzynarodowego konsensusu.
13. Państwa powinny rozwijać narodowe prawo, mając na uwadze odpowiedzialność i odszkodowania dla ofiar zanieczyszczeń środowiska. Powinny także prowadzić współpracę w szybszy i bardziej zdeterminowany sposób, aby wypracować międzynarodowe prawo uwzględniające odpowiedzialność i odszkodowania za niekorzystne efekty zniszczeń środowiskowych.
14. Państwa powinny efektywnie współdziałać w sprzeciwianiu się i zapobieganiu przemieszczaniu i transferowi do innych państw działań bądź substancji powodujących poważne zniszczenie środowiska lub szkodliwych dla zdrowia ludzkiego.
15. Wszystkie państwa powinny zastosować zapobiegawcze podejście w celu ochrony środowiska, mając na uwadze ich własne możliwości. Zagrożenia poważnymi lub nieodwracalnymi zmianami nie mogą być powodem opóźniania efektywnych działań.
16. Narodowe władze muszą dołożyć wszelkich starań, aby promować wewnątrzpaństwowe pokrycie kosztów naprawy środowiska oraz użycie instrumentów ekonomicznych, biorąc pod uwagę podejście, że zanieczyszczający powinien ponosić koszty z tym związane, mając na uwadze interes publiczny oraz niezakłócony międzynarodowy handel i proces inwestowania.
17. Ocena oddziaływania na środowisko musi zostać zastosowana dla zamierzonych działań, co do których można się spodziewać, że będą miały znacząco niekorzystny wpływ na środowisko i są przedmiotem podjęcia decyzji przez kompetentne władze.
18. Państwa powinny natychmiast powiadomić inne kraje o jakiejkolwiek katastrofie lub innych niebezpieczeństwach, co do których można się spodziewać, że mogą spowodować nagłe i szkodliwe efekty dla środowiska. Międzynarodowa wspólnota powinna skierować wszelkie wysiłki, aby pomóc państwu dotkniętemu nieszczęściem.
19. Państwa powinny zapewnić wczesne powiadomienie i odpowiednią informację potencjalnie zagrożonym państwom na temat wydarzeń, które mogą mieć znacząco niekorzystne transgraniczne efekty.
20. Kobiety odgrywają żywotną rolę w zarządzaniu ochroną środowiska i w rozwoju. Stąd też ich pełny udział w tym zakresie jest ważnym aspektem dla osiągnięcia zrównoważonego rozwoju.
21. Twórczość, ideały i odwaga młodych powinny zostać zmobilizowane w celu rozwijania światowego partnerstwa, które pomoże osiągnąć zrównoważony rozwój i zapewnić lepszą przyszłość dla wszystkich.
22. Ludność miejscowa i ich wspólnoty, a także inne wspólnoty lokalne odgrywają znaczącą rolę w ochronie środowiska i rozwoju ze względu na ich wiedzę i tradycję. Państwa powinny rozpoznać i właściwie podtrzymywać ich tożsamość, kulturę i zainteresowania oraz umożliwić im efektywny udział w osiąganiu zrównoważonego i trwałego rozwoju.
23. Chronione powinno być środowisko i zasoby naturalne należące do ludzi uciskanych, znajdujących się pod jakąkolwiek dominacją bądź okupacją.
24. Działania wojenne nieodłącznie są związane z niszczeniem zrównoważonego i trwałego rozwoju. Dlatego też państwa powinny respektować międzynarodowe prawo, które zapewnia ochronę środowiska w czasie zbrojnego konfliktu, oraz powinny współpracować przy jego dalszym rozwoju.
25. Pokój, rozwój i ochrona środowiska są współzależne i niepodzielne.
26. Państwa powinny rozwiązywać wszystkie swoje spory środowiskowe w drodze pokojowej i przy użyciu odpowiednich środków zgodnych z Kartą ONZ.
27. Państwa i ludzie powinni współpracować w dobrej wierze w duchu partnerstwa przy wypełnianiu zasad Deklaracji i w dalszym rozwoju prawa międzynarodowego w procesie osiągania zrównoważonego i trwałego rozwoju.
Cele zrównoważonego i trwałego rozwoju – zarówno w skali globalnej, jak i regionalnej i lokalnej – dzieli się zwykle na trzy następujące grupy:
■ ekologiczne (przyrodnicze, środowiskowe): powstrzymanie degradacji środowiska naturalnego, ochrona zasobów i bioróżnorodności środowiska, recykling odpadów i wdrażanie gospodarki obiegu zamkniętego, a także – w miarę możliwości – przywracanie do stanu sprzed ingerencji antropogenicznej;
■ społeczne: poprawa jakości życia człowieka, likwidacja biedy i wykluczenia społecznego, ochrona zdrowia, rozwój edukacji i kultury, zapewnienie bezpieczeństwa na co dzień;
■ ekonomiczne (gospodarcze): wzrost gospodarczy i zaspokojenie podstawowych potrzeb materialnych ludności, poprawa konkurencyjności gospodarki i innowacyjności przedsiębiorstw.
Na rysunku 1.1 zaprezentowano powiązania gospodarki ze środowiskiem. Wynika z niego, że w gospodarce obiegu otwartego wsad surowcowy przemysłu (W) można przedstawić według poniżej wskazanej formuły.
W przypadku modelu gospodarki o obiegu zamkniętym występują następujące zależności:
W = Sp + Sw dla Sp > Sw
W = Sw = Op + Ok
K = Ok
Swt = Spt – m
[1]
gdzie:
W – wsad surowcowy przemysłu,
Sp – surowce pierwotne (głównie kopalne),
Sw – surowce wtórne (odpady i zużyte wyroby),
Op – odpady produkcyjne,
Ok – odpady konsumpcyjne,
K – konsumpcja finalna,
t – czas,
m – czas obiegu surowców pierwotnych w gospodarce,
Swt – surowce wtórne,
Spt – m – surowce pierwotne (głównie kopalne).
Jednakże w praktyce gospodarczej występuje – jak na razie – wyraźnie niepełna utylizacja odpadów i dlatego taki obieg charakteryzują następujące zależności:
Sp = (1– α ⋅ β + z) ⋅ Sp1
[2]
Sw = α ⋅ β(Op + Ok)
[3]
Stąd po przekształceniu otrzymuje się następującą formułę dla wsadu surowcowego:
W = Sp + Sw = (1– α ⋅ β + z) ⋅ Sp + Sw = α ⋅ β(Op + Ok)
[4]
dla α oraz β → 1, z → 0
gdzie:
Sp1 – dostawy surowców pierwotnych w roku bazowym (dla uproszczenia w pozostałych oznaczeniach pominięto subskrypt t),
α – współczynnik odzysku odpadów produkcyjnych oraz zużytych wyrobów,
β – współczynnik sprawności przeróbki odpadów na surowce wtórne,
z – stopa przyrostu zapotrzebowania na surowce, zapewniająca wzrost produkcji.
Rysunek 1.1. Model powiązań gospodarki ze środowiskiem naturalnym
Źródło: K. Górka, Zasoby naturalne [w:] Zrównoważony rozwój – wyzwania globalne, red. P. Trzepocz, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2012, s. 60–62.
Postęp techniczny w recyklingu odpadów jest wyraźny, ale w zasadzie nie dotyczy energii, gdyż nie odzyskuje się energii zastosowanej w odpadach. Dlatego tak istotne jest zwiększanie stopnia korzystania z odnawialnych źródeł energii. Wtedy następuje oszczędność paliw kopalnych i zmniejszenie wytwarzania odpadów.
Warto w tym miejscu wspomnieć, że popularnym określeniem staje się zielona ekonomia (zielona gospodarka), czyli gospodarka niskoemisyjna (low carbon economy), znana przede wszystkim z programu zainicjowanego przez B. Obamę, prezydenta USA, w odpowiedzi na kryzys gospodarczy rozpoczęty w 2007 roku w USA. Jest to program inwestowania i tworzenia miejsc pracy w sektorze ochrony środowiska oraz odnawialnych źródeł energii[21]. Został on wdrożony, jednakże miał licznych przeciwników, co wpłynęło na określone ograniczenia w jego realizacji w odniesieniu do wersji pierwotnej. Zieloną gospodarkę można obecnie traktować jako specyficzny przejaw polityki gospodarczej, a także jako „poręczny termin” w języku potocznym. Z kolei Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) ogłosiła w 2011 roku Strategię zielonego wzrostu (Green Growth Strategy) w postaci politycznego wsparcia programów racjonalizacji gospodarki zasobami naturalnymi, nowych wzorców produkcji i konsumpcji oraz integracji gospodarczej. Zatem nazwa „zielony wzrost” ma promować nową strategię gospodarowania.
